BIZIPENAK IRAUNKOR, ADIERAZPENAK ALDAKOR

Korapilo eta maratila asko ditu “erlijio” hitzak. Ehundaka definizio desberdin eman dira, baina denak gutxi gorabeherakoak, bat bakarrik ere ez zehatz eta osoa, definizio batek izan beharko lukeen bezala. “Artea” definitzea bezain zaila da “erlijioa” definitzea.

Latinezko religio-tik dator, noski, euskarazko “erlijio”, baina latinezko hitzaren beraren jatorria edo etimologia apenas dakigun zein den: Zizeron-en esanetan, re-legere (= bildu, irakurri, arretaz begiratu); San Agustinen esanetan, re-eligere (= berriro edo sutsuki aukeratu, desiratu); Laktantzio-ren esanetan, re-ligare (= hertsiki lotu, atxiki). Badirudi, Zizeronen etimologia dela zuzenena.

Baina horretaz gain, dena delarik hitzaren jatorria, erlijioak “kanpotik” ageri dituen osagaiak hain dira desberdinak eta are kontrakoak, hain aldakorrak, eta erlijioaren “barruko” funtsa eta mami iraunkorra hain da eskuraezina, hain mugagaitza… Kanpotik ageri diren erlijiozko osagaiei begiratuko diegu, barruan daramaten funtsaren bila. Baina, horretara baino lehen, oinarrizko gogoeta batzuk eskainiko ditut sarrera gisa.

 

1. Erlijioaren adierazpenak eta erlijioaren funtsa

Erlijioaren “kanpoa” eta “barrua” aipatu ditut. Azala eta mamia, oskola eta muina, egitura eta funtsa. Edo, artikulutxo honen tituluari jarraiki, “adierazpena” eta “bizipena”. Bizipenak adierazpena eskatzen du, eta adierazpenak bizipena du oinarri eta muin. Badira kanpora gutxi edo nekez adierazten diren bizipenak, eta badira barnean bizipen urria daramaten adierazpenak. Baina ezin dira erabat banatu. Bereizi bai, baina banatu ez. Sineskizun, arau moral, erritu eta hainbat erakundetan adierazten edo hezurmamitzen da erlijioa. Ez dago erlijio-bizipen pertsonal nahiz kolektiborik, modu batera edo bestera adierazten ez denik. Muinak oskola behar du hazi eta helduko bada. Mamiak azala behar du, osatu eta gozatuko bada. Maitasunak maitasunezko hitzak eta laztanak behar ditu biziko bada. Herri-kontzientziak ezaugarri eta bandera batzuk behar ditu, iraungo badu. Sentipenak ez daitezke airean geldi, kokalekua eta adierazpidea eskatzen dituzte. Erlijio-bizipenak ere adierazpena behar du, munduan, historian, gizartean gauzatuko bada. Denborak eta espazioak, gorputzak eta gizarteak osatzen gaituzte, maitasunean bezala estetikan, herri-kontzientzian bezala erlijio-bizipenean. Erlijio-sentipenak ere nolabaiteko “kredo” bat behar du, eta nolabaiteko “kultu” bat, eta nolabaiteko “kodigo” bat, eta nolabaiteko “eliza” bat.

Banatu ez, beraz, baina ezta berdindu ere. Adierazpen –hau da, sineskizun, arau eta erritu- guztiak baino gehiago da erlijioa: barne-bizipen pertsonal eta kolektiboa, gizabanakoaren eta giza elkarte baten esperientzia sakona. Zeren bizipen, zeren esperientzia? Begiz dakusagun eta eskura daukagun guztia baino “gehiago denaren” bizipena, gure izatearen iturburu eta oinarri den “Zerbaiten” edo “Norbaiten” esperientzia, den guztiaren harainditik eta honainditik dagoenaren sentipena, Errealitate goren eta esanezinaren barrundapen bizia, “Misterio” edo “Sakratu” edo “Jainko” edo “Absolutu” bizi eta biziarazlearekiko, “denarekiko” eta “izanarazten” gaituenarekiko atxikimendua, begirunea, esker ona, konfiantza. Horra erlijioaren muin komun eta iraunkorra. Sineskizun, arau, erritu eta erakundeak ez dira erlijioaren egiazko mamia, musua maitasunaren egia ez den bezala, hitza poemaren muina ez den bezala, oihalezko ikurrina herri-kontzientziaren funtsa ez den bezala. Erlijioa zer den ez dago ulertzerik, beraz, bi alderdiak bereizi gabe. Eta bizipena da erlijioaren muina, eta adierazpenak oskol^[1].

Erlijioaren adierazpenak, berriz, –hau da, sineskizunak, arauak, errituak, erakundeak– txit askotarikoak dira. Askotarikoak eta aldakorrak, giza historiaren aroak, giroak eta kulturak bezain askotariko eta aldakor. “Erlijioa” ez da errealitate singularra eta bakuna, guztiz konplexua eta plurala baizik. Eta erlijioa ez da fenomeno itxia eta geldia eta behin betiko osatua, baizik eta guztiz irekia eta mugikorra, etengabe osatzen ari dena. Ez dago, beraz, “erlijio” bat, erlijio asko baizik: kristautasuna, judaismoa, islama, budismoa, hinduismoa… Eta zenbat islam, zenbat budismo eta hinduismo eta… zenbat kristautasun desberdin! Kristautasunarentzat balio duen definizioak nekez balio du budismoarentzat, eta alderantziz. Halaz eta guztiz, esan daiteke, hain adierazpen desberdin eta kontrakoren azpian, erlijio desberdin guztiek eta erlijio beraren forma historiko desberdin guztiek bizipen eta arnasa bera daramatela barnean.

Bizipen eta arnasa komun eta iraunkor horren bila abiatuko naiz, zenbait adierazpen berezi eta aldakor begiratuz, aztertuz, erakutsiz^[2].

 

2. Misterioaren atarian

Bai espazio berezia dela etxeko ataria! Edo atea. Ez barru eta ez kanpo, bien tartea baizik. Ataria etxearen hasiera ala amaiera ote? Ezin esan. Ez da aterpea, ezta guztiz aterpe gabea ere. Hortxe, sarreran eta irteeran, bien bitartean juxtu. Barrurako pozaren girogarri bezainbat kanporako beldurraren lasaigarri, barrurako presaren baregarri bezainbat kanporako nagiaren astingarri. Toki gordea eta irekia da ataria, biak batera. Atarian gaude: barruan ez, baina geurean oraindik; etxearen babesean egonagatik, ordea, arriskuen bidean jada. Bi munduren arteko muga da ataria: mundu ezagunaren eta ez hain ezagunaren edo guztiz ezezagunaren arteko muga; bi munduon bereizgunea eta bateragunea, bedeinkapenaren eta arriskuaren bilgunea.

Modu batera edo bestera, etxe guztiek dute nolabaiteko ataria, nolabaiteko tartea, edo gutxien-gutxienez atea. (Berdintsu esan liteke “karrera”, “behe-barru” eta horrelakoez…). Eraikin erraldoi eta hotz baten hamargarren oineko etxebizitzak ere badu bere ataritxo moduko bat, atetik barrura nahiz kanpora, edo bietara, ate aurreko alfonbraren espazio estua edo oinetakoentzat armairutxo apala besterik ez bada, edo atea bera besterik ez bada. Gure etxea beti etxe, eta arnasaldi bat merezi du sarguneak nahiz irtenguneak, barruaren pozari bide emateko nahiz kanpoaren beldurrari aurre egiteko.

Horregatik bereganatu du atariak –edo ateak– arreta berezia hainbat erlijio eta kulturatan. Erromatarren artean oso ezagunak ziren “ateetako espiritu” edo “jainko txikiak”. Afrikako hainbat lekutan, ardura osoz garbitzen eta ureztatzen dute goizero etxeko ataria. Han-hemen, etxeko ateari erreberentziak eta ahuspezteak egiten zaizkio; Bibliako hitzak jasotzen dituen kaxatxo bat eransten diote juduek etxeko ateari, are etxeko ate guztiei, eta begirunerik handienaz igurzten dute eskuaz sartzen edo irteten diren bakoitzean. Eta umeak ginela, usadio ederra zen gure herrietan etxetik irtetean (baita, inoiz, sartzean ere) “Aitaren” egitea (gaur egun, zoritxarrez, futbol-zelaira sartzean –edo irtetean?– bakarrik egiten da…). Eta etxeko ateak nahiz atariak ez ezik, badira herriko atariak ere. Hor ditugu gurutzeak hainbat herritako sarreran edo irteeran, norberaren herriaren eta auzokoaren mugan. Kanpotik mehatxatzen gaituen hainbat arriskutatik gurutzeak babes gaitzan. Eta eliz atarietan oraindik ere zenbat erritu…!

Erritu guztiok aldakorrak dira, baina oinarrizko bizipen iraunkor bat adierazten digute beti ere. Sartu eta irten, kanpora eta barrura: horretan doa gure bizitza. Mugak zeharkatzen beti. Beti mugalari. Eta errealitatea ere muga-mugan sumatzen du giza begiak: ikusten denaren eta ikusten ez denaren arteko mugan. Errealitatea “mugatua” da, mugan dago, muga da, “beste aldearen” muga, errealitate handiago baten muga^[3]. Hala ez balitz, ez legoke poesiarik. Eta errealitateak berehala aspertuko gintuzke.

 

3. Zentrorik gabe zentrorantz

Gertatu al zara inoiz itsaso zabalaren edo basamortu isilaren erdian bakar-bakarrik? Edo mendi garai baten gailurrean, zeruaren eta lurraren artean zintzilik? Edo, besterik gabe, gau ilunean zeru hondorik gabeko izarrei begira? Barne-ikarak hartzen zaitu eta ikara galdera bihurtzen zaizu: “Zer naiz, nor naiz? Non nago ni? Non dago zer?” Eta libre eta beterik sentitzen zara, edo galdurik eta bakarrik, mundu zabalegian guztiz ezerez, guztiz airean.

Espiritua edo adimena iratzarriz joan zaion neurrian izan ditu gizakiak horrelako sentipen kontrajarriak. Oinak inon tinkatu ezinaren eta nork bere burua inon kokatu ezinaren larria, edota, alderantziz edo aldi berean, altzo handi batean gorderik, maitasunezko besoetan bildurik dagoenaren ziurtasun gozoa. Oinarririk eta zentrorik gabeko munduan bizi ote den ikara, edota tinko oinarrituriko eta eraturiko munduan bizi deneko lasaitasuna. Mundu kaotiko eta amorfoan galduta ote dagoen beldurra, edota kosmos ordenatu eta ongi antolatuan kokaturik dagoen konfiantza.

Nolanahi ere, hainbeste arriskuren artean segurtasuna behar duelako edo agian –zergatik ez?– arrisku guztien artean sakoneko segurtasuna sumatzen duelako, mundu honek oinarri eta zentro bat baduela adierazi izan du gizakiak hainbat kultura eta erlijiotan, mila modutan adierazi ere. Herri bakoitzak (eta, egia esan, pertsona bakoitzak) ditu bere “leku santuak”, espazio hotz eta amorfoa hurbil, ezagun, bizigarri bihurtzen dutenak. Erlijioek ere, eta erlijioek bereziki, badituzte beren “leku santuak”, “santutegiak”, bizitzaren eta munduaren misterio guztia biltzen eta agerrarazten dutenak. Horregatik, “leku santu” horietan kokatu izan dute erlijioek munduaren erdigunea, ardatza edo “zilborra”: juduentzat Jerusalem zen “munduaren zentro”, greziarrentzat Delfos (= “zilbor”), Andeetako inkentzat Kuzko (= “zilbor”), islamdarrentzat Meka, etab. (bistan da arriskua: nork bere zentroa guztien zentro bihurtu nahi izatea). Edo alderantziz ere bai: “munduaren erdigune” gisa aitortzen zen horretan eraikitzen zituzten kultulekuak: Jerusalemen tenplua, Mekan Ka’aba eta, nahi bada, Erroman Vatikanoa. Australiako atxilpak nomadak dira eta poste sakratu bat da haientzat munduaren oinarri eta erdigune, eta zutabeak erakusten die non gelditu aldi baterako bizitzen eta, gelditzen diren bakoitzean, etxadiaren erdi-erdian sartzen dute; Ipar Ameriketako nahiz Ipar Asiako herri artikoek ere zutabe sakratu baten inguruan eraikitzen dituzte etxeak; Europako zeltek eta germaniarrek begirune handia zieten “lurraren pilareei”, munduaren ardatzari. Konta ezin ahala adibide legoke.

Hor ditugu Europan kristauek jasotako gure hiri eta herriak, erdian katedral eta eliza bikainak dituztela (jauntxoen jauregietatik hurbilegi, egia da), eta harrizko pilare lodi eta lirainak elizen euskarri, munduaren oinarri. (Pilare gainean ikusten ditugu Andre Mariaren hainbat irudi). Zentroa eta pilareak. Gehienetan, herriaren erdian herriko plaza, eta plazaren erdian maiz pilare handi bat edo kiosko biribil bat. Bestelako hainbat arrazoi praktiko eta estetiko izango da, noski, horretarako, baina gizakiak hain barnean daraman zentroaren erakarmena ere ez ote da hor sakonean ageri? Atzeman ezineko zentro batek tirako bagintu bezala, edo zentro horri tinko eutsi nahi bagenio bezala.

Eta hemen ere berdin esan behar da: segurtasunik gabeko mundu honetan galdurik ez gaudenaren bizipen lasaigarria adierazi izan dute erlijioek, eta hori da garrantzizkoena; eta bizipen hori adierazteko moduak desberdinak, aldakorrak eta beti ere guztiz erlatiboak dira.

Inoiz baino argiago dakigu gaur munduak ez duela zentrorik: Europa ez da planetaren zentro, planeta ez da unibertsoaren zentro, eta gizakia ote da kreazioaren zentro?. Erlijioak ez gaitu zentro zehatz eta mugigaitz batean tinkatzen. Deszentralizazio-garaia bizi dugu bete-betean, eta ongi dago. Baina horrek airean eta galdurik bizi izatera kondenatzen ote gaitu (eta, bide batez, telebista etxeko zentro bihurtzera)? Ongi dago ezjakinean eta segurtasun-faltan bizitzen eta fededun izaten ikastea, baina inolako norabiderik gabe bai? Unibertsoa zentrorik gabea da, baina nondik gabea eta nora gabea ote da guztiz? Jainkoak ez gaitu inon eta ezertan tinko lotzen, baina bai bakarrik eta eskutik utziak ez gaudeneko konfiantza lasaigarria ematen. Eta zergatik behar luke sentipen horrek kontrakoak baino engainagarriago?

 

4. Tenplua aterpe ala hesi?

Tenpluak dira erlijioen “leku santu”, espazio sakratu nagusi. Ez, noski, leku batzuk berez besteak baino santuago edo sakratuago direlako, nonahi agertzen eta sumatzen den misterio sakratua nabariagotzeko eta hurbilagotzeko baizik. Denok ditugu, egia esan, geure “leku santuak”: umetako baserri ingurua, edo haur-jolasetako kalea, edo maitemindu nintzeneko txokoa… Bizipenak eta oroipenak darizkien leku berezi horiei esker bilakatzen zaigu mundua “gure mundu”. Gizaki erlijiosoarentzat mundu guztiak behar luke berez sakratu, dena ikusi behar luke misterio hurbil eta salbagarrian bildua. Baina askotan ez da horretara iristen eta mundua bitan banatzen du: “mundu sakratua” batetik, “mundu profanoa” bestetik. Dena sakratu dela jakin arren ere, ordea, ulertzekoa da misterio sakratua toki berezi batzuetan bereziki sumatzea. Ulertzekoa da gizaki erlijiosoak, bere arrisku eta guzti, tenpluak eraikitzea, Misterio santuaren agergarri, mundu sakratuaren irudi, beldur guztien lasaigarri, gizatasunaren babesgarri. Gineako leinu batekoek “gizakien etxea” deitzen diote beren tenpluari. Hala behar luke, eta hartara izango litzateke benetan “Jainkoaren etxe”.

Jakina, mila modutako tenpluak izan dira eta izan daitezke: Azkaineko harpe margotua (duela 15.000 urtekoa) edo Arantzazuko absidea; duela 10.000 urte lurrean zutik sartu zituzten menhir edo harritzar izugarriak eta Erdi Aroan eraiki zituzten katedral miresgarriak; sioux indigenen oihal-txabola sinpleak eta Ekialdeko pagoda zoragarriak; Mesopotamiako eraikin erraldoiak eta lagun bat besterik kabitzen ez duten Indiako tenplutxo ttattarrak; tenplu greziarrak eta basilika kristauak eta meskita islamdarrak; mendiko ermitatxo apala eta Vatikanoko Basilika eder handia… Handi/txikiak eta estiloak aldakor dira, guztiz desberdin eta beti erlatibo. Misterio atzemanezin eta hurbilaren bizipena da garrantzizkoa. Presentzia misteriotsuaren bizipena.

Presentzia misteriotsu hori mugatu, eskuratu eta lotu nahi denean hasten dira tenpluaren arriskuak eta kalteak: dohaintasunaren ordez magia nagusitzen denean, errituak absolutu bihurtzen direnean, bihotzaren askatasuna itotzen denean, dirua tartean denean, irabaziaren eta trukearen logika nagusitzen denean, “pertsonaia sakratuak” (kleroa) tenpluaz jabetzen direnean… “Jainkoa hemen bai eta han ez, gu zintzo eta zuek gaizto, gure erlijioa egiazko eta zuena gezurrezko”. Orduan tenpluarenak egin du: Misterio askatzailea zapaltzaile bilakatzen da, konfiantza beldur, elkartasuna banaketa, erlijioa sistema estu. Misterioaren altzo zabalean, gizakiaren eta gizartearen aterpe izateko sortua zen tenplua hesi bihurtzen da, lotura eta horma. Erlijio guztietako tenpluetan horiek denak gertatu direnik, ez du inork ukatuko. Baina tenpluak, berez eta derrigor, banatzaile eta zapaltzaile direnik, ez luke inork esan behar.

 

5. Arauak, libreago eta gizakoiago izateko

Erlijioa biziera da, pentsaera eta sentiera baino gehiago. Eta jokabidea baino gehiago da biziera, baina jokabidea ere berekin darama beti. Beraz, jokabide-arauak funtsezkoak dira edozein erlijiotan. Eta erlijioek bideratu eta oinarrituriko etika-sistemak ugari eta bikainak dira. Gogoangarrienak aipatzeko: Hammurabiren kodea (K.a.1.700), Konfuzioren etika politikoa, Budismoaren gupidazko etika, Jainismoaren “ez-indarkeriaren” etika, Bibliako “Hamar aginduak” eta biktimaren aldeko Judaismoaren etika, Jesusen Zoriontasunak eta Kristautasunaren maitasun-etika, Islam-en justizi etika… Beste gauza bat da, erlijio horiek eta gainerakoek gizakiaren, herrien, izadiaren aurka egin izan dituzten sarraskiak.

Erlijioa ez da etika hutsa, baina etikarik gabeko erlijioa hutsa da. Bestalde, erlijioa ote da etikaren oinarri, ala etika erlijioaren oinarri? Eztabaidak ez luke azkenik, baina, horretan gehiegi sartu gabe, esan dezagun: erlijioak eskain diezaguke etikaren azken zergatia eta norabidea, baina etikak erakusten digu erlijioaren azken balioa eta egia. Oraintsu arte, erlijioak izan dira oro har etikaren euskarri; gaurko gure gizartean, ordea, onartu beharrean gara, oinarri erlijioso zehatzik ez duela behar etikak^[4]. Nolanahi ere, fruituetatik ezagutzen da zuhaitza, eta etikatik erlijioa; bideratzen duen etikak emango digu, beraz, erlijio baten maila.

Noski –eta hori da hemen azpimarratu nahi dudana– jokabide-arau desberdinak ez ezik, elkarren kontrakoak ere aurkituko ditugu erlijio batean eta bestean, baita erlijio berean ere askotan. Eta arauak zenbat eta zehatzago, hainbat eta kontraesan gehiago aurkituko dugu. Kristauon kasuan, esate baterako, hasiera batean debekatua izan zuten kristauek soldadu izatea, eta handik berehala Armadak bedeinkatzen hasi zen Eliza; alokairuen interesak kobratzea bekatu larria izan zen garai batean, eta bankuan dirurik ez duen kristaurik eta eliz erakunderik ez da gaur egun; sexuaren arloan dena bekatu zen garai batean, eta gaur, berriz… Normal-normala da hori guztia. Jokabide-arau zehatzak oso aldakorrak dira, zehatzago eta aldakorrago, aldien eta egoeraren eta kulturaren arabera.

Arau zehatzak aldakorrak dira eta ez daitezke inoiz absolutu bihur. Orduan tabu bilakatuko lirateke aisa. Tabu, hau da, arrazoirik gabeko debeku zorrotza: zerri-okelarik ez jatea, esate baterako. (Dena den, ez da ahaztu behar tabu guztiek arrazoi higieniko nahiz ekologikoren bat badutela jatorrian: herri artikoek debekatua dute okela egosita jatea, baina zergatik? Okela gutxi dutelako, eta daukaten apurrak, egostean, bitaminak gal ez ditzan. Zergatik dago herri askotan debekatua piztia ernariak nahiz kumeak ehizatzea? Oreka ekologia babesteko. Eta zergatik sexuaren inguruko tabu asko? Biztanleria gehiegi ugal ez dadin… Arrazoia bilatu behar). Arauak arau, fededunak, fededun den heinean, beti gogoan eta bihotzean izan behar lituzkeen zenbait printzipio nagusi badira: biziaren errespetua, zaurituaren gupida, izadiaren begirunea… Eta modu batera edo bestera erlijio askok ezagutzen duten agindu hura: “Egiozu besteari besteak zuri egitea nahiko zenukeena”. Zer da on? Libre eta senide, zoriontsu eta gizakoi egiten gaituena.

 

6. Errituak, bizia askatzeko

Denok ezagutzen dugu Printze Txikia-ren historiako pasartea, eta barkatu beste behin aipatzea: azeria oso bakarrik eta triste sentitzen zen munduan, nork maitaturik eta nor maitaturik gabe. Printze Txikiarekin topo egitean, beldurti eta samur eskatzen dio: “Hezi nazazu”. Eta gehitzen: “Hezteko, errituak beharko dituzu”. “Zer da erritua?”, galdetzen dio Printze Txikiak. Eta azeriak erantzuten: “Egun bat beste egunekiko berezi, ordu bat beste orduekiko berezi bihurtzen duena da erritua”. Ez dago hobeto esaterik: denboraren etengabeko joanean, ordu eta egun guztiak berdinak balira, oso arrea eta iluna litzateke gure bizitza. Espazioan geure “leku santuak” ez bagenitu, galdu egingo ginateke munduan. Eta denboraren bilakaeran ere, une santu edo berezi batzuk ez bagenitu, ordu eta egun eta aste guztiak berdinak balira, astun eta jasangaitz gertatuko litzaizkiguke.

Errituak^[5]. Eguneroko lagunartetxoa, asteroko pilota-partida edo mendi-ibilaldia, urteroko oporraldia… Eskerrak une eta aldi bereziak ditugun! Eskerrak, bereziki, jaiegunak ditugun! Jaiegunak: asteroko asteburua, urteroko Eguberriak eta Pazkoa eta herri-jaiak… Denboraren gurpilak itoko gintuzke, denboraren errotak birrinduko gintuzke, jaiegunik ez balitz. Jaiegunak ere denboraren gurpilean datoz, bai, baina gurpilaren ibili aspergarritik eta zorabiotik askatu egiten gaituzte. Denboraren ardatzean, behin eta berriro berritzen dira jaiak, ilargia hilero eta eguzkia urtero berritzen diren bezala. Denboraren etengabeko jarioan, berritasunaren etengabeko jario dira jaiegunak. Bizitza ez da betikoaren betiko itzulera berdina. Bizia ez da halabeharra. Bizia libre da. Libre gara eta bizi gaitezke, goza gaitezke. Gure egunak eta asteak lanez eta nekez oraturik doaz, bai, baina bizitza ez da nekerako eta lanerako, zorionerako baizik. Jaieguna ez da biharamunean lan gehiago egiteko, jai egiteko baizik. Jai egiteko jaio ginen. Horregatik egiten du jolas haurrak jai eta aste, eta horregatik da haurra jolas-asmatzaile aspergabea.

Errituak ditugu jaiegunaren ezaugarri berezi. Garai batean kanpai-hots ozen eta jolastiak esnatzen gintuen goiz-goizetik, jaieguna zela aldarrikatuz, eta pozik esnatzen ginen. Kanpaiak isildu ziren gure eliz dorre gehienetan, baina errituak ez dira galdu: urtebetetzeetako kandelatxoak, ezkon opilaren zatiketa, edozein futbol-partidaren hasiera, San Fermin bezpera eguerdiko txupinazoa, Sansebastianetako danborrada, Zeledonen jaitsiera… eta edozein manifestazio politiko, ikurrinaren omenaldi eta guzti. Erriturik gabeko, hots, une berezirik gabeko giza bizitzarik ez daiteke imajina. Errituak ateratzen gaitu eguneroko “beti berdinaren” monotonia itogarritik. Eta, lehen begiratu batean harrigarri bada ere, errepikapenaren bidez askatzen gaitu errituak monotonia aspergarri eta itogarritik. Gainera, errituak, erritu askatzaile izateko, beti berdina edo berdintsua izan behar du. Haurrak ez dira gustura izaten, buruz dakiten betiko ipuina kontatzen zaienean, zertxobait aldatzen bazaie. Hala erakusten dio azeriak Printze Txikiari: “etor zaitez niregana egunero ordu berean; hartara, nire bihotza aurrez prestatzen joango da eta aurrez hasiko naiz pozten. Egunero ordu desberdinean etorriko bazina, ez nuke jakingo noiz hasi zuretzat bihotza prestatzen eta pozten”. Errituaren errepikapenak denboraren monotonian irentsiak izatetik libratzen gaitu. Errituaren errepikapen berritzaileak askatzen gaitu denboraren errepikapen irensletik.

Hori guztia areagotua aurkitzen dugu erlijiozko bizieran. Errituak ditugu agian edozein erlijioren adierazpide nagusia, eta ez daiteke inolaz ere imajina erlijiozko biziera erriturik gabe. Erlijio bakoitza, izan ere, horixe dugu kanpotik begiratuta, beste edozer baino lehen: erritu-sorta aberats, konplexu, ongi eratua. Sineskizunak eta arauak ezkutuago eta atzematen zailago dira; errituak, berriz, nabarmenago, ageriago. Horrexegatik dira errituak edozein erlijiorentzat arriskutsu, aisa erortzen baita erritu-zalekerian, hau da: gauzarik garrantzizkoena erritu batzuk zehatz burutzea dela uste izatean. Baina, arriskuak arrisku, erriturik gabe erlijiorik ez (erriturik gabe giza bizitzarik ere ez dagoen bezalaxe). Errituek malgu eta bizi izan beharko dute, noski, baina errituetan adierazten du erlijioak ez gaudela denboraren gurpil zoroan hartuak, halabeharrari uztartuak, denbora itsuaren errotan galtzera kondenatuak, baizik eta misteriozko borondatea eta asmoa ditugula sorburu, eta amaituko ez diren jolasa eta festa ditugula helmuga. Horixe dio Bibliako lehen kapituluko errepikak: “Esan zuen… eta izan zen… Eta dena ona zen”.

Konta ezin ahala erritu dira erlijioetan, izan daitezkeen handienak batzuk, izan daitezkeen xumeenak beste batzuk. Baina denak lau sail nagusitan banatu ohi dira:

1) Konjuruak: gaitzaren indar zitala norberaren bizitzatik edo herritik edo lurraldetik uxatzeko erabili izan diren hitzezko nahiz egitezko errituak. Ur bedeinkatua, intsentsua, tximista denean erramu-hostoak sutan erretzea… Eta mila eratako konjuru-hitz edo formulak. Magiatik oso hurbil gabiltza hemen. Ulergarria da, guztiz esplikaezina den gaitzaren aurka, gu baino handiago den Zerbaiti edo Norbaiti dei egitea, baina erritu hutsaren magiak aisa hartzen dio gaina konfiantzari, eta hortxe amaitzen da benetako erlijio-bizipena.

2) Igarotze-errituak: biziera batetik bestera igarotzerakoan egin ohi diren errituak. Ez da erlijiorik (ezta kulturarik ere) jaiotzakoan, bikote-bizimodua hasterakoan eta heriotzakoan erritu berezi batzuk burutzen ez dituenik. Jaiotzakoan, esate baterako: jaioberria lurrean ezartzea, edo izena ipintzea, edo haurraren ama taldetik aldi baterako bereiztea (Zergatik hori? Lanetik eta eguneroko zereginetatik libre geldi dadin, eta ez kutsatua-edo legokeelako). Heriotzaren inguruko errituak ere unibertsalak dira: duela 70.000 urteko zenbait hilobiratze erritu ezagutzen da, hala nola, gorpua lore-petaloen gainean ezartzea (loretik hazia bezala, hildakoaren gorputik bizi berria sortuko den ustetan…). Une horiek, giza bizitzan, garrantzi biziko uneak dira eta arrisku handikoak, ibai handi bat alde batetik bestera “igaro” behar balitz bezala; hil edo biziko” uneak, esango genuke, eta ulertzekoa da erritu berezi batzuen bidez adieraztea, une horietan ez gaudela bakarrik eta ez garela galduko.

3) Hastapen-errituak: gizartekide oso izaten hasteko edo erlijio-elkarte partikular batean edo bizimodu berri batean sartzeko, iniziatzeko, burutu ohi direnak. Esate baterako: norbait haurtzarotik gaztarora igarotzean, edo erlijio askotan norbait txaman (hau da, botere berezien jabe, bizien eta hildakoen bitarteko, botere berezien jabe, sendagile, igarle, kontseilari, kultu-gidari) izatera iristeko, edo beste zenbait erlijiotan (kristautasunean, esate baterako) apaiz izateko burutu ohi diren errituak. Bizpahiru adibide labur: zenbait tokitan, mutikoa gazte izatera iristen denean, familiatik atera eta basora eramaten dute aldi baterako, edo neskatxak bere lehen hilekoa izaten duenean, txosna batean gordetzen dute hiru egunez; neskatxen klitorisaren ablazioa edo mutikoen zirkuntzisioa une horretan egiten dira oraindik ere zenbait kulturatan; txaman izateko, ikaragarrizko proba gogorrak eta oinazeak jasan behar izaten dira…; hastapen-errituak dira gure bataioa, sendotza eta apaiz-ordenazioa ere. Zer dago azpian? Gure bizitza azalean ageri dena baino gehiago deneko ziurtasuna, errealitatearen “beste dimentsio” hori sumatu eta bizi nahia.

4) Sakrifizioak: Jainkoari zenbait eskaintza egiteko errituak. Era guztietako opariak izan daitezke: esnea, ura, aleak, landareak; antzina, lehen-semeak eskaintzen zitzaizkion Jainkoari, eta gero lehen-semeen ordez lehen-abere-kumeak (arkumeak bereziki) (hala Biblian, esate baterako). Baina zer dela-eta opariak Jainkoari eskaini? Ez da Jainkoak behar dituelako, Jainkoarengandik hartuak ditugula aitortzeko eta esker ona adierazteko baizik; eta, noski, Jainkoari eskaintzeko modurik onena behartsuen artean banatzea da. Horretarakoxe ziren, hasiera batean, tenpluetako opari guztiak: sobera ziren janariak banatzeko. Horretarako behar lukete gaur ere; inolaz ere ez Jainkoaren gutizia asetzeko, edo haren haserrea baretzeko, edo egindako okerra ordaintzeko (“espiatzeko”), edo “bekatuen” barkamena lortzeko…

Horra, bada, errituak, hain ugari, hain desberdin, hain aldakor eta beti hain anbiguo. Gizakiari eta, beraz, erlijioari beharrezko zaizkio errituak, baina ez edozein erritu eta ez edozertarako. Hona irizpidea: izan daitezela gizakia denboraren tiraniatik eta gainerako tirania guztietatik askatzeko, giza bizitza eta gizarte-bizitza libreago, zoriontsuago eta solidarioago bihurtzeko.

 

7. Aspaldiko mitoak, gaurko historia ulertzeko

Erlijioen bizipen iraunkorrak eta adierazpen aldakorrak jorratzen ari naiz orrialde hauetan. Edozein erlijioren –egia esan, edozein giza kulturaren– adierazpiderik garrantzizkoenetakoak ditugu mitoak eta ipuinak. Mito-sortzaile joria eta mito-gordailu aberatsa da erlijio bakoitza. Baina zer da mitoa?

“Hori mitoa da”, esan ohi da maiz, kontakizun bat funsgabea edo egiarik gabea dela adierazi nahiz. Ikuspegi traketsagorik ezin. Izan ere, mito eta ipuinetan adierazten dira, beste inola baino hobeto, giza bizipenik eta intuiziorik sakonenak, egiazkoenak: munduari, gizakiari, giza harremanei, sufrimenduari, heriotzari etab. dagozkien giza intuizio nagusiak. Galdera handietan bildurik bizi gara: “Nolaz eta zergatik sortu zen mundua? Nolaz eta zergatik sortu zen gizakia? Nondik eta nolatan agertu ziren gaitza eta oinazea, gerla eta heriotza, maitasuna eta gorrotoa? Nondik dator, gizakia gizakiarengana erakartzen duen sexu-grina nahasi eta indartsua? Eta nork erakutsi zion gizakiari hitz egiten, lurra lantzen, lanerako tresnak egiten?”

Eta galdera horiei guztiei zientziek ematen dizkieten erantzunak ez dira aski: “Galdera zientifiko guztien erantzuna emango balitz ere, gure bizi-arazoak ukitu gabe geldituko lirateke oraindik”, idatzi zuen Witgenstein-ek bere Traktatus-ean. Halere, giza adimenak eta bihotzak, ilun-argitan bederen, sumatzen dituzte galdera nagusi horien erantzun-bide nagusiak, baina mintzamolde logiko nahiz zientifikoak ez dira gai “egia” handi horiek adierazteko; mintzamolde sinbolikoaz baliatzen da horretarako gizakia: poesiaz, musikaz, kantuaz, dantzaz, koloreez, errituez, otoitzaz… Eta mitoez: munduaren sorrerari buruzko mitoak (Bibliako Hasiera liburuko mito paregabea, baina baita antzinako irakiarren Enuma Elish ere, Biblia baino zaharragoa, eta Mexikoko maien Popol Vuh, eta beste hainbat eta hainbat), jatorrizko zorionaren galerari eta heriotzaren sorrerari buruzko mitoak (Bibliako Adam eta Eva, eta Greziako Pandora-ren mitoa, eta Ekialdeko eta Afrikako beste hainbat…). Eta Bibliako Kain eta Abel eta Babelgo dorrea, eta Sofoklesen Edipo eta Goethe-ren Fausto eta Calderon-en Segismundo…

Guztiz “egiazkoak” dira mito horiek eta gainerakoak. Gehiago esango nuke, nolabait “errebelatuak” dira funtsean, giza espirituaren eta bihotzaren barnean barneragoko edo goragoko argiaren distira agertzen baita. Baina zertan datza mitoen egia nahiz goi-agerpena? Ez kontatzen duten historian juxtu, historia horretan adierazten den sakoneko bizipen edo intuizioan baizik. Mitoak ez dira errealitate batzuen deskribapenak, ez gertakari batzuen kronikak, ez “egia” abstraktu batzuen formulazioak. Beraz, mitoen egia edo goi-agerpena ez dira bilatu behar azalean, sakonean baizik. Mitoek kontatzen dutena ez da inoiz horrela gertatu, baina kontakizun horietan esan nahi zaiguna egunero ari zaigu gertatzen: gu geu gara Edipo eta Elektra, gu geu Prometeo eta Sisifo, gu geu Fausto eta Segismundo, gu geu Adam eta Eva, gu geu Kain eta Abel, gaurko geure mundua da Babel.

Mitoek ere ederki erakusten digute erlijioak zer diren, eta zer den erlijioetan garrantzizko eta zer ez, zer iraunkor eta zer aldakor. Mitoetan adierazten zaizkigun bizipen eta intuizio handiak dira funtsezko eta iraunkor; azaleko kontakizunak eta adierazpideak dira erlatibo eta aldakor. Fededun izateko, ezinbestekoa izan da beti mitoak irakurtzen jakitea, adierazpidean bizipena sumatzea, azalean mamia dastatzea, sinboloen egiazko errebelazioaz jabetzea eta errealitatearen misteriozko iturrietara, oinarrietara begira eta bidean bizi izatea, bizia askatzeko.

Kristauoi dagokigunez, bereziki, gaurko munduan kristau izaten jarraitzeko, ezinbestekoa dugu Biblia testu bizi bezala irakurtzen berriro ikastea, arau eta erritu guztien barne bizipena sumatu eta gaurkotzea, kristautasunaren adierazpide eta esamolde guztietan zer den betikoa eta zer den aldakorra bereizten ikastea. Bestela, kristautasuna erlijio-sistema lehor, zurrun eta zapaltzaile bihurtzeko arriskuan izango gara. Askoren esanetan, kulturaren aldaketa sakona eta, ondorioz, erlijioaren “metamorfosia” gertatzen ari da^[6]. Asmatuko al dugu, antzinako kultura batean sortutako kristau-adierazpenen egiazko muina sumatzen eta gaurko geure kulturan adierazten, Jesusen berri ona gaurko munduan aldarrikatzen eta bizitzen, Jainkoaren misterio beti berri eta beti salbagarrian babesturik mundu berri baten bideak zabaltzen!

(Hemen 1 [2004], urtarrila-martxoa, 53-64 or.)

(“Joxe Olaizola” izenpean argitaratua)

1. M. Corbí, El camino interior. Más allá de las formas religiosas, Ed. del Bronce, Bartzelona 2001. ↑

2. Gai hauen inguruko bibliografia agortezina da. Ik., orokorrean, F. Díez de Velasco, Hombres, ritos, Dioses. Introducción a la historia de las religiones, Trotta, Madril 1995; M. Eliade, Lo sagrado y lo profano, Guadarrama, Madril 1968; id., Historia de las creencias y de las ideas religiosas, Cristiandad, Madril 1978-1996, 5 liburuki; J. Ries, Lo sagrado en la historia de la humanidad, Encuentro, Madril 1989; G. Widengren, Fenomenología de la religión, Cristiandad, Madril 1975. ↑

3. Ik. E. Trías, Pensar la religión, Ediciones Destino, Bartzelona 1997. ↑

4. Ik. J. A. Marina, Dictamen sobre Dios, Anagrama, Bartzelona 2001. ↑

5. Ik. J. Martín Velasco, Lo ritual en las religiones, Fund. Sta. María, Madril 1986. ↑

6. J. Martín Velasco, La metamorfosis de lo religioso, Sal Terrae, Santander 1998. ↑