KORONABIRUSA DELA ETA, BIBLIA BERRIRAKURRI

Hain zorabiaturik eta kezkati gauzkan –bada zeren– pandemia larri honetan, Bibliak eskain ote diezaguke argibiderik, lasaibiderik, norabiderik? Inguratzen gaituen ziurgabetasunean argibiderik, larritzen gaituen hondamendian lasaibiderik, mehatxatzen gaituen arriskuan irtenbiderik?

Bai, noski, eskain diezaguke. Eta gehituko dut: antzinako eta gaurko idazki inspiratu edo “espiritual” guztiek bezala, erlijioso izan nahiz laiko. Umetan txongilarekin uretara joaten ginen iturri zaharraren murmurio isilak tiratzen gaituen bezala, Bibliako iturri zaharrak ere sakon tiratzen gaitu, ur beti berriaren bila.

Baina iturri zaharrari etengabe ur berria darion bezala, Biblia zaharrari ere hitz berria dario murmurio isilean. Zaharrean berria jasotzen jakin behar. Horretan saiatuko naiz. Bibliak koronabirusaren edo, orokorrean, etorkizunaren iragarpenik egiten ote duen argituz hasiko naiz (1 eta 2). Gero, Egiptoko izurrite sonatuak aipatuko ditut, lurreko hondamendi guztien ikur gisa (3) eta Bibliako zenbait gaizki-ulertu nagusiren adibide bezala (Jainkoak berak faraoia gogortu eta faraoia gogortu delako Egipto osoa zigortu) bezala harturik (4 eta 5).

1. Koronabirusaren iragarpena Biblian?

Zeren bila irakurtzen dugu Biblia, eta berdin “sagaratuak” deitzen ditugun antzinako beste edozein idazki? Geure galdera ugarien erantzun bila? Esate baterako, zientziek oraindik eman ez dizkiguten eta agian inoiz emango ez dizkiguten erantzunen peskizan: unibertso hau nola hasi eta nola amaituko ote, Big-Bang-ik izan bada ere “aurretik” zer ote, baden oro nondik eta norantza eta zer ote, zergatik eta zertarako? Edo harrezkero gertatu diren nahiz oraindik gertatzeko dauden gertakarien berri jakiteko irakurtzen ote dugu Biblia, “Bibliak arrazoi zuen” esan eta geure burua oinarri hauskorregietan lasaituz? Edo “Jaun Goiko”ari buruzko hainbat informazio interesgarri biltze aldera: zer edo nor duen atsegin eta zer edo nor gorroto, zer agintzen, saritzen eta zigortzen ote duen, edo zergatik baimentzen ote duen mundu honetan hainbat oinaze eta tragedia?

Gatozen koronabirusera. Matityahu Glazerson, Israelgo errabinoaren esanetan, Bibliako Torah edo Pentateukoak koronabirusa laster iritsiko zela iragartzen du, baita nondik sortuko zen ere: abereetatik. Zehazkiago: saguzarretik. Zerbaitengatik debekatzen omen Lebitarrena liburuan saguzarrak jatea, nahiz eta txinatarrek jaramonik ez egin. Biblia kode sekretu batean bezala idatzia omen, eta, beraz, kodea deszifratzen jakin behar egoki irakurtzeko. Asko jakitea da, asko eta alferrik…

Badira ere Isaias profetaren liburuan argi eta garbi iragarria ikusten dutenak bi hilabetez indarrean izan dugun etxeratze edo konfinamendu legea: Ea, ene herri, sartu etxean eta itxi ateak barrutik. Gorde zaitez alditxo batean, Jaunaren haserrea igaro arte (Is 26,20). “Jaunaren haserrea” ez ahal zaigu itzuliko!

Baina horrelako Biblia-irakurketak ez garamatza inora, nahasbidera ez bada. Bibliak ez digu ezeri buruzko –mundu, gizaki nahiz “Jainko”, iragan nahiz etorkizun– erantzunik eskaintzen. Ezjakintasunean adi eta bare, erne eta lasai, aurrera egiten erakusten digu. Gertatzen dena gertatzen dela, zoriontsu eta on izaten, libre eta senide, apal eta alai. Den ororen Misterioan bakean murgiltzen. Jakintsu izaten, ez jakitun. Gainerako jakintza guztiak, zein eta beharrezko izan, ez dira hain premiazko.

Iragarpen bezala, makina batez interesgarriagoak dira^[1] harrapatuak gauzkan birus-pandemiaren antzekoak deskribatzen dituzten zientzia-fikziozko idazleak (James Graham Ballar, Cormac McCarthy, Stephen King…) eta filmak (Steven Soderbergh-en Contagio, Kim Sung-su-ren Virus, 2013, Yeon Sang-ho-ren Tren a Busán, 2016…). Nahiz eta irudimenak eta fikzioak adinako publiko-arrakastarik lortu ez, are arreta gehiago merezi dute zientzia “soilean” (biologia, epidemiologia, estatistika, algoritmoak…) oinarriturik egin izan diren hainbat pandemia-aurreikuspenek. Denetan garrantzitsuena, segur aski, CIAren aurreikuspen geopolitikorako bulegoak 2008an Etxe Zuriarentzat argitaratutako analisia, Europa, Txina, India, Afrika, Latinoamerika, mundu arabiar-musulman eta abarreko unibertsitateetako bi mila eta bostehun gora aditu independentek eginiko ikerketaren emaitza: Global Trends 2025: A Transformed World (“Joera globalak 2025: mundu eraldatua”)^[2]. Covid-19arekin gertatu dena eta gertatzen ari dena 2025a baino lehen gertatuko zela iragartzen zuen zehaztasun harrigarriz. Aski ez balitz, 2017an Pentagonoak berak AEBetako presidentearentzat (Donald Trump) egin zuen txostenak ere antzeko iragarpena eskaini zuen^[3]. Gehiago, MOEk (Munduko Osasun Erakundea) berak 2019ko Irailean, hots, koronabirusak lehen erasoa Wuhan-en jo bezperetan, alarma gorria piztua zuen, izurri apokaliptiko baten mehatxuaren berri emanez eta ohartaraziz mundua ez zegoela horretarako prest^[4].

Ez genekien, beraz, gertatuko zenik, baina bagenekien gerta zitekeela. Gaurko ezagutzarekin, ezin zen jakin zehazki zer birus eta non eta nola zabalduko zen, baina bagenuen arriskuaren berri. Ez gara gai –oraingoz behintzat; bego geroa zabalik– etorkizuna zehazki, zer esanik ez osoki, ezagutzeko. Berlingo harresiaren erorketa (1989ko azaroa) eta ondorioz etorri ziren Sobiet Batasun osoaren erorketa, gerra hotzaren amaiera eta munduaren aldaketa –onerako ala txarrerako, auskalo– ez zuen inork aurreikusi. Interneta baliabide publiko bilakatuko zenik (1993), argindarra edo telefonoa bezalaxe, eta 20 urtetan munduaren historia goitik behera aldatuko zuenik –onerako ala txarrerako, auskalo– ez zuen inork aurreikusi.

Ezta koronabirusa ere, detailean bederen. Etorkizunaren erantzule gara neurri handi batean, baina ez gara etorkizunaren jabe. Etorkizunik onenaren alde saiatu behar dugu, baina ez dugu etorkizunaren berme osorik. Ezin dugu zer izango den zehazki eta osoki aurreikusi, gure esku ez dauden eta infinituki ugari diren faktoreen menpe baitago. Gaur gaurkoz, esate baterako, eta mapa meteorologiko guztiekin ere, ezin digu inork esan gaur hilabete Aizarnan zer eguraldi egingo duen, konta ezin ahala eragileren baitan baitago hori –Amazoniako txokoren batean oraindik krisalida barruan osatzen ari den tximeletaren hegalda, esate baterako–. “Tximeleta efektua” deitzen zaio. Unibertsoko (edo multibertsoko, baldin eta unibertso asko balira) izaki guztiok “sistema kaotiko” dinamiko eta aldakor bat bera osatzen dugu, non izakirik txikienaren mugimenduak gainerako guztiei eragiten dien eta, alderantziz –izaki guztien bilakaerak bakoitzaren bilakaera–, baldintzatzen duen. Bestela esanda: sistema kaotiko bat bera osatzen dugu, non guztia guztiarekin lotua dagoen eta non etorkizun zehatza –gaur hilabete Aizarnan zer eguraldi egingo duen, esaterako– ezin den ezagutu eta iragarri, Amazoniako tximeleta bakoitzaren hegaldia –esate baterako– zehazki neurtu gabe…

Inork ez zekien, beraz, koronabirus honek 2020ko bisurte berezi honetako lehen hilabeteetan mundua hankaz gora jarriko zuenik. Ez, baina Gobernuak jakinaren gainean zeuden orokorrean pandemia larri bat gerta zitekeela eta handia zela gertatzeko arriskua. Halere, ez zuten uste gertatuko zenik, edo –agian hobeto esana legoke– ez zitzaien komeni uste izatea eta neurriak hartzea. Neurri politiko eta ekonomiko egokiak hartzea garestiegi ateratzen zen, interes-kalkulu ekonomiko hotzetik begiratuta; eskatzen zuten inbertsioa ez zen “ekonomikoki” produktiboa; arnasgailu, test, maskara eta eskularruak egitea ez zen lehiakorra; osasunbide publikoa bultzatzea ez zen botere faktikoen komenentziakoa. Balizko pandemia baino arriskutsuago iritzi zioten Barne-Produktu Gordinaren galerari, euren itsukerian ohartu gabe inbertsio “ez-produktibo” guztiek baino Barne-Produktu Gordinaren galera are larriagoa ekarriko zuela pandemiak.

2. Iragarpenak ez, profezia baizik

Honetan guztian, ordea, zer ikusi behar du Bibliak? Ezer ez eta dena. Pellokeria dirudi, baina esan beharrekoa oraindik ere: Bibliak ez digu eskaintzen errealitateari buruzko inolako informazio zientifikorik, ezta etorkizunari buruzko iragarpen “errebelaturik” ere.

Idazle biblikoen artean denetik dago, on eta ez hain on, inspirazio handiko eta ez hain handiko, nonahi bezala. Baina onenek eta inspiratuenek ere ez zekiten ezer birusez, bakterioez eta antibiotikoez, atomoez eta galaxiez nahiz Big-Bang-az ezer ez zekiten bezalaxe. Onenak eta inspiratuenak jakintsu ziren, ez derrigor jakitun. Biziaren arnasak inspiratzen zituen, ez ezagutza zientifikoak, ezta irudimen joriak ere, nahiz eta idazle biblikoen artean badiren sekulako irudimena dutenak. Profeta ziren, ez iragarle. Ez zekiten gero zer gertatuko zen, baizik eta orain zer egin behar den guztiok –guztiok!– on eta zoriontsu izateko, eta guztion biziak on eta zoriontsu jarrai dezan. Ez digute erakusten geroko berri, gaur nola bizi baizik, bihar hobeto bizi gaitezen. Ez digute ematen Jaun-Goiko baten zigor-mehatxuen nahiz egitasmo ezkutuen berri, gure eguneroko biziera zoriontsu eta zorigabearen berri baizik. Gaurko ziurgabetasunean konfiantza eta arnasa ufatzen dizkigute, ez iragarpen lasaigarriak nahiz beldurgarriak. Orainaldiko injustiziak salatzen dituzte, oraingo justiziak geroaldi hobea ziurta dezan. Gaur eta hemen bizitzen erakusten dute, ez geroa asmatzen. Begiraleak dira, ez bisionarioak.

Noski, biharko zoriaren nahiz zoritxarraren zantzuak gaur ageri zaizkio, orokorrean bederen, begiratzen dakienari. Begiratzen jakin behar. Oraingo zaurietan antzeman dakieke geroko mehatxuei, oraingo kimuan geroko fruituari. Jesus profetak esan zuen: Ilunabarrean esan ohi duzue: “Arrats gorri, bihar eguzki”. Eta goizean: “Goiz gorri, arrats euri” (Mt 16,2-3). Ez dago meteorologo aditua izan beharrik; aski da zeruari eta lurrari egunero adi egotea. Baina ez bihar zer gertatuko den asmatzeko, gaurko bizi-ardurari aurre egiten eta biharko bizidunen galerak ekiditen jakiteko baizik. Gaurko eta biharko biziera onaren profezia inspiragarri bezala irakurri behar da, beraz, Biblia –edozein klasiko, edozein idazki “inspiratu”–: ez Jaun-Goikoari nahiz etorkizunari buruzko informazio bila, gaurko jakituria bila baizik; ez esanahi literalaren bila, inspirazio berriaren bila baizik. Iturri zaharrera ur berriaren bila.

Har ditzagun, zehazki, koronabirusaren haritik tiraka, etorkizuneko hondamen, izurri eta pandemien iragarpen biblikoak. Hor ditugu Egiptoko izurriteak (Ir 5-11), izurrite guztien paradigma direnak, baina horiek berehala eta berariaz jorratuko ditudanez gero, har ditzagun Apokalipsi liburuko bi pasarte ospetsu, hondamendi hilgarrienen bi iragarpen edo ikuskari-kontaketa apokaliptiko, estilorik puruenean:

a) Lau zaldun eta zaldiak (Ap 6,2-8; ik. Zak 1,8; 6,1-8)^[5]: zuria (Kristo garailearen irudi: Ap 19,11) eta haren menpean beste hiruak, gaitzik larrienen irudi: gorria (gerra), beltza (gosea, injustizia), horia (heriotza). Lau izurri klasikoak aipatzen dira: gerra edo biolentzia, gosea edo injustizia, izurritea edo gaixotasuna, eta basapiztiak (ik. Ez 14,21; 5,17). Garai hartan (eta gurean ere) heriotzaren eragile nagusiak.

b) Zazpi aingeruen zazpi tronpetak (Ap 8-11). Banan-banan: 1) Kazkabarra, sua eta odola: lurraren, landareen eta belar hezearen herena suntsitzen dute (8,7); 2) Sumendia: itsasoaren, itsasoko bizidunen eta itsasontzien herena suntsitzen du (8,8-9); 3) Izar bat sutan zerutik amildu: ibai eta iturrien herena pozoitzen dira eta handik edandakoak hiltzen (8,10-11); 4) Ilunpea: eguzki-, ilargi- eta izar-argiaren herena itzaltzen da (8,12); 5) Matxinsaltoak: kopetan salbamenaren zigilurik ez duten gizakiei ikaragarrizko oinazeak eragiten dizkiete (9,1-12) (ik. Jl 1-2); 6) Gaitzaren indar suntsitzaileak, irudi ikaragarritan: aingeru hiltzaileak, zaldun eta zaldi hiltzaileak, zaldiei ahotik sua, kea eta sufrea dariela (9,13-21); 7) Zeruko liturgia, gaitzaren indarrak menperatu eta gero (11,15-19).

Hiru, lau, zazpi, hamar, hamabi… Zenbaki desberdinak eta esanahi bera: orotasuna, hondamendi guztiak.

Hizkera, kontaera, iruditeria guztiz apokaliptikoak dira, hots, genero apokaliptikoan ohiko ziren motiboak baliatzen dira: zenbakiak, ikuskariak, ortziko eta lurreko gertakari beldurgarriak, izuaren eta gaitzaren, Herioaren, arketipo handiak (tximistak, erauntsiak, izurriak, sumendiak, lurrikarak, adarrak, sugeak, erensugeak, ezpata zorrotzak…). Zientzia fikziozko film eta bideo-jokoen, adimen artifizialaren eta arma biologikoen garaiotan ere ulertzen dugu oraindik hizkera hori: naturaren indar suntsitzailearen iruditeria, Herioren mamuak. Eta gizakiak natura suntsitzeko duen ahalmena, bistan denez, ikaragarria den arren, Covid-19a erakusten ari zaigu are ikaragarriagoa dela naturak gizadia suntsitzeko duen ahalmena. Eta azken batean, eta onartu nahi ez dugun arren, gizakiok ere natura gara, birusak bezalaxe. Natura suntsitzea geure burua suntsitzea da, eta hori ere ederki asko ari zaigu erakusten Covid-19a, oihanen eta abereen esplotazioari loturik egon bailiteke haren hedapena: milaka birusen habitat naturala inbadituz eta apurtuz, geuk irekitzen diegu gureganako bidea.

Eta nago, ez dela anakronismo hutsa gaur Biblia irakurtzean irakaspen hauek ateratzea. Halere, Biblia, bere osoan harturik, ez da batik bat hondamendien iragarpen; biziaren garaipena aldarrikatzen du hondamendi ororen gainetik: hogeita lau zahar zuriz jantzirik eta koroa buruan (Ap 4,4; 11,16), gizadi osoaren irudi (Israelgo 12 leinuak gehi 12 apostoluak: gizaki guztiak, judu eta jentil); eta zaldi zuria zelaian lasterka lerden eta airos (Ap 6,2), gurutziltzatua gainean bizirik duela, gurutziltzatu guztiekin bat. Guri dagokigu, ordea, itxaropena gauzatzea, eta gure esku dago. Nahi badugu, ahal dugu. Jakina, denok batera nahi izan behar, ahal izateko. Hor dago maratila.

3. Gure izurri guztiak

Koronabirusa eta Bibliaz gogoeta egiteko eskatzen badizute, niri eskatu zaidan bezala, Bibliako kapitulu batzuetara doakizu burua: Irteera liburuko 5-11 kapituluak, “Egiptoko izurriak”. Horiei lotuko natzaie.

“Egiptoko izurriak” esanda, auskalo zer ulertuko luketen egungo gazte gehienek. Erlijioez historiaz orokorrean, eta Bibliaz zehazki, nik Detroit bideo-jokoaz adina dakitelarik, noiz edo noiz Egipton izan bide ziren izurrite historiko latzen batzuei buruz ari garela ulertuko lukete agian. Gure kultur erro biblikoak –oraindik biziak– guztiz arrotz bilakatu zaizkie. Guztiarekin ere, eta ni Detroit bideo-jokoa ikusten jarriko naizenik inori agintzen ez diodan arren, gomendatuko nieke gure gazteei Irteera liburua irakurtzeko, 1-24 kapituluak besterik ez bada ere. Gure historiaz ari dira, koronabirusak hankaz gora jarria digun munduaz. Ziur naiz duela 2500 urte idatzitako orrialde horiek interesgarri eta probetxuzko gertatuko litzaizkiekeela, eta gure kultura historikoa markatu duten hainbat izen, irudi eta esamolde ulertzeko baliagarri (Moises, Sinai, basamortuko mana, Hamar Aginduak…). Are ziurrago naiz, ordea, nire gomendioa alferrik izango dela, baina esan beharra neukan eta esana dago. Horiek horrela, “Egiptoko izurriteen” kontaketa biblikoari (Ir 5-11) buruzko zenbait zertzelada emango dut, aurreko orrialdeetan ezarri ditudan zuinei, irakurketa-irizpideei, jarraituz.

Zuk, irakurle, ezagutzen dituzu segur aski, eta ez entzueraz bakarrik, baina, ahal baduzu, irakur itzazu berriro kapitulu horiek, merezi du eta. Irudimen handiko deskribapena da eta, haustura eta nahasmendutxoren bat edo beste gora behera, erritmo eutsiko eta ongi trabaturiko kontaketa. Bizia hondatzen duten izurrite guztien paradigma.

Ez digute, esan gabe doa, noiz edo noizko gertakari miraritsurik kontatzen. Gatibu dagoen edozein herriren eta edozein talde nahiz klase sozialen askapen-bide gogorra kontatzen digu. Edonoizko gertakariak dira, eguneroko esperientzian, ohiko hondamendi “naturaletan” eta eguneroko pairamen eta lorpen, borroka eta ametsetan inspiraturiko kontaketa literario metaforikoa. Gutaz ari da, gure munduaz, gure “hamar izurriteez” –koronabirusa eta beste bederatzi…–, eta etor lekizkigukeenez. Gure ispilua da, onenean –askapena– eta makurrenean –burugogorkeria, inkontzientzia, zapalketa–. Gertatzen ari zaigunaz eta guztion kaltetan gertarazten dugunaz ari da, ez noiz edo noiz non edo non gertatu zenaz. Dei profetikoa dira, geurean eta planeta osoan gaur eta bihar guztion bizia mehatxatzen duten izurriteak ekiditen saia gaitezen.

Ezin dut inolaz zazpi kapituluen iruzkina egin. Formari nahiz esanahiari dagozkion elementu nagusi batzuk azpimarratuko ditut atal honetan eta hurrengoetan.

Hamar izurri. Hots, denak. Merezi du banan-banan aipatzea, bakoitzari buruzko esaldi adierazkorrena, indartsuena jasoz:

– Odola: “Niloko ura odol bihurtu zen… Egipto lurralde osoa odolez bete zen” (7,21). (Hartu gogoan, Niloko urak zirela Egipton guztia: edateko, erregadiatzeko, garraiatzeko. Biziaren ikur. Biziaren eragilea heriotzaren eragile bihurtzen denean, akabo).

– Igelak: “Igelek Egipto osoa estali zuten” (8,2).

– Eltxoak: “Egiptoko hauts guztia eltxo bihurtu zen” (8,13).

– Ezparak: “Egipto lurralde osoa ezparek hartu zuten (8,20).

– Abere guztien izurritea: “Egiptoarren abereak oro hil ziren” (9,6).

– Zauriak: “Gizakiak zein abereak zauri zornetsuz josirik gelditu ziren” (9,10).

– Kazkabarra: “Kazkabarrak Egiptoko landetan zegoen guztia galdu zuen: gizaki, abere eta landareak; zuhaitzak ere zartatu egin zituen” (9,25).

– Larrapoteak: “Kazkabarraren ondoren gelditu ziren landareak eta zuhaitzetako emaitzak irentsi zituzten larrapoteek. Ez zen berdegunerik gelditu Egipto osoan, ez belardietan, ez zuhaitzetan” (10,15).

– Ilunpea: “Egipto osoa ilundu zen; hain zen itxia ilunpea, ezen hiru egunez ezin izan baitzuten elkar ikusi” (10,22-23) (ik. iruzkin bikaina Jakinduria liburuko 17. kapituluan; liburu horretako orrialderik onenetakoa duzu).

– Lehen-semeen heriotza: “Jaunak egiptoar lehen-semeak oro hil zituen, errege-aulkian esertzen den faraoiaren lehen-semetik hasi eta kartzelan preso dagoenaren lehen-semeraino, baita lehen abere-kumeak ere” (12,29).

Hamar izurri. Zerrenda nahi adina luza daiteke, asko bilatu gabe luzatu ere. Begira mundura eta ikusi. Begira geure inguruan. Covid-19a zabaltzen hasi zenetik, hedabideek ez dute pandemia berria beste konturik, pandemia zahar guztiak, Covid-19a bezain hilgarriak, desagertu bailiran. Ohartuz edo oharkabean, ezkutatu egiten dizkigute, baina ez dira desagertu.

Joan den Apirilean, Australiar Unibertsitate Nazionalaren Giza Etorkizunerako Batzordeak agiri bat argitaratu zuen, non gure mundua jasaten ari den bederatzi pandemia aipatzen diren, Covid-19a bezalako gaixotasun berri eta tratatu ezinen pandemiez gain^[6]: ur-eskasia, ekosistemaren kolapsoa, biztanlegoaren ugalketa kontrol gabea, elikaduraren ziurgabetasuna (eufemismoa da, ze urtean 9 milioi hiltzen baitira goseak…), kutsadura kimikoa, arma nuklearrak, gizakiak eragindako beroketa globala eta ondoriozko aldaketa klimatikoa, kontrolik gabeko teknologia boteretsuen garapena (gizateria osoa teknologiaren jaun eta jabe diren gutxi batzuen edo teknologiaren beraren morroi bihur dezakeena), arriskuak ulertzeko eta aurre egiteko ezgaitasun nazionala eta globala. Bederatzi gehi bat: Hamar pandemia. Eta Covid-19arena izan ezik, gainerako guztien txertoa (gosearena aurrena) eskura dugu. Borondatea falta.

Honek galdera erabakigarrira garamatza: zerk edo nork eragiten ditu izurriak? Edo, nahi bada, zerk edo nork eragiten dio izurrien eragimenari? Edo zehatzago: zer ikusi du giza borondateak hainbat izurriren sorreran eta jardueran? Ezer gutxi, itxura batean. Irteera liburuko kontaketak aipatu dituen hondamendiak “naturalak” dira, ez gizakiak eraginak: kazkabarra egiten “du” (Nork? Ez gizakiak, noski), Zeruko izarrak itzaltzen direlako zabaltzen da Lurrean ilunpe trinkoa (gizaki gaixoek elkar ezin ikusi izaterainoko bezain trinkoa zabaldu ere), basamortutik datoz matxinsaltoak eta sumenditik sua (eta gizakiek ezer egin ezin, ahal duenak ihesi besterik)…

Hala ote? Gizakiak biktima huts ote? Kontaketaren jarraipenak argituko digu galdera. Edo are ilunago bihurtuko agian, begirada sakontzera behartuz. Goazen, bada, aurrera.

4. Nor edo zer da izurrien eragile?

Kontaketa osoan zehar badira behin eta berriro errepikatzen diren lau esamolde, errelato osoa ardazten dutenak. Ardatzak ez ezik, errelatoaren beraren eta Irteera liburu osoaren giltza teologikoak dira. Atal honetan, lau esamoldeak aipatzera eta bakoitzaren irismen teologikoa iradokitze soilera mugatuko naiz, Jainkoari buruzko izurriaren erantzukizunari buruzko gogoeta xeheagoa geroko utziz.

a) Jainkoak esan zion (Moisesi, edo Moisesi eta Aaroni). Esaiozu faraoiari hau eta hau. “Jainkoa” mintzo da Moisesen ahoz. “Jaunak Moisesi esan zion: “Hara, faraoiarentzat Jainko bihurtzen zaitut” (Ir 7,1). Ez “Jaun Goikoa”, egiptoarren eta hebertarren –gizadi osoa esateko modu bat– zoria kanpotik edo goitik erabakitzen duena, baizik eta gizakia mintzo zaio gizakiari, profeta faraoiari, herri zapalduaren lekukoa botere zapaltzaileari, hasierarik eta amaierarik ez duen Hitzaren izenean. Profetaren hitza haragotik dator beti, eta gizaki oro da neurri batean edo bestean “profeta”, bera baino handiago den historia, mezu, amets, agindu baten lekuko baita. Eskale eta nagusi. Gizaki ororen hitza haragotik dator. Ez da “Jaun Goiko” baten hitza, izaki mugatuaren barnetasun infinitutik datorren mintzo apal eta gorena baizik. “Jainkoa”, hots, biziaren sorburu eta den ororen Izamen misteriotsua, bizidun eta izaki bakoitzaren bidez mintzo da, baita gizaki gaixo eta loriatsu honen bidez ere. Hurkoarengandik iristen zaigun hitza Infinituaren zerumuga mugagabean abiatua da. Nekez adieraz daiteke indartsuago hitzaren garrantzia eta eragimena. Izurriak agerrarazteko eta desagerrarazteko ahalmena du.

b) Utziozu nire herriari irteten, niri gurtza emateko. Zortzi bider errepikatzen da: 7,16.26; 8,16; 9,1.13; 10,3; 5,1 (“nire ohorez festa ospatzera”); 5,3 (“sakrifizioak eskaintzera”). Irten eta gurtu, irten eta kultu eman, irten eta festa ospatu, irten eta sakrifizioak eskaini. Hau da: irten eta bizi, irten eta izan. “Jainkoa” ez da sakrifizioak eta kultua eskatzen duen Izaki Gorena. Biziaren misterioa da, bizi zauritu eta ohoretsuaren izena. Kultu erlijiosoa, azken batean, antzinateko jainko, sineskizun, tenplu eta apaizeriaz harago, horretantxe datza: Biziaren kultuan edo zaintzan. Kulturan. Eta biziaren zaintzak, kultuak, kulturak askatasuna eskatzen du eta, ondorioz, arriskutsua da botere ezarriarentzat. Hamar izurrien kontaketan, eta Irteera liburu osoan, jaiegun erlijiosoek elkarte-sentipena sustatzen dute, esplotazioaren kontzientzia pizten eta, neurri berean, askapen kolektiboaren ametsa hauspotzen; jaieguna, ondorioz, arriskutsu bilakatzen da. Hori da erlijioen “jatorrizko” funtzioa, zeregina, xedea. Baina erlijioek aspaldi utzi zioten askapen-aldarri eta eragile izateari. Irakur dezagun, halere: “Utziozu irteten”, eskatzen du, edo erreibindikatzen. Faraoiaren esku dago, botere zapaltzailearen esku. Ulertzekoa da, faraoia beldurtzea, “Jainkoaren kultuak” ez ote duen herria matxinaraziko. Hala balitz, sistemarentzat izurri gaiztoa litzateke.

c) Setatsu bihurtuko dut. Dio Jainkoak lau bider: 4,21; 7,3; 10,1; 11,10. Berak setatuko du faraoia, eta setatzen delako zigortuko… Hona gaurko irakurlearentzat ulergaitz gertatzen zaizkion baieztapen bibliko ugarien artean ulergaitzenetako bat, behaztopa-eragile nagusietako bat. Zer “Jainko” da hau horrelakoa? Eta horrelakoa balitz, zertan geratuko litzateke esan berri dudana, hots, faraoiaren esku dagoela bere herriari izurria ekiditea? Utz dezagun auzia oraingoz horretan. Hurrengo atalean itzuliko naiz.

d) Orduan jakingo dute ni naizela Jauna (7,5.17;10,2), “Jainkoa, gure Jauna, adinakorik ez dela” (8,6), “ez dagoela ni adinakorik” (9,14), “mundu osoak nor naizen jakin dezan” (9,16). Handiki harroxko bat ari dela esan behar, botere-erakusketa edo mehatxu egiten. Sobera dakigu euren handinahiak metatuz, ezinezko zaizkien ametsak proiektatuz osatu dutela gizakiek “Jaun-goikoaren” irudia. Iraul dezagun, bada, ikuspegia edo irakurketa. Orduan jakingo duzue ni naizela Jauna, hau da:“Boterearen porrota, indarraren ahulezia, handikeriaren ezdeusa, harrokeriaren hutsalkeria ezagutzen duzuenean aitortuko duzue zeuen Izatea, Betea, Zorion-bidea. Zapalduen askapena gauzatzen duzuenean, ikusiko duzue Ontasunaren gorentasuna ororen bihotzean eta gizaki mugatuaren hondo mugagabean, ‘jainkozkoan’. Ez da Sormen Onaren, Ontasun Sortzailearen Misterioa beste Jainkorik”.

Kontaketan, ordea, oso bestelako Jainkoa ageri da… Nola irakurtzen den.

5. Gizakiaren erantzukizuna eta askatasuna, erruaz eta jainko-zigorraz harago

Hemen erabakitzen da Bibliaren irakurketa: hitzez hitzez hartu ala metaforikoki irakurri. Hitzez hitz irakurrita, kontaketak ez du zentzurik. Ez da historikoki ez teologikoki ez antropologikoki “egiazkoa”, hau da, ez digu ezer onik inspiratzen, ez gaitu onerako inspiratzen.

Ezin dira, ordea, kapitulu hauek –nahiz Biblia osoko beste edozein kapitulu, Itun Zaharreko nahiz Berriko– literalki irakurri. Alegia: kontatzen duena ez da historian inoiz gertatu. Eta deskribatzen duen “Jaun-goikoa” giza irudimenaren sorkari hutsa (eta neurri handi batean kalterakoa) da, deskribatzen duen gizakia (faraoia, egiptoar gaixoa nahiz hebertar “hautatua”, Moises bera) “Jaun-goikoaren” txotxongiloa baita. Edo txorimaloa. Txotxongiloak, artistaren hari-muturretatik zintzilik, ez du bere kasa ezer erabakitzen, esaten, egiten. Txorimaloa, soroan tente bezain triste, ez da mugitu ere egiten, harik eta haizeak, euriak eta eguzkiak higatzen eta eraisten duten arte. “Jainkoa”, txotxongilolari. Mundua, eszenatoki ilun. Historia, ikuskizun mingarri. Eta ez da hori.

Ez da hori, baina horretara garamatza hitzez hitzezko irakurketak: Jainkoak, ez dakigu zergatik, maiteago ditu hebertarrak egiptoarrak baino. Ahalguztiduna izaki, denentzat nekerik eta oinazerik gutxieneko bidea har zezakeen hebertarrak ateratzeko: faraoiak utz diezaiela hebertarrei, Egipton kontent ez badira, herrialdetik irteten, eta, irten orduko, bihur diezaiela basamortua lurralde emankor eta jori. Baina ez. “Jainkoak esan zuen: faraoia harro eta burugogor bihurtuko dut, nire herriari irteten utz ez diezaion. Eta neuk ezarri diodan harrokeria setatsua lepotik ordainaraziko diot bai berari eta bai bere herri osoari. Ikusiko dute. Ikusiko duzue”. Esan eta egin.

Ulertezin edo onartezin edo biak batera gertatuko zaio Irteera liburua nahiz Biblia osoa irakurle zintzoari –“sinestun” nahiz “sinesgabe”– , baldin eta antzinako kontaketa mitologikoen eta idazki poetiko sinbolikoen bilduma aberats eta anitz, gizakia bera bezain kontraesankor, batean eder eta bestean makur, batean erakargarri eta bestean beldurgarri, batean inspiratzaile eta besten higuingarri bezala irakurtzen ikasi ez badu. Bada ikasteko garaia.

Pandemiaz josiriko mundua, bizidunen elkartea, gizakia barne, unibertso infinituaren barnean, zori itsuak, halabehar gogorrak edo Jaun Goiko baten apetak ote darama, izurriz izurri, ez jakin nora? Zalantzak zalantza, ezin dut etsi unibertsoa, Lur planeta, bizidun guztien elkartea, gizaki gaixoa edo amaitu gabea –etengabeko bilakaeran katebegi apal, kontraesanez betea– zori itsuaren edo halabehar zurrunaren baitan daudelako sineskizunarekin. Baina ezin dut sinetsi mundua bere apetara eta gogara daraman “Jaun Goiko”, gizakiaren antzeko Izaki/Gizaki Goren batengan.

Ez dut uste, halere, “zoria”, “halabeharra” eta “Jainkoa” (ulertezina dela ulertzen dudan Onezko Misterio Eragilea) elkarren kontrako direnik. Zientziak erakusten du “zoria” –biziaren bilakaeran, esate baterako– baietz, existitzen dela, bere esanahi erlatiboan ulertuz, hau da: batetik, gauza bakoitza unibertsoko gauza guztiekin lotua dagoelarik eta, ondorioz, gauza bakoitzaren eta guztiaren etorkizuna erabakitzen duten faktoreak kontaezinak eta ezagutezinak direlarik, ezin dugula etorkizuna aurreikusi, iragarri; bestetik, unibertsoaren edo biziaren bilakaera berriz hasiko balitz, ez litzatekeela den-dena orain denaren antzeko izango, “zorizko” aldaerak medio, aski bailitzateke Amazoniako tximeletaren hegaldian (edo beste edozertan) aldaerarik nimiñoena izatea guztiaren etorkizuna aldatzeko. Unibertsoko gauza bakoitzaren eta orotasunaren bilakaera erabakitzen duten faktore guztiak ezagutuko balira (eta hori, gaur gaurkoz gutxienez, guztiz ezinezkoa da), orduan bai iragarri ahal izango litzateke gauza bakoitzaren eta orotasunaren etorkizuna, eta orduan esan ahal izango litzateke gauzak “halabeharrez” gertatzen direla. “Zoria” (zorizkoa) eta “halabeharra” (derrigor gertatu beharrekoa) ez dira, beraz, elkarren aurkako. Zergatik gertatzen den ez dakigunari “zorizko” deitzen diogu…

Eta “Jainkoa”? Arriska nadin esanezina totelka esatera: inoiz osoki osatu ezinik osatuz doan unibertso misteriotsuan, eta, zehatzago, gure Lur planetatxo miresgarri eta maitagarri honetan –eta auskalo beste zenbatetan– sortu zen eta sortuz doan biziaren bilakaeran, bada Sormen Ona, bada “zoriz” edo “halabeharrez” ontasuna eta zoriona bateratzeko aukera bat, posibilitate bat, izangaitasun bat. Sormen On hori ez da Izaki bat, izaki guztiak izanarazten dituen Izamena baizik, eta izakiek egiaztatzen edo gertarazten duten Sormen Onezko Izamena. Onezko Sormen edo Izamen horri deitzen diot “Jainkoa”. Sinesten dut, zin-esten dut. Jainkoak ez du formarik, eta formadun izakiok ematen diogu forma. Izakion –eta, besteak beste, gizakion– esku dago Izamena forma on zoriontsu bihurtzea. Geure formarik gabeko funtsean izanarazten gaituen Jainkotasun horri forma ematera irits gaitezkeela zin-esten dut.

Barkatu, irakurle, honaino iritsi bazara, hain urruti eraman izana. Uztazu aurreraxeago joaten. Hain zuzen ere, Izamen onari forma emateko gaitasun horri deitzen diot giza askatasuna: era guztietako baldintza, zori eta halabeharren artean, apal eta bidari, bakarka eta batera, geure benetako izate beterantz urratsak emateko gaitasuna.

Askatasuna ez da baldintzarik gabe erabakitzeko eskumenena, “erabakimen librea”, baizik eta baldintzei esker, hautuz hautu, hoberantz egiteko dugun bokazioa eta gaitasuna. Askatasuna ez dago erruaren eskemari lotua: norbaitek, ezerk baldintzatu gabe eta ohartuki gaizkia egiteari deitu ohi zaio “errua” edo, kristau hizkeran, “bekatua”. Jakinaren gainean eta nahita gaizki jokatzen duena jo ohi da errudun. Eta errudunari, egindako gaizkia “ordain” dezan, zigorra ezarri ohi zaio –epaitegiak errudun zibilari, “Jaun-goikoak” errudun bekatariari–, oharpen edo kontzientziaren, erabakimen librearen eta egindako okerraren arabera: oharpen eta askatasun osoz kutxazain automatikoa erre duenari hamar urteko kartzela, homosexualitatea praktikatzen duenari betiko ifernuko sua (oraindik orain arte, eta oraindik ere Eliza katolikoaren Dotrinaren arabera). “Jainkoaren zokor-mazoak kirtena luze” entzuna naiz Arantzazuko pulpitutik. Zeinen hurbil gauden oraindik eta zeinen urrun jada mundu eta teologia zaharretik!

Askatasunaren, erruaren eta zigorraren ikuspegi juridiko-penal horretan idatzia da irakurtzen ari garen kontaketa ez ezik, Biblia osoa, teologia eta moral guztia. Baina zientziek, filosofiak, antropologiak, erlijioen historiak… kristau teologiak berak aspaldi jarria dute agerian eskema horren zentzurik eza, Biblia osoa beste modu batera irakurtzera behartuz, ezertan inspiratuko bagaitu. Inspira gaitzake, inspiratzen gaitu, baldin eta irakurketa errotik berritzen badugu, baldin eta esanahi literal “beti berari” ordez espirituaren esan-nahi beti berriari jarraitzen badiogu.

Zer esan “nahi” luke, esate baterako, gaizkilea (Adam eta Eva, Kain, Faraoia eta Egipto osoa, Asiria, Babilonia…) “Jainkoak” zigortzen duela esateak? Esan nahi du: “Biziaren Zuhaitza” bezala, bada “Onaren eta Gaitzaren Zuhaitza” ere, onaren eta gaitzaren Lege Gorena; zu ez zara onaren eta gaizkiaren irizpide eta neurri goren, jaun eta jabe; ez dio berdin ongi ala gaizki jokatu; egizu on dena, ez txar dena, zeure eta besteen kalterako dena. “Jainkoak zigortzen du”, hau da: Ereiten duguna jasoko dugu, gaitzak gaitza dakar, lehentxeago edo geroxeago, hurkoarentzat eta baita, azken batean, norberarentzat ere. Hinduak dharma eta karma-ren legea deituko lioke. “Jainkoak zigortzen du”, hau da: Munduan bada izurria eta kaltea, gaitza eta nahigabea, gutizia, gezurra eta gorrotoa franko, eta zergatik? Zergati asko dakizkigu, baina azken zergatia ez. Injustizia eta zapalketa badira, badakigu nondik sortzen zaizkigun, baina… zergatik gara hala? Ez dakigu. Naizen bezalakoa izatea ez dut nik aukeratu, gurasoak eta arbasoak aukeratu ez nituen bezala. Nor da, beraz, errudun? Azken batean, inor ez. Inork ez du jakinaren gainean eta nahita gaizki jokatzen, bere buruari edo besteri kalte egite hutsagatik… “Jainkoak zigortzen du”, hau da: “Jainkoari” bakarrik dagokio zigortzea. Nor da Jainkoa? Inor ez. Nori dagokio zigortzea? Inori ez. Ez da zilegi inork inor zigortzea.

Biblia (eta teologia tradizional osoa) antzinako kulturan, mundu-ikuspegian eta hizkeran idatzia da. Eta antzinako kulturetan, badenaren eta azken batean zergatik den ez dakigunaren Izena da Jainkoa: batzuek Zoria deitzen diote edo Halabeharra, beste batzuek Materia edo Energia, beste batzuek “Jainkoa”. “Euria ari du”, “Eguzkia atera du”, “Jaso egin du”, “Lainotu egin du”, “Haizea harrotu du”, “Trumoia jo du”… Nork? Inork ez. Jainkoa ez da Inor, ez da Nor bat, Norbait. Badena da, baden ororen Izatea, Izamena, Arnasa. Haurra jaio zaigu : “Jainkoak eman digu”. Hil egin zaigu: “Jainkoak eraman digu”. Barruak esan dit: “Jainkoa mintzatu zait”. Profeta bat agertu da: “Jainkoak bidali du”. Pilatok hil du: “Jainkoaren borondatea zen, gure bekatuen ordainetan”. Historia halaxe da: “Idatzia zegoen”. Mundua bada, eta ez dakigu zergatik: “Jainkoak egin du”. Jainkoa ez da lehen kausa, zergatia, azalpena. Lehen eta azken Misterio Onaren Izena da Jainkoa, Sorburuko Ontasun Sortzailearen Izena, Helburuko Ontasun Orobiltzailearen Izena, gaizki eta kalte guztiez harago.

Klabe horretan uler genezake gure kontaketan hainbeste harritzen gaituen eta lau bider errepikatzen den esaldia: “Nik bihurtuko dut faraoia setatsu”. “Nik”, hots: ez beste inork, ezta faraoiak bere burua ere. Nik: Inork ez. Lau bider esaten da, beraz: inor ez da errudun. Irakur ezazu Irteera 5,15-23: langile hebertarrak lan-baldintza gero eta gogorragoengatik euren begirale herrikideei kexu zaizkienean, begiraleek Faraoiari egozten diote aurrenik errua (“Faraoiak agindu digu, ezin dugu besterik egin”), gero Moisesi eta Aaroni (“Zuek haserretu duzue Faraoia”), Moisesek Jainkoari (“Zuk sartu ninduzun honetan”); Faraoiak berak ere Jainkoari egotz ziezaiokeen errua (“Zuk egin nauzu setatsu, zer egin dezaket?”).

“Zer egin duzu?”, galdetu zion Jainkoak Adami. “Evak eman dit fruitua dastatzera”, erantzun zion. “Zer egin duzu?”, galdetu zion Evari. “Sugeak engainatu nau”, desenkusatu zen. “Zer egin duzu?”, galdetu zion sugeari. “Zuk egin ninduzun”, bota zion sugeak. “Nahi dudan ongia ez dut egiten, eta nahi ez dudan gaizkia egiten dut”, idatzi zuen Paulok (Erromatarrei 7,15-25); gaizki egiten dut, baina ez naiz errudun. Eta “Jainkoak” arrazoi eman zien guztiei.

Eta hala jarrai genezake guk ere, bakoizka eta batera: Ez gara geure gaitasunak kudeatzeko gai; ez dakigu neurtzen, adosten, lasaitzen, elkartzen, Egoaren lilurak garamatza. Ezin dugu, osoki ez behintzat, edo oraindik ez osoki. Ez gara, beraz, errudun. “Jainkoak” arrazoi emango liguke bakoitzari eta denoi. Jainkoa da errudun, hots, “Inor ez da errudun”.

Baina kontua ez da errua, ez errudunari zigorra ezartzea. Kontua ez da ere bakoitzari nahi duena egiten uztea, edo dena dagoenean utzi eta hor konpon esatea. Kontua da bakoitza bere izaeraren eta egintza kaltegarrien jabe eta erantzule izatea, hau da: denaz eta egindako kalteaz ohartzea eta onbideratzen saiatzea. Lau bider esaten da: “Nik bihurtuko dut setatsu” (hots, faraoia ez da “errudun”), baina zazpi bider esaten da: “Faraoia berean tematu zen” (7,13.22.23; 8,11.15.28; 9,7). Ez da errudun, baina hebertarren zapalkuntzan tematzen da. Jabe bedi, har beza bere ardura, ekin biezaio onerako bideari guztien onerako. Kontua ez da nor den errudun, baizik eta nork hartuko duen egoeraren erantzukizuna bere gain. Bakoitzak bere egintzen –are hurkoaren egintzen– ardura hartzea da kontua; ez errudun omen delako, erantzuteko prest dagoelako baizik. Eta nola erantzungo du? Ez zigorra ezarriz nahiz zigorra jasanez, egoerari aurre eginez eta gaizkia on bihurtzen saiatuz baizik.

Kontua ez da jakitea nor den mundua geldi eta dardaraz daukan Covid-19a pandemiaren errudun: saguzarra, pangolina ala berau jan duena, edo Estatu Batuak ala Txina, edo osasun-zerbitzu publikoa lur joarazi duen sistema ala munduan bazterrik bazter ibili behar ero hau, ala denok denon elkarren aurka lehiatu behar eta irabazi behar itogarri hau, elkar zapaltzeraino eta geure burua hondatzeraino… Denak batera dira/gara –oso maila desberdinetan– errudun, saguzarra eta pangolina izan ezik. Kontua da nola hartuko dituen bakoitzak bere ardurak eta nola aterako garen aurrera denok batera.

Ahal ote dugu? Ahal duguntxoa ahal dugu, baina ahal dugu ahal duguntxoa, izaki guztien sarean. Hazitxo bat erein genezake, uzta beterako ezinbestekoa; gari-aletxo bat ekar genezake, izadi libre eta elkartuan izaki guztiok mahaikide izan gaitezen.

“Lehen eta azken Misterio Onaren Izena da Jainkoa, Sorburuko Ontasun Sortzailearen Izena, Helburuko Ontasun Orobiltzailearen Izena, gaizki eta kalte guztiez harago”, idatzi dut goraxeago. Horrekin amaituko dut. Irteera liburuko izurrien kontaketak, Biblia osoak, gizakien hitz eta idazki “inspiratu” orok, esanaren eta esanezinaren mugan, sineskizun eta sinesgabezia guztiez harago, dioten guztiaz harago, horixe esan nahi digute zeinuz eta zinez: Nondik datorren eta nora doan ez dakigun Unibertso mugagabea Arnasa Onak bultzatzen eta erakartzen duela. Hainbat izurri eta oinaze eragiten nahiz jasaten dugun planeta honetan, Ontasun Zoriontsua dela den guztiaren, garen guztion grazia eta bidea, emaria eta emankizuna, oraina eta geroa, dohaina eta ahala.

(Hemen 66, apirila-ekaina, 11-28 or.)

1. Ondorengo datuak: Ignacio Ramonet, “Un hecho social total”, in LA JORNADA (Mexiko, 2020ko Apirilak 25) (https://www.jornada.com.mx/ultimas/mundo/2020/04/25/ante-lo-desconocido-la-pandemia-y-el-sistema-mundo-7878.html). ↑
2. https://www.files.ethz.ch/isn/94769/2008_11_Global_Trends_2025.pdf. ↑
3. Ken Klippenstein, “Military Knew Years Ago That a Coronavirus Was Coming”, The Nation, New York (2020 Apirilak 1). ↑
4. “Un Mundo en peligro : informe anual sobre la preparación mundial para las emergencias sanitarias” (https://apps.who.int/gpmb/assets/annual_report/GPMB_Annual_Report_Spanish.pdf). ↑
5. Covid-19 dela eta batek baino gehiagok aipatu ditu Apokalipsiko lau zaldiak eta zaldunak. Arte-sorkuntzako hainbat izenburu inspiratu dituzte, literaturan (Vicente Blasco Ibáñez, Los cuatro jinetes del Apocalipsis), zineman (bi film estatubatuar, bata 1921etakoa eta 1962koa bestea, izenburu berarekin), pinturan (Durero-ren grabatua, 1498; Victor Vasnetsov-en kuadroa, 1997)… ↑
6. humansforsurvival.org/sites/default/files/CHF_Roundtable_Report_March_2020.pdf ↑