BERE ANTZ ETA IRUDIRA EGIN GINTUEN

1. Irudi gabearen irudiko

“Norenak dira irudi hau eta idazkuna?”, galdetu zuen Jesusek, zergatarako denario bat erakutsi zioten batean (Mateo 22,20). “Noren antza du?”, galdetu ohi dugu haurtxoaren aurrean, jaio orduko. “Norena da irudi hau?”, galde genezake edozein aurpegiren aurrean. Eta “norena da idazkun hau”, gizaki orok –baita Kainek ere– kopetan grabatua daraman idazkuna?

“Jainkoak bere antzeko egin zuen gizakia, Jainkoaren beraren irudiko egin zuen”, esanez erantzuten digu Bibliaren hasierako mitoak (Hasiera 1,27) –mitoak ez dira inoiz gertatu, baina egunero gertatzen dena kontatzen digute–. Jainkoaren antzeko gara, beraz. Mesopotamian eta Egipton oso ezaguna da gizakia Jainkoaren (edo jainkoen) antzeko delako ideia, baina kontuz, ez edozein gizaki, handikiak bakarrik: agintariak, erregea, faraoia (K.a. XVI. mendean jada, Jainkoak lurrean duen argazki biziduntzat hartzen zen faraoia Egipton). Ideia hori bera jasotzen du Bibliak, baina errotik aldatuz: gizaki oro da Jainkoaren irudi, ez handikiak bakarrik^[1]. “Errege ideologiaren demokratizazioa” gauzatzen da Biblian, “Jainko irudiaren demokratizazioa”, eta horrek “iraultza politikoaren potentziala darama berekin”^[2]. “Gizaki ororen duintasuna aitortzen du boterearen aurrez aurre”^[3]. Gizaki guztiok gara Jainkoaren antzeko, txikienetik handienera.

Gizakiok, ordea, lurretik sortuak gara, lurrez eginak, “lur-hautsez moldatuak” (Hasiera 2,7), lurreko izaki guztiak bezala (“Adam”ek hebreeraz “gizaki” esan nahi du eta “Adamah” edo “lur” hitzaren sustrai bera du; lurrean ditugu erroak, lurra gara). Kreatzaileak gizakiari sudurzuloetan putz egin zion bizi-arnasa ere lurretik sortua da, gainerako bizidun guztien arnasa bezalaxe. Eta gizakiok Jainkoaren antzeko bagara, lurtar izaki guztiak ere halaxe dira, ondorioz. Lurra, berriz, izarren hautsa da; duela hamahiru mila urte eztanda egin zuen materia multzo infinituki txiki eta infinituki trinko hartatik sortuak gara unibertsoko izaki guztiok, hain neurrigabe urrun diren galaxietakoak eta hain geurea dugun lur planeta maite honetakoak, gizakia barne. Materia beraz osatuak gaude, arnasa berak eragiten digu. Materia guztia arnasa da, energia da. Edo ez dakigu zer den, baina bada. Horra misterioa!

Beraz, lurreko hautsez eta arnasaz –hauts arnasadunez– osaturiko gizakia Kreatzailearen antzeko bada, diren guztiak ere Kreatzaile beraren antzeko dira. Eta begiratzen jakinez gero, izaki guztien –ur tanta dizdizari baten, hosto dardarati baten, txori hegalari baten– aurrean galde genezake: “Norena da irudi hau eta idazkuna?”. Eta izaki guztiek esaten digute: “Jainkoarengandik nator, Jainkoarena naiz”.

Ohikoa da haurrak aitaren edo amaren antza izatea: amaren begiak edo aitaren sudurra edo amonaren eitea edo aitonaren trazua. Nola liteke, ordea, gizakiak nahiz munduko izaki guztiek Jainkoaren antza izatea, Jainkoak ez baitu antzik? “Ez egin idolorik, ez irudirik, goian zeruan, behean lurrean nahiz lurpeko uretan dagoenetik” (Irteera 20,4). Eta ohartaraztekoa da Irteera 20,4 zaharragoa dela Hasiera 1,27 baino; alegia, Jainkoari inolako irudirik ez egiteko zorrotz agindu eta gero, solemneki baieztatzen da Biblian gizakia Jainkoaren irudia dela (edozein gizaki, eta guk areago esango genuke: edozein izaki). Erlijio guztien tentazio nagusia da Jainkoari irudiak egitea, nahiz urrez, harriz eta zurez, nahiz hitzez, ideiaz eta dogmaz. Idolatria da erlijio guztien arriskua, ateismoa bera baino ere arriskutsuagoa. Ez iezaiozu Jainkoari inolako irudirik egin –esaten digu Bibliak–, baina jakin ezazu gizaki eta izaki guztietan Jainkoaren misterioa begiz eta begiramenduz ikusten. Biak batera. Baina nola? Begiak berak erakusten du. Begiratzen jakitea da aski.

Begiak badaki forma guztietan formarik gabea ikusten. Badaki ikusezina, “Jainkoa”, ikusten. Jainkoak ez du inolako itxurarik, formarik, irudirik, ez du ezeren antzik; beraz, ez ezerk ez inork ezin du izan haren antzik, ez inor ez ezer ez daiteke izan haren irudiko. Jainkoari ematen diozun izena ez da Jainkoa, egiten diozun irudia ez da Jainkoa. Ikusten duzuna ez da Jainkoa, ulertzen duzuna ez da Jainkoa. Jainkoa “guztiz bestea da, guztiz bestelakoa. Baina ez da “beste zerbait”, ez da “beste norbait”, ez da “beste bat”, nor guztien nortasuna eta zer guztien zertasuna baita, forma eder guztien edertasuna, on guztien ontasuna. “Ez-bestea” da, eta “ez-bestelakoa”; ez da ezer, ez da “deus”. Baina BADA, eta diren guztiak izanarazten ditu, arnasa gordea eta izatea bera emanez. Harkaitzean iturria dago, eta ura iturritik dator, baina iturria ez da ura ez harkaitza, ez eta harkaitzaz eta uraz aparte beste zerbait ere. Iturria ez da “ezer” baina ura dario. Iturri ondoan iratzea bizi da, berde eta lirain. Urez eta eguzkiaren argiz eta lurreko osagaiez elikatzen da bizia. Baina zer da bizia, nor da? Ez da ura, ez eguzkiaren printza, ez lurraren funtsa. Bizia ez da garoaren osagaia, ezta osagai guztien batura ere. Bizia ez da “ezer”, baina bizidun ororen funts biziarazle eta gordea da. Edertasuna ez da ezer, baina izaki eder guztietan ageri da eta erakartzen gaitu. Ontasuna ez da ezer, baina izaki guztiak ontzen ditu eta ongarri egiten.

Horrelako zerbait esan ote daiteke Jainkoaz ? Jainkoak ez du irudirik, baina irudi guztietan ageri zaigu, irudi guztietatik harantzago eta honantzago. Ez da ezer, baina izaki guztiak izanarazten dituen esan ezineko “zera” da. Eta gauza guztiek ematen dute Haren berri eta Hartaz mintzo dira hitzik gabe, izate hutsarekin. “Dena da sakramentu edo izan daiteke”^[4], baina sakramentuak ez du ezer ixten eta mugatzen, baizik eta –sinboloak bezala– mugagaberantz, infiniturantz zabaltzen du espazioa eta begirada, eta libre egiten zaitu.

Ikus ezazu Jainkoa, uki eta dasta ezazu, entzun eta usain ezazu gauza guztietan. Baina ez iezaiozu irudirik egin, irudiak ezkutatu egingo lizuke-eta. Mirets eta maita ezazu gauza guztietan, baita irudi eta izen guztietan ere, baina inongo irudi eta izenetan hertsi gabe, Jainkoa hertsiz zeure burua hertsiko baitzenuke.

2. Izatearen ontasuna, Jainkoaren irudi

Eztabaida luzeak –luze bezain arrotz gertatzen zaizkigunak sarri– izan dira kristau teologiaren tradizioan zerk egiten ote duen gizakia Jainkoaren antzeko. Gizakiarengan zer ematen den funtsezkotzat, huraxe hartu izan da Jainkoaren iruditzat: nolako antropologia halako teologia. Jainkoak gizakia bere irudira egin zuen eta gizakiak ere, ordainetan, bere irudira egin zuen Jainkoa. Ez zen ordain egokia izan, Jainkoaren irudia ez ezik, gizakiarena ere guztiz desitxuratu baitzuen. Nolako teologia, halako antropologia. Jainkoak eta gizakia bi direnean eta biek elkar lotzen dutenean, bien okerrerako da beti, bien ukapenerako.

San Agustinek eta beste zenbait Eliz Gurasok gizakiaren tentetasunean ikusten zuten Jainkoaren irudia. Gainerako abereak buru-makur dabiltza, behera begira, lurrarekiko horizontalean. Gizakia, berriz, tente dabil (tente ibiltzea esan badakioke gehienen ibilera makurtuari). Eliz Gurasoek oraindik ez zituzten ezagutzen Lucy (Australopithecus afarensis) eta Ardi (Ardipithecus ramidus), gizadiaren ama eta amona, etiopiarrak biak, duela 3,5 milioi urtekoa lehenengoa eta duela 4,5 milioi urtekoa bigarrena, tente ibiltzen ederki zekitenak nahiz eta lehen giza espeziea baino askoz lehenagokoak izan. Eliz Gurasoek ezagutu izan balituzte, ez zituzten berehala Jainkoaren iruditzat hartuko, tente ibili arren, baina hori teologoen arazoa da, ez Lucy eta Ardi xarmantena. Eta zergatik izango da Jainkoren irudi hobea bi hankan ibiltzea, lau hankan edo herrestaka edo hegan baino?

San Agustinek berak eta beste Eliz Guraso askok gizakiaren arrazoia ematen dute Jainkoaren irudi nagusitzat. Platon eta pentsalari greko gehienen ikuspegiari jarraituz, eta Biblian nagusi den ikuspegiaren aurka, gizakia bitan banatu zuten teologo kristauek: gorputz hilkor eta lurrezkoa batetik, arima arrazional edo espiritu jainkozko eta hilezkorra bestetik. Arima arrazionalak bereizten gaitu abereengandik –hala esan zuten, eta hala errepikatzen da oraindik–, eta bereizten gaituen horretan datza Jainkoaren irudia. Pribilegioaren eta esklusibaren zorigaiztoko obsesioa. Baina hemen ere zientziek ez dute barkatzen: gero eta nekezago esan daiteke gizakiak baduela beste abereek ez duten zerbait (hizkuntza, mundu sinbolikoa, adimena, sentimenduak…). Adierazpen “espiritual” horietan, abere guztiok ez gaude, noski, maila berean, baina gizakien artean ere badira maila desberdinak, eta argi dago gizakiok ez garela iritsi oraindik “espirituaren” maila gorenera (beste espezieren bat noiz edo noiz iritsiko ahal da gu baino gorago!).

Ildo beretik, eta sarri askotan, arimak gorputzaren gain duen nagusitasunean kokatu izan da Jainkoaren irudia: nagusi izatea jainkozko. Horren ondorioak (edo aurrekariak) ongi ezagutzen ditugu: arima gorputzaren nagusi, gizonezkoa emakumearen nagusi, erregea herriaren nagusi, Aita Santua Elizaren nagusi… Kosta egiten da ulertzea nola atera daitekeen horrelakorik Jesusen ebanjeliotik. Jakina, nagusigoaren gorapena ez du inork ebanjeliotik atera, ebanjelioan sartu baizik. Barruan daramagu nagusi nahia, geure ahuleziaren lekuko. Eta ez da Jainkoaren irudi, juxtu kontrairudi baino. Panteoi sumeriar eta akadiarrean bi jainko mota bereizten dira, Atrahasis kreazioko poeman agertzen denez (K.a. 1.600)^[5]: Anunnakiak (jainko handiak) eta igiguak (jainko txikiak). Jainko handien etxeko lan guztiak jainko txikien bizkar zeuden, aise ulertzen dugunez: han ere nagusiak nagusi eta morroiak morroi. Halako batean, ordea, igiguek gogait egiten dute eta grebari ekiten diote. Orduan, Anunnaki jainko handiek gizakia sortzen dute zerbitzu lanetarako. Atrahasis poemaren arabera, gizakia morroi sortu zen, morrontzarako. Oso bestela erakusten du Bibliak kreazioko poeman: Jainkoak ez du gizakia morroi izateko egin, ez Jainkoaren morroi, ez elkarren morroi. Adiskide eta lagun izateko sortu du Jainkoak: arrastirian lorategian elkarrekin gozatzeko.

Hortik jo zuen Barth teologo protestanteak XX. mendean: gizonaren eta emakumearen arteko harremana (sexu harremana barne) da beretzat gizakiarengan Jainkoaren irudi nagusi. Bide beretik, eta ikuspegia zabalduz, Moltmannek dio elkartasunak egiten duela gizakia Jainkoaren antzeko, Jainkoa bera elkartasuna (“hirutasuna”) baita. Oso aproposa deritzot Barthen eta Moltmannen ikusmoldeari: harremana eta elkartasuna dira Jainkoaren irudi hoberena. Hurrengo atalean itzuliko naiz horretara. Oraingo atal honetan, Jainkoren irudiko egiten omen gaituzten alderdi zehatz guztiak –aipatu ditudanak eta beste– baino hondoagotik oratu nahi nioke galderari: zertan datza funtsean gizaki eta izaki guztiengan Jainkoaren irudia?

“Zertan gara egiazki jainkoaren antzeko?” edo “zer dugu benetan jainkozko?” galdetzea ez zait egoki iruditzen. Jainkoa ez da ez “zerbait” ez “norbait”, izakien artean izaki (goren), baizik eta izaki guztiak izanarazten dituen izatea bera, zehaztapen guztiak baino lehenago eta harantzago. Izakiarengan, Jainkoa ez da “hau” edo “hura”, izakiaren osagai bat edo alderdi bat (tente ibiltzea, arrazoia, “pertsona” izatea, harremana…), baizik eta izaki oro osatzen duten osagai guztiak izanarazten dituena. Izatea bera. Baina oso hotza eta hutsa dirudi horrela esanda. Bibliak, sarrera-sarreratik, Hasiera liburuko lehen kapituluan askoz modu adierazgarriagoan esaten du: “Jainkoak esan zuen: ‘Izan bedi’. Eta izan zen. Eta ona zen”.

“Izan zen eta ona zen”. Bada eta ona da. Den ororen izatea ona da. Edo agian hobeto esan beharko genuke: on izatera iristea du den orok helburu. Noski, onak ez diren edo “txarrak” deitzen ditugun gauza eta egoera asko ezagutzen ditugu: bere hortzetako pozoiaz hil gaitzakeen sugeari txarra edo gaiztoa deitzen diogu –Bibliako lehen kapituluetan ere gaiztoaren eta maltzurraren, tentalariaren irudi gisa agertzen da sugea^[6]–, baina bizidun guztiok egiten duguna besterik ez du egiten sugeak: bere bizia zaindu. Sugeak ederki erakusten digu gizakiok ez garela onaren eta txarraren, ongiaren eta gaizkiaren neurri… Baina utz dezagun hori ere.

“Izan zen eta ona zen”. Izatea ona da, bizi izatea ona da. Jainkoak ez gintuen egin –Anunnakiek igiguak bezala– bere zerbitzurako eta aintzarako morroi, geure onerako baizik, geure aintzarako. “Izadiak Jainkoaren aintza kontatzen du” (Sal 19), baina izadia bera izatea eta izanez gozatzea da Jainkoaren aintza. Bizitzea bizidun guztientzat on izatea da Jainkoaren aintza eta helburua. Gizakiak gozatzen direnean gozatzen da Jainkoa. Gizakiek bizitza ospatzean agertzen da Jainkoaren ospea. Izakiak zoriontsu direnean agertzen da Jainkoaren zoriona. Bizidunek bizitza ospatzea da Jainkoaren ospea. Eta horixe da, funtsean, Jainkoaren irudia. Horra gizakiaren duintasuna ez ezik, izaki guztien duintasun ukiezina. Eta izaki guztiak elkarrekin on eta zoriontsu izango direnean, izadi osoa ostadar eder bilakatuko denean, orduan “ikusiko du Jainkoak egin duen guztia oso ona zela” (Hasiera 1,31), eta zazpigarren eguna hasiko da, atseden eta atseginaren egun amaigabea.

3. Ar eta eme, jainkoaren irudi

“Jainkoak bere antzeko egin zuen gizakia, Jainkoaren beraren irudiko egin zuen; ar eta eme egin zituen” (Hasiera 1,27). Goraxeago aipatu dut Barthen eta Moltmannen ikuspegia Jainkoaren irudiari dagokionez: gizon-emakumeen arteko harremanak (Barth) edo, orokorrago harturik, elkartasunak (Moltmann) egiten gaitu Jainkoren antzeko. Tira dezagun zertxobait hari horretatik.

Aipagarria da Bibliak gizakiaren sorrera bisexuatua kontatzea (ik. Hasiera 2,21-24: “Hau bai dela ene hezurraren hezur, ene haragiaren haragi”). Ekialde Erdiko beste kreazioko mitoetan ez da horrelakorik ezagutzen. Eta are aipagarriago da Jainkoaren irudia sexu bitasunarekin lotzea: gizonarekin eta emakumearekin, eta bien artekotasunarekin. Badakigu, noski, Biblia oso androzentrikoa dela, hots, emakumearen gainetik jartzen duela gizonezkoa, eta hori garaiko kulturaren eragina (eta muga) dela, ez Jainkoaren “inspirazioa”. Jainkoa gizonezko gisa ageri da ia beti, eta herria (herri desleiala) emakume (desleial) gisa (ik. Oseas 1-3). Badakigu ondorengo mendeetan zenbat gauza zentzugabe eta bidegabe esan eta egin diren “Jainkoaren izenean”. San Paulok berak ere kontraesan handiak ditu: Galaziarrei gutunean “Ez dago jada bereizketarik gizonezko eta emakumezkoaren artean” (Galaziarrei 3,28) idatzi zuenak oso bestela idatzi zuen Korintoarrei gutunean: “Gizonak ez du estali behar burua, Jainkoaren irudi eta berorren aintzaren isla baita; emakumea, berriz, gizonaren aintzaren isla da, ez baitator gizona emakumeagandik, emakumea gizonarengandik baizik” (1 Korintoarrei 11,7-8)^[7]. Akinoko San Tomasek, Aristotelesen dotrinari jarraituz, dio, giza izaera gizonarengan agertzen eta gauzatzen dela osoki, eta umekia ongi osatzen denean mutila jaiotzen dela beti, eta umekia behar adina garatu ez denean jaiotzen dela neska (neska mas occasionatus bat da, hau da: huts egindako edo erdibidean gelditutako gizonezkoa). “Gizona da emakumearen iturburu eta helmuga, Jainkoa kreazio osoaren iturburu eta helmuga den bezala”^[8]. Erdi Aroan, Elizako Zuzenbide Kanonikoa inspiratu zuen Grazianoren Dekretu ospetsuak (XII. mendea) dio: “Jainkoak ez zuen emakumea bere irudira egin”. (Hau guztia barregarria izango litzateke, hainbeste oinaze eragin izan ez balu).

Karl Barthek erakutsi zuen ez gizonezkoa gizonezko bezala eta ez emakumea emakume gisa ez direla Jainkoaren irudi, biak elkarrekin baizik eta bien arteko harremanean. Lehenengoa eztabaidagarria izan daiteke –gizonarengan gizon bezala eta emakumearengan emakume bezala ere ageri da Jainkoa, zergatik ez?–; bigarrenak arrazoizkoagoa dirudi: gizonaren eta emakumearen harremanak, elkartasunak, elkarrekikotasunak egiten gaitu Jainkoaren antzeko. Baina Barth baino aurrerago joan beharko genuke, zeren eta elkartasun eta elkarrekikotasun bisexuatua modu askotara bizi daitezke: gehienek modu heterosexualean, baina batzuek modu homosexualean. Sexuen arteko elkarrekikotasuna modu heterosexualean bizi dutenak bezalaxe izan daitezke Jainkoaren irudi elkarrekikotasuna modu homosexualean bizi dutenak ere. Elkarrekiko maitasunak egiten gaitu Jainkoaren antzeko modu batean zein bestean.

Baina hori ere ez da aski. Ikuspegi ekologiko osotik begiratuz, gizakien arteko harreman sexuatuei buruz dioguna izaki guztien arteko harremanei buruz ere esan beharko genuke. Elkarrenganako erakarmen miresgarri batek lotzen gaitu izaki guztiok; elkarren bila gabiltza geure buruaren bila adina; elkarren premia dugu gu geu izateko; arnasten, edaten, jaten dugunari esker bizi gara, eta ikusten eta maitatzen gaituztenei esker. Lur planeta osoa gorputz bat da, eta izaki guztiok gaitu kide; guztion arteko harmoniak, kidetasunak, senidetasunak egiten gaitu gorputz mistiko, eta unibertso osoa ere gorputz mistiko bat da. Jainkoaren beraren gorputz eta irudi.

4. Jainkoaren antzera libre

Ontasun zoriontsua edo elkartasunezko zoriona da, beraz, Jainkoaren irudia munduan. Baina inor ez da iristen on eta zoriontsu izatera hala agintzen diotelako edo hartara beharturik. Barrutik sortu behar zaio, hau da, libre izan behar du. Ez gaitezke on izan libre izan gabe, ez gaitezke adiskide izan askatasunik gabe, ez gaitezke zoriontsu izan garena barrutik ez bagara. “Egiazko askatasuna jainkozko irudiaren seinale gorena da gizakiarengan”, idatzi zuen Vatikanoko II. Kontzilioak (GS 17). Baina zer da libre izatea?

Ez dakigu oso ondo zer den libre izatea, baina zer den erabat jakin gabe ere libre izan nahi dugu eta hori bai, badakigu. Libre izan nahi genuke, errekastoan kantari doan ura bezala, ahurrean hartu eta gorde ezin den airea bezala, hegoak ebaki ez dizkioten txoria bezala. Eta zer den erabat jakin gabe ere amesten dugun erabateko libertatea, horrixe deituko genioke “Jainkoa”. Jainkoa bezain libre izan nahi genuke. Geure baitan daramagu jainkozko libertatearen desira eta aztarna. Areago: izaki guztiek daramate “Jainko” librearen aztarna eta desira.

4.1. Askatasun mugatua, irudi mugatua

Zer da, ordea, libertatea? Begira diezaiogun izaki bakoitzari bere barne-muin gordean eta ingurune kosmikoan.

Atomo bakoitza guztiz misteriotsua da: energiaren borbor agortezina, elektroien eta partikulen arteko dantza harrigarria. Harri koskor nahiz ur tanta bakoitza, konta ezin ahala atomo eta molekulaz osaturiko masa malgu, higikor, dantzaria da. Den guztia ibili dabil, eta dabilen oro libre da nolabait: barneko bulkadak eragiten dio eta kanpoko grabitateak erakartzen du. Nork esango du bulka erabat itsua dela edo mugimendu erabat lotua? Baina nork esango du harriaren eta uraren libertatea dugula helmuga? Libreago izan nahi dugu.

Begira landare bati. Hazia erne, garatu, loratu eta berriro hazi bihurtzen da fruituan bildurik, bakoitza bere forma eta kolore bereziz. Gai da lurreko mineralak eta ura, eguzkiaren argia eta beroa bereganatu eta eraldatzeko, zelula bizi eta ehun koloretsu bihurtzeko. Organismo bizia da landarea, hots, arima misteriotsu batek gidatzen du barnetik, inguruko izakiekin harremanetan beti. Librea da nolabait. Nola esan, ordea, landarearen arima miresgarria erabat librea dela? Guk libreago nahi genuke.

Abereen mundu harrigarrian –gizakion munduan–, egundoko jauzia egin du naturak libertaterantz (eta, beraz, “Jainkoaren irudi”rantz). Hegan doa txoria janari bila gose denean, ur bila egarri denean, eta arriskuari ihes egiten saiatzen da, lortu gabe askotan. Landareak baino askoz areago iritsi gara abereak geure biziaren jabe eta arduradun izatera, biziaren gozamena eta zama geure gain hartzera. Begira, kasu, abereen sexu-harremanak: nola jolasten eta gozatzen diren elkarrekin arra eta emea, edo arra eta arra, nahiz emea eta emea. Jainkozko libertatearen handitasuna eta arriskua erakusten digute bereziki nabarmen. Naturaren asmamena eta askatasuna zoragarriro islatzen dituzte, baina baita elkarrekiko morrontza ere. Abereon hautuak landareenak baino askoz ere konplexuagoa dira; eta hautua zenbat eta konplexuago, hainbat eta zailago da aurrez igartzea. Konplexuago eta irekiago, libreago. Txakur batengana hurbiltzen naizenean, nork esan lezake beldurrez ihes egingo ote duen ala buztanari eraginez hurbilduko ote zaidan? Kasu batean zein bestean, zerbaitek eraginda egingo du hautua. Libre ote dira, ote gara? Ez dago egiazki esaterik, abereek egiten duten –dugun– guztia halabehar huts eta itsuak gidatzen duenik. (Nork daki, bestalde, zer den halabehar hutsa?). Baina jainkozko askatasun betea zeru-mugan urrun ageri zaigu.

Gu ere abereak gara, abere ugaztunak, tximu handien familiakoak. Abere ugaztun guztiz bereziak, hori bai, baina abere espezie bakoitza da berezia, guztiz berezia… “Egiazko askatasuna jainkozko irudiaren seinale gorena da gizakiarengan”, idatzi zuen Vatikanoko II. Kontzilioak (GS 17). Non da, ordea, “egiazko askatasun” hori? Jainkoa bera bezain aske izatea da gure askatasunaren helburua. Baina helburutik aparte aurkitzen gara, helmugatik urrun. Eta egunero diogu San Paulok zioen hura: “Ez dut neure jokabidea ulertzen… Nahi dudan ongia ez dut egiten, eta nahi ez dudan gaizkia egiten dut” (Erromatarrei 7,15.19). Nahi eta ezin. Oso mugatua da gure askatasuna, Jainkoaren askatasunaren irudi ilun eta lausoa besterik ez. Baina Jainkoa bezain libre izan nahi genuke. Harantz nahi dugu, harantz goaz. Jainkoaren askatasunerantz bidean gara, haizeak daraman makal hostoarekin, sugandila iheskorrarekin, uso hegalariekin, izurde inteligenteekin, txinpantze hominidoekin batera.

4.2. Askatasun baldintzatua

Galde dezagun berriro: zer da libre izatea? Libre izatea inork eta ezerk baldintzatu gabe hautatu ahal izatea baldin bada, ez naiz libre. Horrelako askatasunik ez da existitzen, baldintzaz osatuak baikara izaki guztiok. Askatasuna ez da geure baitako barnerik barnenean, baldintza guztiak baino haratago, daukagun “ahalmen” edo “fakultate” osoa eta gordea, baldintzarik gabe aukeratzeko gai egiten gaituena. Jaio orduko erakutsi zidaten maitasunak edo errefusak markatu ninduen bizi guztirako (eta areago, diotenez: jaio aurretik, amaren sabel beroan nengoela esan zizkidaten hitzek, entzunarazi zizkidaten doinuek, egin edo ukatu zizkidaten ferekek betiko markaturik utzi ninduten). Bizitzako lehen hiru urteetan maitatua izan ez dena nekez izango da maitatzeko gai. Haurtzaroak, lagunek, eskolak eta erlijioak, politikak eta ekonomiak, informazioak eta desinformazioak, jaso ditudan sariek eta zigorrek, osasunak eta eritasunek, arnastu dudan aireak eta elikatu nauten janariek… neure hautu guztietan baldintzatzen naute, eta baldintza horiek gabe ezin izango nuke ezer aukeratu. Horixe da nire askatasuna: askatasun beti baldintzatua.

Areago eta argiago esan behar da: baldintzek osatzen dute izaki oro, eta gero eta konplexuago bihurtzen dute hautua. Eta gainerako baldintza guztiekin batera, geneek eta garunak baldintzatzen/osatzen gaituzte abereok, biogenetikak eta neurofisiologiak azken hamarkadetan bereziki erakutsi digutenez. Bere garunak –gainerako baldintza guztiez gain– ahalbidetzen dion hautua bakarrik egin dezake abere bakoitzak, nahiz eta nekez jakin daitekeen aldez aurretik ehunean ehuneko ziurtasunez zer hautu egingo duen (zenbat eta egoera konplexuago, hainbat eta nekezago). Nolanahi ere, baldintzek ahalbidetzen dioten hautua egingo du beti, eta ezingo du besterik egin. Sugeak ezin du maitasun sentipenik izan, garunak ez baitio ahalbidetzen. Alferrik ferekatuko duzu, zure txeretara emeki ohitu dadin eta halako batean emeki fereka zaitzan; inoiz ez zaitu maiteko, baina ez gaiztoa eta maltzurra delako berez, baizik eta bere garunak ez diolako horretarako ematen. Gosea duenean, janari bila gidatzen du garunak, egarri denean edari bila, bero denean itzalera, hotz denean epelera, ugaltzeko bikotearen bila, eta arriskua nabaritzen duenean ihes egitera edo pozoidun hortzak zorroztera.

Etxean duzun txakurra, ostera, gauza da maitatzeko. Bere modura, noski, baina maite zaitu. Maite ditu bere umeak eta bizia emango luke haiek defenditzearren. Badaki jolasean aspergabe gozatzen, badaki atsekabez intziri egiten, eta inoiz iduri luke begi tristeak malkoz bustitzen zaizkiola. Lagunik leialena da, eta maitagarria. Ez nuke esango, halere, txakurra sugea baino “hobea” denik, baizik eta bestelako garuna duela: sugearen garunaz gain, eta sugearena galdu gabe, ugaztunen garuna du; txakurrak txakurrarena, eta txakur espezie bakoitzak berea. Zure laztanak maite ditu, eta atsegin du zuri eskuak eta aurpegia mihiaz laztantzea.

Narrastiaren garunari ugaztunen garuna gehitu zion eboluzioak; lehenengoari bigarrena erantsi zitzaion, lehenengoa deuseztatu gabe. Handik milioika urtetara, ugaztunen garunari (kortexa) geruza berri bat (neokortexa) gehitu zitzaion, eta tximu handiak edo hominidoak sortu ziren, duela hogei milioi urte inguru; eta tximu horien garuna handitu ahala sortu ginen gizakiok, duela hiru milioi urte. Daukagun garunak askoz ahalmen gehiago eskaintzen digu sentimenduak izateko eta agertzeko nahiz sentimenduez jabetzeko. Baina sentimenduen jabe libre egiten ote gaitu osoki burmuinak? Zein nahasi eta korapilatsuak diren gure sentimenduak, zein baldintzatuak! Zein konplexuak eta igarri ezinak gure hautuak! Pauloren arestiko hura datorkigu berriro: “Ez dut neure jokabidea ulertzen… Nahi dudan ongia ez dut egiten, eta nahi ez dudan gaizkia egiten dut”.

Onerako nahiz txarrerako, gure hautua baldintzatua da beti. “Hautu baldintzatua” esatean, ez dut esan nahi “halabeharrezko hautua” dela edo ez dut esan nahi, bederen, “aurreikusteko moduko” hautua denik; gure jokabidea baldintzatzen duten faktoreak hainbeste dira, non inoiz ez baitago egoera jakin batean aurrez esaterik: “holakok hau egingo du”. Zalantza eta guzti, bikote bat aukeratu duzunean, ziur al zaude askatasunez aukeratu duzula? Berriro dator galdera: zer da askatasuna? Nolanahi ere, garbi dagoena zera da: zeure geneek, hormonek, kulturak, psikologiak, hezkuntzak… baldintzaturik gustatu zaizu honako hau halako hura baino gehiago. Ezingo duzu inoiz esan: “Baldintza guztien gainetik egin dut hautu hau”, baizik eta “baldintza guztien artean egin dut hautua”. Ezingo duzu ere esan: “Nire jokabidea %95ean baldintzatua izan da, baina %5ean baldintzatu gabea, eta %5 horretan bederen libre izan naiz”. Ez, baldintzarik gabeko hautua ez da posible, ingurunerik gabeko bizia posible ez den bezala. Baldintza jakin batzuei loturik ez ezik, baldintza horiei esker hautatzen dugu beti, inguruari eta harremanei esker bizi garen bezalaxe.

4.3. Jainkoaren askatasuna eredu

Ez ote gara, beraz, libre? Askatasuna baldintzarik, loturarik, harremanik gabeko norberaren hautu “purua” baldin bada, ez gara libre. Baina askatasuna ez datza horretan. Askatasuna ez da lehenengo eta behin aukeramena, izamena baizik; ez da aukeratzeko ahalmena, izateko ahalmena baizik; ez da erabakitzeko gaitasun soila, garena izateko eta garatzeko gaitasuna baizik. Edo, nahi bada, ongi aukeratzeko edo ongia aukeratzeko gaitasuna, ongia baita, izan ere, gure egiazko izaera eta helburua; ontasuna da gure funtsa eta xedea. San Agustinek bi askatasun mota bereizi zituen: libertas minor (aukeramena) eta libertas major (ongia aukeratzeko ahalmena). Ontasuna eta ongia bere kasa aukeratzen dituena, libre da zinez eta jakintsu; bere buruarentzat eta besterentzat gaitza aukeratzen duena, ustez bakarrik da libre, baina morroi eta ezjakin da izan bere askatasun uste ustelean. Noski, gehienetan ez dakigu ziurtasun osoarekin esaten: “aukera hau ona, beste hori txarra”.

Libre izatea ez da baldintza guztien gainetik zerbait hautatzea, baizik eta neure benetako izatearen arabera hautatzea, izatera deitua nagoenari gogoz baiezkoa ematea, egiazki betetzen nauena nahi izatea, zinez on eta zoriontsu egiten nauena neure kabuz aukeratzea. Azken buruan, “Jainkoa bihotz osoz eta indar guztiz maitatzea” da benetan libre izatea, “Jainkoa” baita zorionaren eta ontasunaren betea, eta horixe da izaki ororen azken desira. Jainkoa da izaki guztien funtsa eta helburua. Inork ez dezake libreki Jainkoa uka.

Eta, beraz, Jainkoa dugu geure askatasunaren eredu. Zertan datza Jainkoaren askatasuna? Nola da Jainkoa libre? Den huraxe izanez gogoz eta ezinbestean, erabat gogoz eta erabat halabeharrez. “Jainkoa” dena da eta “ezin du” besterik izan; osoki den horixe osoki aukeratzea da Jainkoarentzat libre izatea. “Nahi izango balu ere”, Jainkoa ez daiteke izan apetatsu, jeloskor, mendekari, haserreti. Jainkoa onaren betea da, onaren zorion osoa eta zorionaren ontasun betea, eta besterik izatea ezin du nahi izan. Ez ote da, beraz, libre? Osoki den huraxe osoki nahi izatean datza Jainkoaren askatasun zoriontsua. Jainkoak “ezin du” aukeratu den huraxe izatea baizik, eta horrek ez du haren askatasuna ukatzen, gauzatzen baizik. Jainkoak “ezin du” bere izaera –“bere burua”– baizik hautatu, eta horrek ez du bere baitan ixten, izaki guztien funtsezko elkartasuna baita, elkartasunaren eta elkarrekikotasun funtsa, izaki bakoitzarekiko arretazko begirada, begirunea, begiramendu maitekorra.

Horra gure askatasunaren eredua. “Nork berea eta besteak hor konpon” esateko edo egiteko ahalmena ez da egiazko askatasuna. Jainkoari –hots, on den orori, Ontasun Beteari– bihotza eta eskuak pozik zabaltzeko ahalmena da egiazko askatasuna. Jainkoa – ez “Jainkoaren existentzia”, baizik eta errukizko zoriona– gogoz hautatzen duena libre da, errefusatzen duena morroi. Neure burua emateko gauza naizenean, orduan naiz libre, ez neure oskolaren barruan ixten naizenean, erabat neure baitako, neure buruaren jaun eta jabe. Hurko zaurituaren gupidak barrutik eragiten didanean eta hurkoaren zauriak gozatzera makurtzeak zoriontsu egiten nauenean, orduan naiz libre Jesus bezala, Jainkoa bezala. Legearen indarrez edo zigorraren mehatxuz hurbiltzen banaiz, ez naiz oraindik libre. Zer da, beraz, askatasuna, azken batean? Hurkotasun gupidatsu eta zoriontsua, ontasunaren zaporea, maitasuna maite izatea, gustura maitatzea, Jainkoa izatea. Iritsiko gara.

5. Jainkoaren irudia osatzeko dago

“Jainkoaren egiazko irudia ez dago hasieran, baizik eta Jainkoak gizadiarekin hasi zuen historiaren helmugan” ^[9]. Izaki guztiok behin betiko larunbatera, atseden handira, Erreinu desiratura elkarrekin iritsiko garenean, orduan izango da den oro Jainkoaren irudi. Jainkoa bera ere orduan izango da. “Aintzaren erreinuan bilakatuko da mundua Jainkoaren antz eta irudiko, Jainkoaren beraren egoitza bilakatuko baita”^[10]“Oraindik ez da agertu izango garena. Badakigu, izango garen hori agertuko denean, Jainkoaren antzeko izango garela” (1 Jn 3,2).

5.1. “Zehaztu gabeko forman egin zuen gizakia”

Pico della Mirandola (1463-1494), Errenazimenduko humanista, filosofo eta teologo handiak, giza duintasunari buruzko bere idazki ospetsuan dio: “Artisau Gorenak zehaztu gabeko forman egin zuen gizakiaren irudia eta, hura munduaren erdian kokaturik, honela mintzatu zitzaion: ‘Ez dizugu eman, oi Adam, kokagune finkorik, ez aurpegi doirik, ez ofizio zehatzik, zeuk nahi dituzun kokagunea, irudia eta ogibideak, horiexek izan eta eduki ditzazun zeure hautuz eta erabakiz. Gainerakoetan, izaera bildua eman dizugu, ezarri diogun zenbait legeren barruan. Zeuri dagokizu eman dizudan erabakimenez hura zehaztea, ez baitzaude ezein bide esturi lotua. Munduaren erdigunean jarri zaitut, inguru guztietara erosoago begiratu ahal zenezan eta munduko gauza guztiak ikus zenitzan. Ez zaitugu egin ez zerutar ez lurtar, ez hilkor ez hilezkor, zuk zeuk, zeure buruaren buztinlari eta eskultore gisa, zeuretzat nahi duzun forma zeure gogoz eta omenez areago landu dezazun. Beherantz degenera zaitezke, adimen gabekoetarantz; jainkozkoen pareraino altxa zaitezke, zeure erabaki hutsez”^[11].

Bikaina! Errenazimenduko argi giroan blai, guztiz liluraturik dago Giovanni Pico gaztea –23 urte besterik ez zituen– gizakiari begira. Munduaren zentro eta izaki adimendun bakar gisa ageri zaio, zeruaren eta lurraren artean zintzilik, lurraren barrenetik zeruaren gorenerantz hegalari, bere buruaren –buztinaren eta arnasaren– jaun eta jabe, eta sentipenik gartsuenez eta esaldirik jasoenez egiten dio gizakiari gorazarre. Guk ez ditugu Giovanni gazteak baino gutxiago miresten lurrezko gizakiaren harrigarrizko dohainak eta mugagabeko ahalbideak, baina askoz hobeto jabetzen gara buztinaren itzalez, gizakiaren beldurrak gizadian eta planeta osoan eragiten dituen sarraski krudelez. Guk ez dugu gizakia munduaren zentroan ikusten, beste sorkari guztiak baino Jainkoarengandik hurbilago balego bezala. Guk ez dugu giza adimendua gainerako abereen adimendutik erabat bereizten, Kreatzaileak zuzenean eta berariaz goi argia piztu balio bezala, eta gainerako izaki guztiei ez. Espirituzko materiaren eboluzio kosmikoan, etengabeko eraldaketan agertu ginen gizakiok, gainerako espezie guztiak bezala, eta espezie guztiak bezala desagertuko gara lehentxeago edo geroxeago, espezie bizidun guztiak bezala. Dena eraldatuz doa, gizakiok ere bai.

Pico della Mirandolak ez zezakeen jakin Big-Bangekoan eztanda egin zuen materia infinituki trinko hartan bildurik zegoela Jainkoaren irudia edo, pluralean hobe, Jainkoaren irudi guztiak. Ez zezakeen jakin “hasiera” hartako –zientzialariek oraindik ez dakite hasiera horren “aurretik” zer zen, ez “ezer” ba ote zen eta, beraz, “aurreko denborarik” ere ba ote den–, alegia, ez zezakeen jakin hasiera hartako materia trinko hartatik sortuak direla bizi forma guztiak eboluzio berean, batzuek besteengandik, nola adarrak enborretik eta adaxkak adarretatik eta kimu bigunak adaxketatik uraren eta airearen bila, haziaren bila. XV. mendean ulertzekoa denez, Givanni Picok ez zuen eboluzio kosmiko unibertsalaren berri, eta gizakia jartzen du munduaren erdi-erdian, beste izaki guztietatik bereiz eta guztien nagusi. Guk ez diogu horretan jarraitzen, eta une honetan ez dio horrek axola. Baina Mirandolako pentsalariak ederki ikusten zuen, batetik, gizakia amaitu gabe dagoela eta, bestetik, bere buruaren kreatzaile dela. Bi ikuspegi horiek funtsezkok dira jorratzen ari naizen gaian, eta horregatik ekarri dut hona arestiko aipua.

5.2. Jainkoaren irudia izaki guztietan osatzen ari da

Aipa dezadan berriro burmuinarena adibide gisa. Paul McLean neurofisiologo ospetsuak erakutsi duenez, gizakiok hiru garun ditugu: narrastien garuna, ugaztunena eta gizakiena; sugearena, txakurrarena eta gizakiarena; garun itsua, garun linbikoa eta neokortexa. Berria sortzean, eboluzioak ez du zaharra ezabatu, baizik eta berria zaharrari erantsi, eta, egia esan, ez dirudi hiruen arteko konexioak oso lortuak direnik oraino… Zientzialari berak azpimarratzen du gure buruan badirela oraindik zaldi garunaren aztarnak eta baita krokodilo garunaren aztarnak ere; krokodiloak bagina bezala jokatzen dugu batzuetan, zaldiak bagina bezala beste batzuetan. Gure garuna garatzen ari da; gizatasuna osatzeko dago. Gure giza espeziea ez da aurrena izan, eta ez da azkena izango. Duela 200 milioi urte krokodiloak ginen; duela 700.000 mila urte Homo Antecessor ginen (Atapuercako gizakia, Neanderthal espeziearen eta gure Homo Sapiens espeziearen asaba); zer izango gara beste 700.000 mila urte barru? Eta zer beste 200 milioi urte barru? Gizakia izango ote da, edo beste jauzi ebolutibo batek guztiz bestelako espezieren batera eramango ote gaitu?

Eta zer izango da orduan Jainkoaren irudia? Baldin eta teologia gaurko zientziak erabat baztertuz egin nahi ez badugu, guztiz ezinbestekoak dira galdera horiek, eta ez ahal da inor asaldatuko! Ez da asaldatzekorik ezer: gizakiaren eta izadi osoaren kreazioa eskema eboluzionista batean kokatzea besterik ez da. Eta gauza sinple bezain ederra jartzen digute begi aurrean: kreazioa eta, ondorioz, Jainkoaren irudia osatzeko dagoela gizakiarengan –eta gainerako izaki guztietan– . Ez gaude erabat kreatuak. Kreazioa ez zen “noiz edo noiz” –aspaldi– gertatu, baizik eta egunero eta uneoro ari da gertatzen, etengabe gauzatzen. Gaur ari da mundua sortzen, “lehen egunean” bezalaxe. Jainkoaren irudia ere gaur ari da kreatzen, egunero da “seigarren eguna”, non Jainkoak “bere antz eta irudira” egin zuen gizakia, Bibliako poema ederrak dioenez.

Baina hemen ere gehitu beharko genuke: Kreatzaileak lehenengo egunetik seigarrenera, egin zituen guztiak egin zituen –hots, egiten ari da– bere irudira. Den guztia Jainkoaren irudi da “hasieratik” (hasierarik izan bazen) “amaierara” (amaierarik izango bada). Izaki guztiak Jainkoaren irudi eta sakramentu dira. Egokiago esan beharko genuke: izatea bera da – “izate hutsa” bere hutsean– Jainkoaren irudi. Diren gauza guztiek badute forma: atomoak berea, harriak berea, urak berea, landare bakoitzak berea, txori bakoitzak berea eta txinpantze bakoitzak berea, gizaki bakoitzak geurea dugun bezalaxe. Baina izateak berak ez du formarik: izate hutsa da, eta hutsa hutsik dago, ez dago bere baitan ikus eta irudika daitekeen “ezer”; hutsa da, eta nahi baduzu “ezereza” da, ezin baitezakezu inolaz deskribatu eta esan dezakezun guztia irudiak dira beti, “izatea bera” ezin duzu fisikoki ikusi. Izatea bera ez da, beraz, ezer, baina bada. BADA. Ez dago ezer izatea bera baino handiagorik; izatea, bere hutsean, dena da. “Ezerez eta dena” (Patziku Perurena).

Izatea bera da, inolako irudirik gabe, inolako formarik gabe, inolako zehaztasunik gabe, Jainkoaren irudi gorena: Jainkoa ere bada, izate hutsa da Jainkoa (ipsum esse, dio Akinoko San Tomasek). Edo, hobeto esan, izate betea. Horixe, Izatearen Betea da Jainkoa, eta betetasun horretan nahi duzun guztia jarri: Bizia, Energia, Mugimendua, Eragimena. Edo Hitza, Belarria, Begirada, Bihotza. Edo Hurbiltasuna, Maitasuna, Maitemina, Errukia. Edo Ontasuna eta Edertasuna. Edo, nahiago baduzu, Hutsaren Betea, Betearen Hutsa. Non du irudia? Irudirik ez du, baina den oro da bere irudi. Jainkoaren irudi dira “hasierako” eztanda erraldoia eta galaxiak, eguzkia eta ilargia eta izar eta planeta guztiak. Jainkoaren irudi dira airea eta ura eta sua, eta ama lurrak sortarazten dituen belar eta landare guztiak. Jainkoaren irudia dira liliaren perfumea eta udazkeneko koloreak, txantxangorriaren kantua eta usoaren hegaldia, izurdearen maite jolasak eta kanguruaren ama ardurak. Jainkoak ez du irudirik, baina dena da Jainkoaren irudi, izaki guztiek ageri baitute irudirik gabeko Izatea, eta izaki guztiek desiratzen baitute gehiago izatea. Izan daitekeenaren promesa darama izaki bakoitzak bere baitan. Mundu osoa, bere edertasun eta ontasunean, Kreatzailearen parabola da, ez aspaldiko hasieran kreatu zuenaren parabola, baizik eta etengabeko hasiera, sormena eta sortzailea den Jainkoaren parabola. Ondorioz, gauza guztien “hasiera” burutuko denean izango denaren –Izate betearen– ezaugarria eta promesa darama izaki orok. “Bere etorkizunaren, Jainkoaren erregetzaren, parabola da” oraingo mundua^[12]. Izaki guztiak izatearen betera iritsiko direnean, denak Jainkoarengan izango dira osoki, eta Jainkoa gauza guztietan guztia izango da.

5.3. Jainkoaren irudia izakien barnetik ari da sortzen

Hori batetik. Begira diezaiogun orain goraxeago, Pico della Mirandolaren testuari jarraituz, aipatu dudan bigarren ikuspegiari: Jainkoak ez dio gizakiari bere irudia kanpotik ezarri, amaitu den obrari egileak zigilua edo sinadura ezartzen dion bezala. Gizakia bere irudiaren egile da. Ez du “aurpegi zehatzik”, eta berari dagokio zehaztea. Eta bere irudia zehaztu ahala zehaztuko du bere baitan Jainkoaren irudia. Jainkoaren irudia ez zaio kanpotik egina ematen, baizik eta barnetik sortuz eta osatuz doa.

Bere burua asmatzeko asmamena, bere burua sortzeko sormena eman zion Jainkoak gizakiari (edo hobeki esan, sormen horixe da Jainkoa den ororen bihotzean). Bere buruaren egile egin zuen (egiten ari da etengabe)^[13]. Gizakia ez zuen “egin”, baizik eta izateko eta bere burua egiteko gaitasuna eman zion. Eta gizakiaren aurpegia Jainkoaren ispilu bada, eta gizakiari berari eman bazion bere aurpegia zehazteko dohaina, berez dator ondorioa: gizakia bera da Jainkoaren irudiaren egile. Bere buruaren eta Jainko irudiaren kreatzaile da gizakia. Jainkoaren eskultura gara, baina geu gara eskultore. Jainkoagandik dator sormena, eta Jainkoa da, beraz, guztiaren sortzaile, baina ez da sormenik sorkarietatik kanpo eta, beraz, geure buruaren sortzaile gara osoki. “Geure arnasa baino ahaltsuago den arnasak eragiten digu. ‘Egin ezazu, bada, zeure eskultura, huts egin gabe’”^[14]. “Jainkoa hain da poeta [=sortzaile] trebea, non besteak ere poeta izanarazten baititu”, idatzi zuen Platonek^[15]. Bere burua taxutzeko eta osatzeko ahalmena eta ardura eman dizkio Jainkoak gizakiari, eta ahalmen, sormen, asmamen horixe da egiazko “lege naturala”. Ez dago sormena beste legerik, eta sormena onerako baliatzea beste agindurik. Oso kontuan hartu behar lukete hori eta patxadaz hausnartu “lege naturala” errazegi aipatzen duten moralistek. Jainkoak ez du aurrez erabaki gizakiak zer eta nola izan behar duen; izan dadila bera, izan dadila libre, hau da, izan dadila on, hurko, senide: horra “lege” bakarra, izatearen legea: izamenaren eta sormenaren legea, askatasunaren legea, hots, edertasunaren eta ontasunaren edo jainkotasunaren lege askatzailea. Bere buruaren jabe egin du gizakia, eta, ondorioz, Jainko irudiaren beraren jabe ere bai. Gizakiari dagokio Jainkoaren sormena, askatasuna, edertasuna, ontasuna agertzea eta egiaztatzea. “Santu izan bedi zure izena. Ager bedi guregan zure aurpegi ikusezina”. Jainkoak izanarazten gaitu, baina Jainkoa ez da gugandik aparteko izaki, izatea eta izamena bera baizik. Jainkoa ez da ezer, ez da zerbait, ez da norbait. Jainkoa ez da “deus”; ez da izaki bat, den ororen izatea baizik. Horra berriro Jainkoaren pobretasun ahaltsua, ezerez ahalguztiduna, hustasun betea. Beraz, esan daiteke gizakiak izanarazten duela Jainkoaren izamena bere zehaztasun agerian. Gu etengabe sortarazten ari da Jainkoa, eta Jainkoa etengabe sortzen ari gara gu, sormenaren lege askatzaile berean elkar loturik.

Eta hemen ere diodan berriro: gizakiari buruz esandakoak izaki guztientzat balio du, aldeak alde. “Jainkoak ez ditu gauzak kreatu, baizik eta kreazioa kreatu du”^[16], hots, kreatzeko ahalmena; ez ditu izakiak bere horretan sortu, sormena baizik, eta sormenetik doaz sortzen sorkari guztiak, espezie guztiak, forma berri guztiak, batzuk desagertu ahala beste batzuk agertu. Kreatzaileak ez du kanpotik ezer sortzen, magoak xistera hutsetik usoak ateratzen dituen bezala. Materiaren (edo energiaren) barrutik bertatik sortzen da den oro, eta “hasieran” ere halaxe gertatuko zen (baldin eta hasiera denboralik izan bada, baina horretaz fisikariek hitz egin behar dute, ez teologoek, ez bederen fisikariek zer dioten jakinaren gainean ez bada). Materia energia “hutsa” da, eta energia, berriz, ahalmen eta ahal izate “hutsa”; eta ahal izate “hutsa” izaki bilakatzen da, forma, irudi. Formarik gabeko izamenaren forma eta irudi bilakatzen da Jainkoa izaki guztietan. Edertasun ikusgarri eta ontasun dastagarri bihurtzen da. Eta itsusia eta samina? Hitzak ezin du hemen aurrera jarraitu; isildu egin behar bihotzaren desirara eta gupidara apalki bihurtuz , samin guztiak gozatuko diren eta itsustasun guztiak –oinazea bakarrik da itsusi – edertuko diren konfiantza apal eta eraginkorrean. Zauri guztiak osatzen direnean osatuko da Jainkoaren irudia. Zauri guztiak osatzeko ahalmena, zauri guztien Osamen gordea izaki guztien, unibertso osoaren bihotzean: horixe da Jainkoa.

6. Jesus, Jainkoaren irudi, gizakiaren eredu

“Adam etortzekoa zenaren irudi da”, dio Paulok (Erromatarrei 5,14). Esan nahi du: Adam (“gizakia”) osatu gabe sortu zen, bere irudi betearen “aurre-irudi” soil zen, edo bere egiazko ereduaren irudi, bere izaera garatuaren hastapen. Kristo da Paulorentzat gizaki betea, gizakiaren irudi osoa, gizakiaren eredua eta helmuga. Kristo izan gaitezke, Kristo izan behar dugu, “Semearen irudiko” izatera iristeko sortuak gara (Erromatarrei 8, 29). Kristo da hasieratik gizakiaren helburua, eta oraindik iristeko gaude.

Eta zerk egingo gaitu Kristo gizatasun beteak ez bada? Gizatasun betera iristen garenean, Kristo izango gara, eta Kristo izatera iristen garenean, Jainko izango gara. Gizatasunak egin zuen Jesus ere Kristo edo Mesias edo askatzaile, ez botereak. Gizatasunak egin zuen Jainko, ez jainko izaera “metafisikoak”. Zer da jainkozko izaera, izakietan ageri den ontasun ahaltsua baizik? Zertan datza, zertan ageri da Jesusen jainkotasuna bere hurkotasun eta ontasun gizatiarrean baizik? Bide bazterretako gaixoak sendatuz izan zen Jesus Kristo eta Jainko, legenardun madarikatuengana hurbilduz, bere taldean emakumeak ere gizonezkoak bezalaxe onartuz, nekazari zapalduei askatasuna iragarriz, prostituta mesprezatuei duintasuna aitortuz, zergalari gorrotatuen mahaikide alai izanez, euren buruarentzat eta besteentzat “bekatariak” eta kondenatuak zirenei Jainkoaren bakea eskainiz, zapalduak askatuz eta, azken batean, zapaltzaileak askatzaile eginez. Gizatasun betea ikusi zuten Jesusen begietan eta hitzetan, askatasunean eta senidetasunean, sendaketetan eta mahaikidegoan. Gizatasun betea, hots: Jainkoaren gizatasuna eta gizakiaren jainkotasuna, biak bat baitira. Gizatasun beteak egiten du, beraz, Jesus “Jainko ikusezinaren irudi” (Kolosarrei 1,15; 2 Korintoarrei 4,4) eta gizakion eredu.

Gizadiaren eredu ez ezik, izadi osoaren eredu ere aitortzen dugu kristauok Jesus: “Kristo da sortua izan den guztiaren eredu eta helburu” (Kolosarrei 1,16). Nola liteke gizaki bat –gizaki historiko eta mugatua– izadi osoaren eredu eta helburu? Noski, hizkera hori guztiz antropozentrikoa da bere horretan, kreazio osoaren helburua eta koroa gizadia dela adierazten baitu eta, ondorioz, gizakien eredua –kristauentzat Jesus– izaki guztien eredu dela. Antropozentrismo hori gainditu beharra du gaurko kristologiak. Biologiak eta astrofisikak ezin dute esan gizakia dela biziaren eta kosmosaren erdigunea eta norabidea; eta teologiak ez dauka esan beharrik, menderik mende hala esan badu ere. Biblia, dogma eta teologia antropozentrikoak izan dira, geozentrikoak (lur planeta kosmosaren erdigune) eta androzentrikoak (gizonezkoa nagusi) izan diren bezalaxe. Kristau aitorpenaren funtsa ez dago berez mundu ikuskera antropozentrikoari lotua, bi mila urtetan zehar hala egon den arren. Munduaren ikuspegia aldatzen zaigunean, Jesus ere bestela ikusten dugu nahitaez. Ezin dugu, beraz, besterik gabe esan Jesus gizaki historiko mugatua, bere mugatasun eta partikulartasunean, kreazio osoaren zentro eta gailur absolutua denik: Jesus judua izan zen, arameeraz hitz egin zuen, gizonezkoa izan zen, kultura batean txertatua zegoen, Jainkoaren irudi partikular bat zen…, eta hori guztia ez da unibertsoaren zentro. Jesus gizakia, gizaki gisa, ez da izaki guztien (galaxien, pagoen, usoen, ardien…) eredu. Jesus, gizaki historiko mugatu bezala, ez da Jainkoaren irudi betea. Kosmos osoa gehiago da Jesus gizakia baino. Eta, zer esanik ez, Jainkoaren misterioa gehiago da Jesus gizaki mugatua baino. “Enkarnazioak” mugatasuna esan nahi du. Jainkoa gizaki egiten dela esatean, gizakiaren mugetan Jainkoaren misterio mugagabea ematen zaigula aitortzen dugu kristauok, baina gizakiaren mugak ukatu gabe. Jainkoa Jesusengan mugatu egiten da, mehartu, txikiagotu. Eta Jesusek, hain juxtu ere, bere giza mugetan –eta ondorioz modu mugatuan– gorpuzten du Jainko mugagabea. Jesusen giza partikulartasun mugatuak ezin du Jainkoaren misterio mugagabea agortu eta osoki adierazi.

Beraz, diodan berriro: Jesus, gizakia denez, ez da kreazio osoaren eredu betea eta, gizaki mugatu denez, ez da Jainko mugagabearen irudi betea. Ukapen bikoitz honek bat baino gehiago aztora dezake: ez ote naiz kristau fedearen muina ukatzen ari? Ez, ez dut uste zinez. Beste paradigma batean kokatzen du, hori bai, eta beste kategoria batzuetan adierazten du, gure ohiko ikuspegi antropozentriko hertsiez haratago. Jesusen gizatasun partikularrean begitantzen dugu kristauok Jainkoaren sormen eta ontasun unibertsal agortezina. Ez ditugu Jesusen muga historikoak (judu izatea eta ez greziar, gizon izatea eta ez emakume, gizaki izatea eta ez enara…) absolutu jotzen, baina muga horietan ageri zaigu Jainko absolutua, baina muga horietara mugatu gabe.

Zer da, azken batean, Jesusengan Jainkoaren irudi ? Zerk egiten du izaki guztientzat eredu? Zer da Jesusengan ageri zaigun Absolutua? Zer, azken batean, bere ontasun sendatzailea baizik? Ontasuna: elkartasuna, senidetasuna, hurkotasuna, mahaikidegoa. Zer da Jesusengan funtsezko eta absolutu? Bere “gizatasuna”, esan genezake, baina ez gizaki izatea, baizik eta “gizatiar” edo on izatea. “(G)izatasuna” idatzi beharko genuke agian. Bere “(g)izatasun onak egiten du Jainkoaren irudi eta izaki guztien eredu. Eta horixe dugu guk ere helburu. “Bizi zaitezte Jaunarengan”, dio Paulok behin eta berriz (39 bider), edo “Bizi zaitezte Kristorengan”, alegia: bizi zaitezte Jesusen antzera, edo “Jantzi zaitezte” (164 bider). “(G)izatasun” onak egingo gaitu gu ere, Jesusen antzera, Jainkoren irudi eta elkarrentzat eredu.

“Jainkoak esan zuen: ‘Izan bedi’ (…). Eta izan zen (…). Eta ikusi zuen Jainkoak ona zela” (Has 1). Izatea ona da. Ontasuna da izatearen funtsa eta helburua. On izatea da Jainkoaren egiazko irudia. Den guztia izatearen eta ontasunaren betera iritsiko denean, orduan denok KRISTO kosmikoa izango gara, eta Jainkoa bera ere “izaki guztietan guztia” izango denean (1 Korintoarrei 15,28), orduan izango da zinez JAINKO.

(Hemen 27 [2010], uztaila-iraila, 29-48 or.

1. Zenbaiten ustez, halere, Egipton agertu zen aurrena edozein gizaki Jainkoaren irudi delako ideia (ik. J.L. Ruiz de la Peña, Imagen de Dios. Antropología teológica fundamental, Sal Terrae, Santander 1988, 42. or., 81. oharra). ↑

2. J. Moltmann, Dios en la creación. Doctrina ecológica de la creación, Sígueme, Salamanka 1987, 232. or. ↑

3. J.I. González Faus, Proyecto de hermano, Sal Terrae, Santander 1987, 87. or. ↑

4. L. Boff, Ecología: grito de la tierra, grito de los pobres, Trotta, Madril 1996, 192. or. ↑

5. http://es.wikipedia.org/wiki/Atrahasis ↑

6. Ezaguna da “jainko” on eta kreatzailearen, hilezkortasunaren et sendaketaren irudi gisa agertzen dela sugea kultura askotan, Kanaandik Australiara, Indian zehar (ik. Biblian bertan Zenbakiak 21,4-9: sugea hiltzaile eta sugea sendatzaile). ↑

7. Zenbaiten ustez, txatal horiek ez dira Paulorenak berarenak, beste norbaitek gero sartuak baizik. Beste zenbaiten esanetan, aldiz, hitzok Paulorenak dira, baina bere testuinguruan ulertu behar dira; kristautasunaren hasierako gizarte greko-erromatar patriarkalean, oso gaizki ikusten zuten askok elkarte kristauetan emakumeak zuen askatasuna, berdintasuna eta boterea, eta horrelako zurrumurruak eta salakuntzak ekiditeko zenbait neurri praktiko hartu nahi izan zuen Paulok, bere sakoneko konbikzioaren aurka hartu ere. ↑

8. San Tomas, Summa Theologica I a q. 93, art. 4. ↑

9. J. Moltmann, El camino de Jesucristo, Sígueme, Salamanka 1993, 238. or. ↑

10. J. Moltmann, Dios en la creación, o.c., 77. or. ↑

11. De la dignidad del hombre, Editora Nacional, Madril 1984, 105. or. ↑

12. J. Moltmann, Dios en la creación, o.c., 77. or. ↑

13. A. Torres Queiruga, Recuperar la creación, Sal Terrae, Santander 1997, 31-160 or. ↑

14. A. Gesché, Dios para pensar I. El mal – El hombre, Sígueme, Salamanka 1995, 265. or. Aipamena Plotinorena. ↑

15. Aip. in A. Gesché Dios para pensar I. El mal – El hombre, o.c., 256. or. ↑

16. A. Gesché, Dios para pensar I. El mal – El hombre, o.c., 254. or. ↑