GAURKO 40 EUSKAL IDAZLE JAINKOAZ MINTZO

 

 

SARRERA

2007an, Jainkoari buruzko liburu bana argitaratu zuten Elkar eta Alberdania argitaletxeek: 1) Joxe Arregi – Edorta Jimenez, Jainkorik bai ala ez? Erlijioari buruz eztabaidan (Elkar); 2) Joxe Arregi, Jainkoaz galdezka. 40 euskal idazleren erantzunak (Alberdania) [Liburua osorik hemen: https://www.alberdania.net/eu/libro/jainkoaz-galdezka/]. Edorta Jimenezek eta biok, grabagailu baten aurrean bi egunez Arantzazun bata, Bermeoko frantziskotarrenean bestea izan genuen eztabaida jasotzen du lehenengoak, transkribaturik; ateo sinetsi bat eta frantziskotar bat aurrez aurre, erlijioari buruz eztabaidan, Xabier Mendiguren Elkar-eko editoreak egindako enbidoari eutsiz. Bigarrenak, berriz, gaurko 40 euskal idazlek Jainkoari buruzko bost galderari emandako erantzunak biltzen ditu.

Ez bata ez bestea, ez ziren izan aurrez finkaturiko eta luzaz umoturiko egitasmo baten emaitza. Ustekabean eta menturaz gertatu zen. Halaxe “suertatu”. Eta esan dezadan, bide batez, ni ez naizela egiazki liburuen “egilea”, okasio-jartzaile hutsa baizik, izatekotan ere. Hantxe fortunatu nintzen, besterik ez: Edorta Jimenezen solaskide kasu batean, euskal idazleen hitzaren eskale bestean.

Nolanahi ere, eta bere apalean, oso esanguratsua iruditzen zait gertakaria, hau da, euskal argitaletxe nagusietako bik argitaletxe guztiz “laikoak” biak Jainkoari buruzko eztabaida aintzakotzat hartzea, urteetako isiltasun luzea urratzea, kultura guztien zer esanik ez gure kulturaren sustraian betidanik presente egon den galderari gerri-gerritik heltzea. Bereziki esanguratsua iruditzen zait, gaurko 40 euskal idazlek Jainkoari edo jainkoari buruzko gogoetari ez muzin egitea eta, kasu askotan alderantziz, galdera guztien galderan barrena hain sakon abiatzea^[1]. Aspaldiko partez. Jainkoari buruz esatekoak ez daude esanda, sinestun zein sinesgabe askoak hala uste badute ere. Jainkoari buruz esatekorik behinenak esateko daude eta hitzak ezingo du inoiz dena esan, baina esanez bakarrik ohar gaitezke, ordea, esanezinaz, eta ezin horixe da hitzaren zoria, hitzaren dohain gorena, hitzaren miraria: adimena eta bihotza esanezinera zabalduz sortzen digu hitzak handiago eta beteago denaren erakarmena.

Ez zaio on hitzari “Jainkoaz” (edo dena delako azken errealitate eta misterioaz) erabat isiltzea. Are gutxiago, betiko hitz higatuak errepikatzen jarraitzea. Hitza irudiak, kategoriak berrituz bakarrik hitz egin genezake Jainkoaren misterio beti berriaz. Nola ulertuko dugu bestela sinestunok geure burua, eta nola ulertuko digute sinesgabeek gure sinesmena? Guztiz premiazkoa iruditzen zait gure kulturan mugatzen hain zaila den gure kulturan ere ere Jainkoaz edo dena delakoaz gogoeta egitea. Fededun eta fedegabeen arteko mugak gaindituz, fededunak euren mintzaira zaharkituak uzteko prest, fedegabeak “Jainko” hitzaren esan “nahi eta ezina”ri arreta eskaintzeko gertu.

Ondoko orrialdeotan, aipatu ditudan liburu horietan bigarrenari atxikiko natzaio: Jainkoaz galdezka. 40 euskal idazleren erantzunak. 2006ko uda aldera, bost galdera jarri nizkien berrogeita hamarren bat euskal idazleri euskaraz idazten dutenei, denei galdera berdinak, idatziz erantzun zitzaten:

1) “Jainkoa”: zer idarokitzen dizu hitz honek?

2) Zein “jainkorengan” ez duzu sinesten?

3) Zein Jainkorengan sinesten duzu, sinesten baduzu? Zer izen emango zeni(zki)oke? Nola irudikatuko zenuke?

4) Non eta nola ageri da, ageri bada?

5) Zer eta nola egiten du mundu honetan, ezer egiten badu?

Zalantza handiak nituen zer nolako harrera egingo zioten idazleek nire gonbidapenari eta, erantzutekotan, nola erantzungo zieten. Aitortu beharrean naiz, zorte ona izan nuela, ezin hobea. Erantzunen kopurua bikaina izan zen, eta ez gutxiago erantzunen kalitatea. Berrogeik erantzun zidaten. Erantzun ez zutenak oso gutxi dira nahiz eta batzuk izen handikoak izan; gehien-gehienek denbora-faltaz (Mariasun Landa, Aingeru Epalza, Hasier Etxeberria, Lourdes Oñederra, Andoni Egaña), bik bakarrik (Bernardo Atxaga, Txillardegi) zehatz agertzeko errazak ez diren arrazoiengatik. Tamalez, idazle handietako birekin ezin izan nuen kontakturik egin: Ramon Saizarbitoria eta Joseba Sarrionandia (honen kasuan aise ulertzen da, bera “ez baita hemengo” eta ez dakigu nongoa den 1985ean Martuteneko espetxetik ihes egin zuenetik).

Berrogei idazle horietako batzuen testuak hautatu, ordenatu eta laburki aurkeztea besterik ez dut egingo. Nire helburua mugatua da, beraz, eta nire metodoa arrunt xinplea. Baina idazleen hitzak balio du, eta beraien hitza jarri nahi nuke agerian. Aurretik, hori bai, azken 50 urte hauetan euskal kultura eta erlijioaren artean izan diren harremanak aurkeztuko ditut oso gainetik bederen

1. 1957tik 2007ra

1957a oso urte esanguratsua da Euskal Herriaren historia garaikidean, kulturaren eta erlijioaren arteko harremanei dagokienean bereziki. Urte horretan argitaratu zuen Txillardegik (Jose Luis Alvarez Enparantza) Leturiaren egunkari ezkutua eleberria, Joseba Leturia protagonistaren ibilbide existentziala kontatzen duena: nola eragiten dion modernitateak eta Pariseko giro existentzialistak, Altzurain bere jaioterriko giro tradizionalarekin kontraste bizia jasanaraziz. Urte horretan bertan sartu zen Euskaltzaindian Juan San Martin, sozialista eta agnostikoa; hurrengoa urtean fundatu zen ETA. Horra hiru gertakari erabakigarri, Euskal Herrian aro berri baten hasiera markatzen dutenak kultura-, politika- eta erlijio-mailan. Aro-aldaketa horren urte enblematikotzat har daiteke 1957a.

Erlijio katolikoan oinarrituriko kulturaren kinka, erlijio finkatuak ezartzen zuen kontrolaren amaiera, erakunde erlijiosoak ongiari eta egiari buruz zuen monopolioaren akabera islatzen du Txillardegiren obrak (Leturiaren egunkari ezkutua). Azken batean, mendeetan zehar eta milaka urtetan nagusi izan den Jainko-irudiaren akabua islatzen du. Jainko-irudi tradizionalaren eta euskal kultura modernoaren artean zabalduz zihoan leizearen lekuko da Leturia. Euskal gizarte eta kultura tradizionalaren oinarriak inarrosten ari zen “lurrikara”ren lekuko^[2].

Lurrikararen eraginak oraindik nabarmenak direla eta zabaldu zen leize-zuloa oraindik bete gabe dagoela berresten dute gaurko euskal idazleek. Teilhard de Chardin-ek 50. urteetan egindako diagnostiko argi hura egiaztatzen dute gehien-gehienek: “Indudablemente, por cierta razón oscura, alguna cosa no ‘funciona’ en nuestro tiempo entre el hombre y Dios, tal como se le presenta al hombre de hoy. Actualmente todo ocurre como si los hombres y las mujeres no tuviesen exactamente ante sí la figura de Dios que quieren adorar”^[3].

Gaurko euskal idazleek, ordea, Jainkoa adoratu nahi ote lukete benetan? Axolarik ere ba ote die Jainkoak, axolarik ere? Asko legoke horretaz esateko. Baina begira dezagun arretaz zer dioen Patxi Zubizarretak (Ordizia, 1964), bere lehen gaztaroan biziki erlijiosoa izan zelarik gaur agnostikoa denak, bihotz mistikoduna hori bai: “Irudipena dut erlijioa, oro har, gai tabua dela; baita sentimendu erlijiosoa ere. Bidegurutze handi batean gaudelakoan nago, eta gai hori saihestu egiten dugula (…). Esango nuke idazleok ezintasuna sentitzen dugula, autozentsura moduko bat ezartzen diogula geure buruari, eta bitxia da, ze esango nuke bi gai nagusi direla, erlijioa eta sexua”^[4].

Uste dut funtsezkoak direla Zubizarretak aipatzen dituen hitzak: tabua, bidegurutzea, ezintasuna, autozentsura. Atzo bezala gaur, Jainkoaren gaia saihestezina da, azken galderari eta lehen Errealitateari dagokion gaia denez. Jainkoa askori interesatzen zaie, baina gure irudi tradizionalak, neurri handi batean, ez zaizkie batere interesatzen, diren absurduagatik edo arriskuagatik ez bada^[5]. Edo ez diete balio. Ez dute balio, ez Jainko harenganako fedea utzi zutenentzat, ez bestelako Jainko baten bila abiatu behar izan dutenentzat, ez euren bilaketa espiritualak Ebanjelioko magoen kontrabidean Ekialderantz bideratu dituenentzat, ez Jainkoarekiko inolako fede espliziturik gabe hazi den belaunaldi gaztearentzat, ezta sinestun edo sinesgabe diren ez dakiten eta agnostiko deitzen ditugunentzat ere gero eta gehiago dira horrelakoak.

Natorren berriro urteen aipamenera: Txillardegik 1957an idatzi zuen bere eleberria, eta aipatu ditudan bi liburuak fededunaren eta fedegabearen arteko elkarrizketa batetik, idazleek Jainkoari buruz egindako gogoetak bestetik 2007an agertu dira, hau da, Leturiaren egunkari ezkutua agertu eta handik 50 urtera justu. Zorioneko kointzidentzia izan da, nik ez bainion horri erreparatu bi liburuak agertu eta gero baizik.

2. Zein Jainkoarengan sinesten dute sinesgabeek?

Sinesten ez dutenek Jainkoren batengan sinesten ote dute, ala? Auskalo, beharbada bai. Beharbada, Jainkoarengan sinesten omen dutenek baino gehiago sinesten dute hura ukatzen dutenek. Ziur naiz, ofizioko teologo gehienek eta euren liburuek baino gehiago irakats diezaguketela, inspiragarriago gerta dakizkigukeela. Zein Jainkorengan ez dugun sinetsi behar irakasten digute, eta sinestea merezi duen eta ongarri izan daitekeen Jainkoa zein den inspiratzen digute.

Atal honetan lau idazleren adierazpenak jasoko ditut: bi gizonezko eta bi emakume, ordena alfabetikoan. Lehendabizi, Pako Aristi (Azpeitia, 1963), ateo deklaratua, baina “baina” hau ez ahal da izango geroxeago aurkituko duguna bezain dorpea Urrestillako (Azpeitia) parrokiako organista leiala. Esaten digunez, azken 25 urte hauetan ez du Jainkoaz pentsatu, ezta batere, baina misterioaren aurrean zabalik dago. “Ni irekia nago, ez daukat dogmarik, ez dotrinarik, ez daukat egia absoluturik. Bizitza misterio bat da, eta misterioaren aurrean eduki daitekeen jarrerarik duinena zabalik egotea da, bihotza zabalik, adimena zabalik, belarriak zabalik, ulermena zabalik. Askotan isilik egotea ere beharrezkoa da, edota galdera asko egin gabe misterioan murgiltzea. Murgiltzearen bidaiak berak dakartza erantzunak askotan, eta erantzun horiek askotan norberaren barne-muinean agertzen dira, isilik baina bete-betean. Ez dut filosofia hertsirik maite, ez dut dogma erlijiosorik maite” (45. or.)^[6]. “Misterio” hitza da errepikatuena. “Misterioaren aurrean zabalik egotea”: fedea ez ote da funtsean horixe?

Jainkoa non agertzen deneko galderari, hona Aristiren erantzuna: ” Jainkoa, edo bizitzaren aldeko indar justiziazale baten moduan definituko nukeen presentzia hori, leku askotan suma daiteke, pertsona askoren begitartean nabari da, egoera askotan garbi-garbi ikusten da, bizitzako gertaera bitxietan eta gertaera arruntetan ere bai, izadian, gutxien uste dugunarengan… Bizitzan benetan garrantzizkoak eta funtsezkoak diren gauzen aurrean erne dagoen jendearengan maiz sumatzen da presentzia eterno baten zantzua, sinesten duen horregatik zerbait galtzeko prest dagoen jendearengan ere suma daiteke, eta beste askorengan. Jainkoa non dago? Galdera gaizki planteatuta dago. Galdetu behar genuke: Jainkoa non ez dago? Edo beste hau: Zergatik ez dago jainkorik jende honengan, gizarte honengan, herrialde honetan? Zerbaitek jainkoa uxatu egin duelako izango da. Sala dezagun zerk edo nork urrundu duen, jainko faltsu horrengan sinesten ez duen jendea kondenatu ordez” (48. or).

Gerta liteke, P. Aristiri Jainkoa gutxien agertzen zaion guneetako bat, hain zuzen ere, berak organoa jotzen eta kantua animatzen duen mezak izatea, mezatako hizkuntza zaharkitua eta errutina hutsezko errituak direla medio. Nolanahi ere, erlijioaren arazoa hil eta geroko biziaren arazoarekin hertsiki lotua dago beretzat. “Jainko”ak ez dio ezer esaten, baina biziaren betierekotasunean sinesten du. “Duela gutxira arte pentsatzen nuen heriotza bonbila itzaltze bat zela, ´amaitu da eta kito´ esate sinple bat. Azken urteotan, eta nire bizitza pribatuan izan diren hainbat gertaeren ondorioz, traszendentzia moduko bat ba ote dagoen susmatzen hasi naiz, hausnartzen, baina ez dut zuzenean jainkoarekin lotzen nire sentipen hori. Azken batean hitzak gure sentipenei eta pentsamenduei ematen dizkiegun halako kategoria moduko batzuek baino ez dira; batak ´sentimendu erlijiosoa´ esango du, besteak ´jainkoa´ esango du, halakok ´naturaren eternitatea´ esango du, bestelakok ´bizitza eternoa´. ´Jainko´ hitza niretzat desbalorizatua dago erabat, baina existentzia eternoa ote den susmoak inguratzen nau aspaldian” (45. or.). Eta nik galdetzen dut: zer esaten digu Jainkoarengan ez, baina “traszendentzia moduko” bat edo “existentziaren” edo “biziaren” edo “naturaren eternitatea” sinesten duela esaten digunak?

Goazen Itxaro Borda (Baiona, 1959) olerkari indartsuarengana. Bordak ere argi eta garbi esaten Jainkoa ez dela beretzat ezer. Baina berehala zehazten du: ” Ez bederen elizan eta haurtzaroan ezagutu ‘mamu’ hura” (72. or.). Oso goiz hautsi zuen erlijio harekin eta erlijio-praktika ororekin. Baina traszendentzia-sentipen sakona darama bere baitan, eta berdin pizten zaio paisaia eder baten aurrean zein pertsona deskontsolatu baten aurrean. Eta baita, “herriko edo etxeko norbait ama eta aita hiltzen denean”. “Orduan, berriz jiten zait burura tristuraren arintzeko, irauten sustengatzeko zer edo zer badelako ideia. Penaren sakonetik, malko artean kantatzen dugularik zerua, zerua, zerua saritzat barne-barnetik ukitua sentitzen naiz. Aldiro. Iragan astean GR10 mendiko bidean ibili naiz hamar egunez eta oharkabean, eliza bat gurutzatzean edo bortu latz baten malda igo aitzin, otoitz bat egin dut, jainkoari behar bada, lagundu nintzan pentoka gogorra iragaiten ahalik eta hobekien. Lortu ondoan, eskerrak bihurtzen zelatatu dut neure izpiritua” (72. or.).

Eta sinesten badu zer Jainkorengan sinesten duen galdetzen zaionean, barnean daraman sentimendu eta poesia guztia ateratzen zaio bor-bor, Jainkoa bera Itxaro Bordak maiuskulaz idazten du samurtasunezko eta edertasunezko jario oparoan isuriko balitzaio bezala: “Nire jainkoa, balitz, bakoitzak baduke berea, pixka bat animista liteke: denetan aurkitzen da, haizeak astintzen duen belar meharrean, Larrunera hupatzeko patar gaitzean, Arantzazu estaltzen duen elurrean, sufritzen duen begitarte batean, emazte batek maite duen beste emazte baten bihotzean, hiri baten gauerdi min euritsuan, norbait galdua dela bidea nondik duen eskatzera ausartzen ez denean, desesperantza erraldoian, holtzaren hegian erortzear dagoenaren soan, uhuruka aditzen den kahakaren mokoan, Larrainen ikusten diren amiamokoen hegal zuri-beltzetan. Nire jainkoak bizitza errealaren izena dauka. Onezia eta edertasuna izan daiteke. Ezezaguna den arren, kidearekiko hurbiltasun samurra. Mateoren Mendi gaineko Predikuko hizlaria ere agian. Nire jainkoa irudika ezina da. Eternitaterik ez du. Aurpegirik ez duen bidaia-lagun bat da. Monologotan eratortzen garenean, erantzuna ematen digun interlokutorearen ahotsa baizik ez da. Jainkoa niregan dago eta zerbait on egiten dudanean, jainkoa bera naiz. Espanturik gabe diot” (73. or.). Bikaina.

Jainkoa non agertzen den galdetzen zaionean, erantzuten du: “Ageri baldin bada, nire ardura eta libertate pertsonalean azaltzen da, egiten ditudan urrats pobreetan, mundu kontsumistaren aurkako nire xendretan, boterearen aurkakoetan, bortizkeria ukatzen dudanean, eztitasuna, apaltasuna eta isiltasuna hobetsiz. Ez nau jainko horrek irabazle egiten baina berdin zait, ez nago lurrean irabazteko, soilik bizitzeko baino” (73. or.).

Hirugarren, Harkaitz Cano (Lasarte, 1975) aipatuko dut, merezimenduz osoz gazterik aitortua. Ez du Jainkoarengan sinesten, diosku, nolanahi ere ulertzen dela. Baina nekez esan daiteke ez-fedean osoki finkatua dagoenik. Ez sinestea ez da beretzat erosoago fededunarentzat sinestea den baino. Fedea bezain hauskorra da ez-fedea: “Sinetsi nahi genuke badela zerbait dugunaz eta ikusten dugunaz haraindira (berriz ere hitz berberak pertsekutatzen gaitu: zerbait, zerbait, zerbait…). Baina gure susmoa da ez dagoela ezer. Horixe ote gure tragedia? Horregatik saiatzen gara zerbait asmatzen, agian? Asmatu eginez edo asmatu kontrakarrean, deseginez. Asmatu egiten dugu. Bestek asmatutako arrastoak biltzen ditugu eta guk gureak utzi nahi izaten. Belar hezearen usaina eta ogi egin berriarena, piano-jotzailearen solo ederra, une epifaniko bezala bizi ditugu eta horiek gatibatzen saiatzen gara. Epifanikoa. Federik izan ez arren erabiltzen ditugu horrelako hitzak. Baina ez gara hain xaloak ere: badakigu alferrik dela. Gutxi irauten dute gure urratsek harearen gainean. Ahalik eta ondoen dibertitzen gara bizkitartean. Irribarrez edo irri barez. Eta kito. Ez da besterik? Bai, bada zerbait gehiago, agian: almohadaren alderdirik freskoena bilatzeko gure seta etengabea” (80-81 or.).

Gehiegizko arinkeria irudi lezake Jainkoa almohadaren alderdirik freskoenarekin alderatzea, baina ez nago horretan. Jainkoa ez ote da gauza guztietan bilatzen dugun “beste alderdi” horixe? Gauza orotan haraindiaren epifaniak desiratzeko eta atzemateko dohain zoragarria du gizakiak, bere hauskortasunean.

Eta atal hau burutzeko, Laura Mintegiren (Lizarra, 1955)^[7] testu bat ekarriko dut. Sinesten badu, zer Jainkorengan sinesten duen galderaren erantzunetik hartua da. “Zehatza izateko esan beharko nuke ez dudala jainko bakar batean ere sinesten, baina, bai sinesten dut pertsonak zulotik atzeratzeko duen ahalmenean, fedearen indarrean, adore subjektiboaren potentzialitatean. Sinesten dut desiran, eta desirak duen energian. Sinesten dut subjektuarengan, sinesten dut kolektibitatean, elkartasunak sor dezakeen boterean, eta nola sentimendu onek eta eskuzabaltasunak bihur dezaketen ibai tanta solteak baino ez direnak. Sinesten dut ongia kutsakorra izan daitekeela, eta jarrera positiboak positibotasuna eragiten duela. Sinesten dut hurkoari emandako konfiantza beti biderkatuta berjasotzen dela, eta begirunea jasotzeko, begirunea eskaini behar dela. Sinesten dut ez dagoela bermerik, eta apustua egin behar dela etengabe; jasoko den ala ez jakin gabe, eman, eta berriz eman. Sinesten dut maitasunaren indar eraldatzailean. Sinesten dut, gerokoan, biharkoan, balizkoetan. Sinesten dut ebidentzia guztien aurka oraindik mantentzen den inozentzian, sinesten dut bigarren aukeran, sinesten dut Sisiforen baikortasun eta pazientzian. Sinesten dut onak ona dakarrela, eta mesfidantzak mesfidantza baino ez dakarrela. (174-175. or.).

Testu honen aurrean zer esan? Laura Mintegik ez du Jainkoarengan sinesten, baina fededunentzat Jainkoa funtsean den guztian sinesten du. Ontasunean, maitasunean eta etorkizun beti berrian sinesten duenak, ez ote du Jainkoaren sinesten? Ontasunean, maitasunean eta etorkizunean sinesten ez duenak, horrek ez behintzat, ez du Jainkoarengan sinesten.

3. Zein Jainkorengan ez dute sinesten sinestunek?

Sinesgabeek Jainkoarengan sinestea posible bada, gure sineskizun, irudi eta kategoriak ukatu arren, horrek esan nahi du sineskizun, irudi eta kategoria horiek ez direla fedearen funtsa eta fedearentzat oztopo ere, oztopo handi, gerta daitezkeela. Eta horregatik, fededun askok ezin dute Jainkoarengan sinetsi Jainkoaren irudi eta kategoria tradizionalak ukatuz ez bada. Hona hemen zenbait lekukotasun argi:

Pello Añorga (Oiartzun, 1956), ipuin-idazle eta kontalari, kristau eta mistiko sakonak txikitan hezur-muinetaraino sartu zioten eta sartu ziguten jainko lege-emaile, epaile, apetatsu eta egozentrikoa aipatzen du: “Bihotzeko mina ematen dit horrelako Jainkoak, eta triparrabiak sorrarazten! Hasiera batean mindura eragiten dit, gero tristura, eta bukatzeko erredura. A ze Jainko miserablea, apetatsua eta infantila, ez esateagatik egozentrikoa! Horrelako Jainkoak eskaini beharrean entzumena, eskaintzen dit gorreria; eskaini beharrean ikusmena, eskaintzen dit itsumena; eskaini beharrean eskuzabaltasuna, eskaintzen dit esku itxitasuna (esan nahi da ukabila). Horregatik, horrelako Jainkoak eskaini beharrean ogi gozoa, eskaintzen dit ogi gogorra; ardo gozoa eskaini beharrean, ardo ozpintsua; gatz xehearen ordez, larria; ur bizia eta freskoaren ordez, epela bezain ustela. Horregatik, ez da batere harritzekoa, jende gehienak begiratzea horrelako Jainkoari ─erakutsi diguten bakarrari, maleruski─ errezeloz, destainaz eta gorrotoz” (30. or). Jainko horrengandik urrundu beharra izan zuen. Tradizio “indigenek”, Ekialdeko espiritualtasunak (budismoa, taoismoa), mistika sufiak eta Bibliaren berrirakurketak beste Jainko bat aurkiarazi diote, izena merezi duen Jainkoa, zoriontsu egiten duen bidelaguna.

Hara zer idazten duen Patxi Ezkiaga (Legorreta, 1943), lasalletar poeta handiak: “Ez dut sinesten gnostizismoarekin, teologia-filosofikoarekin erabat loturik dagoen ortodoxiari lehentasun absolutua ematen dion jainko batengan” (108. or.). “Ez dut sinesten duda segurtasun bihurtzeko formula gisa ulerturiko jainko batengan” (109. or.). “Ez dut sinesten Herrixka Globalaren ereduen arabera boterearen eta aberastasunaren edertasunak liluratutako jainko batengan” (109. or.). “Ezin dut sinetsi Jainkoarekin trapitxeoan dabilen federik” (110. or.). Ezkiagak ez du sinesten, esaterako, betiko bizitzaren bermetzat edo etorkizun ezagutzeko baliabidetzat hartzen den jainkorik.

Joan Mari Irigoien (Altza, 1948), sistemaren etsai bero bezain errealitatearen kontenplatzaile mistikoak idazten du: “Ez dut dut Bushen Jainkoa sinesten, eta ez dut itun zaharreko Jainko tipiko-topikoa sinesten: Jainko jeloskor bezain mendekatzaile hori, triangelu baten begitik zelatatzen gaituena eta hatz erakuslea hatz akusatzaile bihurtzen, purgatorioak eta infernuak banatzeko prest. Ez baitut harresien Jainkoa sinesten. Are gehiago: ez dut Jainkoari buruzko ezein definiziotan sinesten, definizio bakoitza harresi bat besterik ez baita, gu besteengandik bereizten gaituena. Eta Jainkoa, edo guztiontzat da edo ez da inorentzat” (139. or.).

Beretzat, Jainkoa “bilaketa-prozesu bat da sineste bat baino gehiago” (142. or.). Eta bere bilaketa pertsonalean esaten digu bi bide ditu: bata kristaua eta bestea Ekialdeko filosofia mistikoak, Zena batez ere. Eta Jainkoa aurkitzean ez da bidea amaitzen, misterio gero eta sakonagoan murgiltzen baizik, “egoaren ilusioetatik eta apaingarrietatik urrun, biluzte ahalegin etengabean, isiltasunaren ertzean” (142. or.).

Hona hemen, baita ere, Xabier Leteren (Oiartzun, 1944) lekukotasuna. Bere bizitzako ibilbidea beste askorenaren ispilu argia da. Urte asko erlijio-praktikatik eta Elizatik urrun igaro ondoren, oinazeak eta edertasunak Jainkoaren esperientzia sakonera erakarri dute berriro, ez halere zalantzarik eta galderarik gabe. Baina ez du sinesten gaztetan sinesteari utzi zion Jainkoarengan. “Dogmatikoen Jainkoan ez dut sinesten, ez eta Jainko horren aginduetatik abiatuz meritokrazia baterako arau moralak etengabe aldarrikatzen ari direnengan, batez ere arrazoia eta fedea elkarren aurka jartzen dituztenean. Horrek ez du esan nahi irrespontsabilitatetik Jainko poetiko edo metaforiko soil bat aldarrikatzen ari naizenik. Yahve-k Sinai mendian hamar agindu eman zituen, egia, baina agindu horien kunplimenduei zegozkien kasuistikak ez zituen zehaztu. Beraz, aginduak hor daude, baina gizakumearen arrazoia ere hor dago, Jainkoaren nahiaren hedamoduak pentsatu eta arautzeko. Eta gero, gainera, Kristo dago, Nazareteko Jesus, eta bere irakaspena. Ebanjelio guztia arau estuen aurkako gizatasunez betetako aldarrikapena da, hitz eta arauen gainetik izpiritua jarriz… ‘Larunbatean ez da lanik egin behar, diozue, baina zuetako edonori ardi bat osinera eroriko balitzaio, ez ote zinatekete hura handik ateratzera laster abiatuko?’… ‘Diozue legeak adulterioan erori den emakumea harrikatu egin behar dela dioela; beraz, zuetatik bekaturik ez lukeenak bota biezaio lehen harria’…” (166. or.).

4. Hedatuz doan jarrera: agnostikoa

Gero eta gehiago dira gehienak dagoeneko euren burua agnostikotzat aitortzen duten idazleak: ez dakite “Jainkoa”rengan sinesten duten edo ez. “Jainkoa” esatean zer esan nahi den. Ba ote dago, ordea, “Jainko” hitzarekin zer adierazten den zehazki jakiterik? Batzuek desio dute, besteei ez die axola. Batzuek maite dute, besteek beldur diote. Batzuek otoitz degiote, besteek ahaztua dute. Jainko bera ote da denentzat? Ez da batere ziur. Eta ulertzekoa da, “Jainko”az pentsatzen hastean, zer den ere edo berarengan sinesten dutenentz ere jakin gabe gelditzea asko. Geure burua sinestun aitortzen dugunok ere, ba ote dakigu zer “Jainko”rengan sinesten dugun zehazki, sinesten dugula diogunean, eta, beraz, ba ote dakigu zehazki Jainkoarengan sinesten ote dugun benetan? Egiazko fede oro ere ez ote da neurri batean agnostikoa? Mistiko guztiak ez ote dira neurri batean agnostikoak izan? Nolanahi ere, Jainkoari buruzko galdera nekez erabaki daiteke behin-betiko eta adiera bateko baieztapen biribilak eginez, hala nola: “Jainkoa bada” / “Jainkorik ez da”.

Erlijioaren soziologoak ados daude horretan: baieztapenaren eremua estutzen ari da, eta galderaren eremua zabaltzen. Pitzadurarik gabeko sinestunen kopurua ez ezik, pitzadurarik gabeko ateoen kopurua ere murriztuz doa. Sinestun zalantzatiak sinestun kritikoak ez ezik, sinesgabe zalantzatiak agnostikoak ere ugalduz doaz. Zalantza da batzuen eta besteen topagune.

Agnostikoaren eredu ona dugu Joxe Azurmendi (Zegama, 1941). “Jainkoa”, beretzat, bizitzaren zentzua da. Zentzua, ordea, desberdina da pertsona bakoitzarentzat, eta zentzuaren narrazioak askotarikoak. Bestalde, zentzu-atalak besterik ez dugu, behin-behinekoak beti ere. Beraz, guztiok bilatzen dugun eta inork ezagutzen ez duenaren izena izango litzateke “Jainkoa”. Hona zer idazten duen: “Baditut tradizio hautagoak (San Frantzisko), munduaren zentzu nireagoak, baina zentzu bat absolutua, eta itxaropen bat absolutua, ez naizela iristen edukitzera, aitortu beharko nuke. Gelditzen dena Jainko zentzu fragmentatu bat da, Jainko-puskak bezala. Alegia, gerra bat, egunsentia, haurrak oseak hiltzen, lana: zentzua edonondik mintzo zaizu, galdezka, iradokika. Ez da zentzuaren dei falta (Jainkoaren mintzoa, nahi baduzu). Baina guztiaren zentzu bat osoa, guztiaren mito bat, neuk ez daukat; hori aspaldi puskatu zen, inoiz eduki badut. Nire barrua kontraesanez betea dago, eta ez da bakarrik, ez naizela gauza erabakitzeko, ezpada zer erabaki beharko nukeen ere ez dudala ikusten. Garibairen arima omen dagoen bezala, ez gora eta ez behera. Azkenean erabakiaren kontua da: eta dei haiei guztiei zentzu konkretu baten moduan absolutuki entregatu, nik ez dut egin” (68-69. or.).

Hori bai, Jainkoarengan sinesten duen jende pobrearengan sinesten du Azurmendik, eta horixe da agian Jainkoarengan sinesteko bere era. “Ez daukat sinesgabetzat neure burua. Sinesten dutenengan sinesten dudala, esango nuke, nolabait. Eta Arantzazura erromes joan den jende pobreagan sinesten dut. Delfos-eko hormarrian bere izena eskerronez idatzi duen esklaboagan sinesten dut. Eta beharbada, gaur Jainkoa ulertzen den bezala, fededuna izateko modu bat batzuontzat hori izan litekeela pentsatzen dut” (69. or.).

Juan Kruz Igerabide (Aduna, 1956), sententzia, paradoxa eta ironiaren maisu handiaren aitorpena azpimarratu nahi nuke hemen. Agnostiko deitura eman geniezaioke, nahiz eta berak ez duen maite. Nolanahi ere, pentsalari mistikoa da. Zer da Jainkoa beretzat? “Batzuentzat, jainkoa erantzun erabatekoa da; beste batzuentzat, galdera hutsa; beste batzuentzat, ezereza. Ni tarte horretan nago; galderan. Horri zenbaitek agnostizismoa deitu dio; nik ez; nahiago dut ‘itsuaren ikusi nahia deitu’, edo ‘hustasunaren bizipena’. Jakina, ironiari bide erraza zabaltzen diote erantzun horiek, baina ironia ere esnatzeko modu bat da. Zientziaren erantzunak harresi baten aurrean uzten gaitu; harresiaz bestaldera jauzi egitera garamatza jainkoaz galdetzeak: hustasunera?, betetasun erabatekora? Ausartu denak izan duen esperientzia mistikoaren arabera. (126-127. or.)

Agnostiko mistikoen artean koka genezake, noski, Felipe Juaristi (Azkoitia, 1957) ere. Oinazeak eta tristurak Jainkoaz zalantza eragiten diote, edertasuna eta bakea hartaz mintzo zaizkio. “Ez, ez dut uste gizona Jainko denik. Baina ez dakit zer edo zein den Jainko. Ez naiz ausartzen esatera Bera ez denik. Mendian nagoelarik, haize zurrumurrua lagun, zerua goian, bakea barnean, ez naiz gauza esateko Jainkorik ez denik. Baina, munduko minak eta nekeak, munduko zorigabeak eta tristeziak ikusirik, ez naiz ausartzen badenik ere esatera (…). Zoritxarrean harengana zuzendu eta harengana zuzentzeagatik soilik barnea lasaitzen duen Jainkoa ulertuko nuke, sinetsi bainoago. Otoitzetako Jainkoa sinetsiko nuke, baldin eta otoitz egiteko ohitura banu. Gaixoaldian, triste aldian, ahulaldian kontsolamendu ekar lezakeen Jainkoa, azken finean. Hori da gustatzen zaidan Jainkoa, besteentzat ordea. Inoiz izatekotan, horrelakoetan izango litzatekeela iruditzen zait. Aita baino gehiago da, adiskide baino gehiago, norberaren kontzientzia baino gehiago da. Jainko hori jende askok behar duena da; bakarrik bizi delako, gaizki bizi delako, triste bizi delako… Jainko alai bat nahi nuke, pozaren Jainkoa. Irudimena hartara jarrita halaxe ikusten dut, une batzuetan soilik. Jainko bat nonbait barrez ari, barre zintzoz. Gure harrokeriaz barrez ari dela, gure handinahiaz, gure banitateaz, gure alferreko usteaz… Horiek guztiak hutsak direlako, haizeak daramatzan hautsak direlako, barrez ari dela iruditzen zait. Gizakia, handia izanik, txikia delako, edozein intsektuk hil lezakeen handia” (156-157. or.).

Anjel Lertxundiren (Orio, 1948) agnostizismoa intelektualagoa da. Idazten du: “Pitzadurarik gabeko ukazio erabatekoak sinesmen pitzadurarik gabe baten estruktura bera al du? Ez dakit. Hona dakidana. Kontu segurua da ni existitzen naizela, hurkoa existitzen dela. Gizakiaren existentzia misterioa da berez, eta misterio hori interesatzen zait. Gizakia, bestalde, besterekin da, munduan da, historian da, eta gizakiaren presentzia misteriotsuak misteriotsu bihurtzen ditu gizartea, mundua eta historia ere. Presentzia baten altzoan intuitzen diren absentziek osatzen dute misterioa. Misterioak, izen hori merezi dezan, bereak ditu absentzia eta presentzia. ez dakit onerako ala txarrerako izan den, baina kontzientzia horrek absentzien argiketarekin presentziak indartzeko premia zerikusi handia izan du nire ibilbide bai pertsonalean, bai literarioan” (161. or.).

Neguko goiz hotz batean, lagun batzuekin eliza eder bateko koruan Arantzazun, esango nuke aurkitzen zela kontatzen du Lertxundik, gidarena egitekoa zen fraidearen zain. Isilik daude, eta Claudio Rodríguez-en bertsoa datorkio gogora: “Argia beti dator zerutik”. Iristen da azkenik fraidea, eta bere azalpenak ematen dizkie. Halako batean, xalotasun handiz, fraideak esaten du: “Eliza hain maisuki diseinatu zuen arkitektoa ez zen fededuna, baina bihotz ona zuen…”. Eta horri buruz Anjel Lertxundik dio: “Asko molestatzen nau fededun izatea ontasun ontologikoaren bermea balitz bezalako jokabide hain errotu horrek, fraidearen baina horrek. Extra Ecclesiam, nulla salus hain errotuak, eta, xaloan nahiz nahita, beti erruki paternalista batez manifestatzen denak. Balirudike fededun izatea eta ontasuna txanpon beraren aldeak direla. Balirudike fedetik kanpo, “oso bihotz ona” izatea edo justizia maitatzea edo elkartasuna bilatzea salbuespenak direla.Agian bai, agian salbuespenak dira. Baina ez fededunen artean baino salbuespenago” (162. or.).

5. Izendaezinarentzat zenbait metafora

Hitz oro da nolabait metafora, izendatzen duen objektua baino harantzago baikaramatza beti. Jainkoarekiko hitz orok metafora izan behar du nahitaez, izenda dezakegun edozein objektu baino harantzago baita Jainkoa. Eta nor hoberik idazleak baino, beti handiago eta beti hurbilago den Jainkoaren misterioari begira jarriko gaituzten metaforak sortzeko? Autore hauen erantzunetan zehar bilduriko zenbait metafora aletuko dut hemen:

Pako Aristirentzat, Jainkoa bizitzaren pilpira eternala da. Eta dio: ” Eta hiltzen naizenean norbaitek emango dit babesa eta elikadura, jaio nintzenean eman zidaten bezalaxe” (50. or.).

Harkaitz Canorentzat, Jainkoa narratzaile orojakilea da. Idazlea, kontatzen duen historiaren narratzaile orojakilea den bezala nolabait. “Jainkoa bezain asmakizun interesgarria ez al da hirugarren pertsona orojakilea? Alegiazko bi narratzaile, xarmaz beteak. Badago zer interpretatu, jakina. Gure inguruko dardarak edo aroen apetak. Eta deus ez ulertu arren, mina leuntzeko bide bat da agian, interpretazioa. Eta literatura idaztea interpretazio modu bat besterik ez da. (79. or.). Beraz, gure historia misteriotsuaren jatorria, helburua eta ezkutuko bilbea kanpotik ezagutuko lukeen narratzaile orojakilearen antzekoa izango litzateke “Jainkoa”. Historia baten narratzaile hutsa ezik, Jainkoa ez ote da, hobeki, den oro eta garen guztia bere historiaren baitan osatuz daraman etengabeko narratzaile-kreatzailea?

Unai Elorriagarentzat (Bilbo, 1973), Jainkoa Errespetua da. Algortako idazle gaztea agnostikoa da, baina idazten du: “Beharbada errespetua izango da Jainkoaren irudirik dotoreena. Beste asko ere izango ditu, baina hor laburbiltzen da ikusgarrien. Eta hain erraza dirudiena, ordea, oso zail bihurtzen dugu ia beti” (97. or.).

Joan Mari Irigoienentzat, Jainkoa Itsaso mugagabea da edo, besterik gabe, Uhina. Ez nituzke hona ekarri gabe utzi nahi, Jainkoa non agertzen deneko galderari erantzunez, Irigoienek idazten dituen lerroak: “Leku guztietan ageri da, eta inon ez. Sukarrean eta Allegriren musikan. Baina ez nago hain ziur esan dudanaz, hain erraz ezkutatzen zaigu ustez agertzen zaiguna. Lehengoan, hala ere, telefonoz deitu nion, eta putetxe batean zegoela erantzun zidan. Nahaste bat izango zela esan nion: Roucoren edo Sebastián gotzainaren etxean behar baitzuen, nahaste bat ez izatekotan. Baina Berak ezetz. Eta publikanoen eta puten aldeko aldarria egin zidan berriro ere. Azkenean, zer esango dizuet, bada: sinetsi egin nion!” (143. or.).

Patziku Perurenarentzat (Goizueta, 1959), ez da Jainkorik, izakirik ñimiñoen guztiak eta bakoitza besterik. Eta hitza bera jainkoa da, eta Jainkoaren metaforarik onena. “Hitza bera baita jainko, gizakion teatro eder honetan. Ez dugu beste arterik asmatu. Arterik xaloena, unibertsalena, liluragarriena, eta nekagarriena ere hitza baita. Eta gaurko gizartean neke horixe sumatzen zaio hitzari, kargamen poetiko falta nabari hori. Eta, behar bada, horrexegatik jo du ere guregana Joxek, jainkoa berritu nahian, metafora guztien ama ernaldu eta hexurberritu nahian” (191. or.).

Juan Luis Zabalarentzat (Azkoitia, 1963), Jainkoa Samurtasunezko begirada, keinu eta adierazpen konplizea da. “Gizakien arteko noizean behingo samurtasunezko begirada, keinu eta bestelako adierazpen konplizeetan aurkitzen dut, inon aurkitzekotan, jainkozko adjektiboa izan dezakeen zerbait” (232-233. or.). Ez du beste jainkorik ezagutzen. Eta gehitzen du: “Harrigarria irudi badezake ere, mendiko baselizak oso ederrak iruditzen zaizkit. Azken batean, gizakien arteko noizean behingo samurtasunezko begirada, keinu eta bestelako adierazpen konplizeen zera hori dutela irizten diot. Eta beste jainkorik ez dudanez…” (233. or.).

Patxi Zabaletarentzat (Leitza, 1947), Jainkoa Dena da, Baden dena. Horra bere liburuetako baten izenburua: Badena dena da. Hau da: benetan izan, den guztia da, orotasuna. Eta horixe da Jainkoa beretzat. “Jainkoa izadia da. Baden guztia baizik ez da jainkoa” (241. or.). Errealitatearen, den guztiaren, osotasun guztia izango litzateke Jainkoa.

Jon Sarasuaren (Aretxabaleta, 1966) lerro zoragarri batzuekin amaituko dut: “Jaso dudan hitzaz beste eginez hotsak jartzeko beharrik banu, ‘O’ hotsa izango luke nagusi hitzak, ‘r’ bigunak kulunkarazia. Oro. Oro, denaren lotura zait. Hots kulunkari berari bi ertzetan ‘a’ jarriz, Hara ere bazait, ohartzean, behatzean, bizitzean, begiak zabaltzean ageri dena, xume. ‘E’k diost Ere dela, anitzetan anitz, etengabeko zedarri-hausle, pentsa ditzakegun sailkapenak, ukazioak eta muga kultural, erlijioso, zientifiko eta kosmikoak ironizatzen dituena. Eta hotsik meheenak, ‘i’k dio, Hiri zaiala, juanito, buru horri, bihotzari, bihotza baino barruragoko larrosa-muinari. Hara hiri ere oro. Hago isilago, zoro” (217. or.).

Lau hitz elkarren ondoan: esaldi gramatikalik ez, baina esaldi musikala bai: hara hiri ere oro. Erritmoak eta doinuak hitzek beraiek bezainbat errebelatzen dute, banaka zein elkarturik. Lau bokal kontsonante bat berean, r soil batean kulunkan. Bokalak kontsonante urkariarekin dilindan, doinuzko eta dantzazko isuria osatuz. Bokal jolastiak, amaigabeko zentzuaren horizonteak marrazten dituztenak. Esanahiak baino gehiago erreferenteak iradokitzen dituzten hitzak, esanahi oro baino harantzago: harridura (hara), interpelazioa (hiri), muga ororen gainditzea (ere), mugarik gabeko Dena (oro).

6. Zenbait konklusio orokor

Tesi gisa emango ditut:

1. Jainkoak oraindik ere, eta kasu askotan berriro, interesa sortzen du.

2. “Jainkoa” hitz nahasgarria da, denetan hitzik nahasgarriena. Funtsezko galdera ez da “Jainkorik ba ote den”, baizik eta “zeri deitzen diogun Jainko”.

3. “Jainko” hitza estu-estu loturik dago oraindik erru-sentipen, errepresio eta zigor-beldurrari.

4. Agnostizismoa teismoari eta ateismoari gaina hartzen ari zaie; sinestunen beraien artean ere zabaltzen ari da.

5. Munduan noizean behin eta arbitrarioki (“mirarien bidez”) esku hartzen duen Jainkoaren irudia errefusatu egiten dute.

6. Orobat errefusatzen dute ia denek gizakion antzera psikea lukeen “jainkoa”: batzuei agertzen eta besteei ezkutatzen zaiena, batzuei entzun eta besteei entzungor egiten diena, erabakitzen, hautatzen eta baztertzen duena, agintzen, juzgatzen eta zigortzen duena…

7. Bibliako giza muga linguistiko, kultural, psikologiko eta erlijiosoetatik askatu beharra dugu Jainkoa.

8. “Jainko pertsonala / Jainko inpertsonala” alternatiba engainagarria da, eta gainditu beharrekoa.

9. Zerbait “esplikatzen” duen Jainkoa ez da sinesgarri, zeren eta, esplikazioak balio ahal izateko, Jainkoa bera esplikatu beharko litzateke aurrena, eta hori ezinezkoa da. Jainkoak ez du balio errealitatea den bezalakoa zergatik den zergatik den azaltzeko, ezta den oro zergatik den azaltzeko ere.

10. Bildu ditudan idazleen adierazpenek goitik behera ezeztatzen dute Dostoïevski-ren harako baieztapen sonatua: “Jainkorik ez bada, dena zilegi da”.

11. Sinestunak Jainkoari nahiz errealitateari buruz izango lituzkeen ustezko esplikazio guztiak lur jota geratzen dira sufrimenduaren aurrean. Sufritzen duten guztiak alde berean jartzen ditu sufrimenduak y gupida izatera dei egiten du. Gupida eta kontsolamendu gisa begira daiteke Jainkoa.

12. Nazareteko Jesusen aitorpena eta mirespena orokorrak dira.

13. Orokorra da, halaber, elizaren arbuioa, dogmei atxikia eta boterearekin elkartua dagoen sistema erlijioso gisa.

14. Jainkoak izen asko ditu, baina bat ere ez da egoki. Izen askoren erreferentea da, baina ez da inolako esanahiarekin identifikatzen. Halere, bizia eta errealitatea adierazteko ditugun hitzik eta irudirik ederrenak erabil ditzakegu Jainkoa aipatzeko. Edertasuna eta gupida da. Konfiantza eta errespetua. Niaren zua. Zuaren nia. Den ororen izatea. Izaki guztien funtsa den harremana. Inspirazioa eta hitza. Begiramendua eta abegia. Ontasunaren alaitasuna. Izatearen ontasuna.

In Joxe Arregi (arg.). Erlijioa eta erlijioak gure gizartean. Deustuko Unibertsitatea, Bilbo 2010, 75-94 or.

1. Aipatzekoa da, halaber, Tere Irastortzak argitaratu berria duen Izendaezinaz, Pamiela, Iruña 2008. Oso luze erantzun zien Irastortzak nire galderei, eta pasarte batzuk bakarrik jaso nituen Jainkoaz galdezka liburuan. Erantzun haien idazketa berria eskaintzen digu orain Terek Pamielan. Horra, bada, handik urtebetera beste liburu bat Jainkoari buruz, beste argitaletxe “laiko” baten eskutik… Jainkoa izendaezina da, eta esanezinaren aurrean jartzen gaitu hari buruzko galderak, baita “esan ez denaren aurrean ere…, gure mugen aurrean, gure ezinen, nahien eta ahalmenen aurrean: gizarteak onartzen duenaren aurrean, eta lauegi eta itxiegi suertatzen den sistema batetik ihesean” (15. or.). “Jainkoa” esanezina da, baina “Jainkoaz” (edo dena delakoaz) hitz egitean gure aurrekoek esan nahi zutena interesatzen zaio Irastortzari, kalterakoak uxatzeko, baita agian onerako zirenak berreskuratzeko ere: “aurreko garai batzuetan esan eta sinetsi dena ahaztuz eta isiltzeaz bat ahazten ditugu aurreko garai haietan esan ezin ziren beste egia eta sineste batzuk; eta ez gara jabetzen, iragana aldaezina delakoan aintzakotzat hartzen ez dugun orotan iragana errepikatzera etor gaitezkeela, jakin gabe” (17. or.). “Hizkuntzan… aurki ditzakegu oraindik izan garenaren arrastoak, izan nahi izan dugunaren arrastoak, izan ezin garenaren arrastoak” (17. or.). Jainkoari buruzko hizkuntzan ere bai, zergatik ez? Jainkoari buruzko hizkuntzan batik bat, esango nuke.Aipatzen hasita, beste bi liburu ere aipatu nahi nituzke, bata poema-liburua, bestea nobela, biak 2008koak eta biek Jainkoa barne-hari nagusi: J. Gerediaga, Jainkoa harrapatzeko tranpa, Pamiela, Iruñea 2008; X. Montoia, Golgota, Elkar, Donostia 2008. Jon Gerediaga (Bilbo, 1975) poeta gaztearentzat, “Jainkoa” harrapatu ezinik harrapatzeko tranpak dira poemak, Oteizarentzat cromlech-ak ziren bezala. Baina zer da “Jainkoa”? “Jainko hitza deserosoa izan daiteke, baina ukaezina da hitz-sinbolo boteretsua dela. Ez dut jainko hitza zentzu kristau edo katolikoan erabiltzen. Uste dut edozeinek senti dezakeela inoiz mundua bizirik dagoela, munduak arnasa hartzen duela, badagoela gure heriotzaz haraindi eta gu gabe izaten jarraituko duen zerbait. Agian ‘izatea’, edo ‘bizia’, edo ‘absolutua’ edo halako beste hitzen bat erabil dezakegu zera izengabe hori izendatzeko. Bizirik sentitzeak sortarazten duen hunkidura hitzekin harrapatzeko, nik jainko hitza erabili dut, gertuko sentitzen dudalako, baina ez nuen arnas izengabe hori, kristau, katoliko edo erlijioso bihurtzeko inolako asmorik. Bakoitzak izenda dezala miraria bere modura” (Elkarrizketa, DEIA, 2008-02-19). Golgota eleberrian, X. Montoiak (Gasteiz, 1955) oraindik bizi den moja baten kalbariozko bizitza kontatzen digu biografia nobelatua da, baina funtsean historikoa, galdera nagusi baten inguruan bilbaturik: Norekin dago “Jainkoa”: mojari aita “gorria” eta ahizpa hil zizkioten falangista fededunekin ala fedegabe “gorriekin”? Aitaren eta ahizparen memoria Jainkoaren izenean etengabe iraintzen dutenekin ala biktima irainduekin? Azken batean, zer da “Jainkoa”: oroitzapena ala ahaztura? ↑
2. Horrela mintzo da Koldo Mitxelena Txillardegiren eleberriari idatzi zion hitzaurre bikainean. Errenteriako jakintsu humanistak ederki asko atzeman eta adierazi zuen eleberri honen garrantzi historikoa: mugiezina zirudien mundua pitzatzen eta jausten ari da; zalantzarik gabeko ziurtasunak mugarik gabeko zalantzari eman dio paso. Ik. P. Esnal, “Berehala baketuko ez diren lurrikarak”, in HEMEN 13 (2007), 49-61 or. ↑
3. Teilhard de Chardin, Le coeur du problème, en Oeuvres V. L’avenir de l’homme, París 1969, 339. or. ↑
4. Jainkoari buruzko galderen erantzunei erantsitako ohar batean. ↑
5. Tere Irastortza lekuko, besteak beste. ↑
6. Testuan bertan parentesi artean ematen diren orrialdeak arestian aipatu dudan liburuari dagozkio: J. Arregi, Jainkoaz galdezka. 40 euskal idazleren erantzunak, Alberdania, Irun 2007. ↑
7. Berak kontatzen digunez, gaztetan apostatatu nahi izan zuen, baina uko egin zion, Deustun ikasketak egin ahal izateko. ↑