EGIARI BURUZ GOGOETA TEOLOGIKOAK

1. Zer da egia?

“Gizakia pentsakor, Jainkoa barrez”. Esaera judu hori komentatuz, Milan Kunderak idazten du: “Baina zergatik egiten du Jainkoak barre, pentsatzen ari den gizakiari begira? Gizakiak pentsatu arren, egiak ihes egiten diolako. Eta zenbat eta gizakiek gehiago pentsatu, hainbat eta gehiago urruntzen delako baten pentsaera bestearenetik. Eta, azken batean, gizakia ez delako pentsatzen duena”^[1] (alegia, gizakiak ez dakielako nor den, nahiz eta baietz pentsatu). Egiaren inguruan gizakiok eraiki ditugun diskurtso eta sistema hutsalen aurrean, zer egingo du Jainkoak irribarre besterik? Irribarre sotil eta tristea imajinatzen dut. Irribarre isila.

“Zer da egia?”, galdetu zion Pilatok Jesusi (Jn 18,38), eta Jesus isildu egin zen. Ez dakit erromatar gobernariak benetan egin zuen galdera, edo zerbait galdetze aldera, iheskeria zuritzeko, boterearen krudelkeria estaltzeko. Nolanahi ere, Jesusek ez zion erantzun. Isildu egin zen, oraingoan serio. Isilduz erantzun zion: bizi izanez eta bizia arriskatuz. Gurutzean ere isildu egingo da, pazkoaren zain: hitzaren garaia amaitua da dagoeneko, konfiantza apal eta ziurra erne eta haz dadin. “Ni naiz egia” esan zuenak, egiari buruzko galderari ezin izan zion hitzez erantzun, biziz eta bizia emanez baizik.

Hitzak ezin du egia osoa esan. Hitzak aitorpen apala egiten dio egiari, preso hartu gabe. Egia bada, baina ez hitzean. Egia bada, baina ez dago jada amaiturik, adimenak ezagutzeko zain edo hitzak egoki adierazteko zain. Egia bada, baina bidean da. Egia bada, baina Jainkoa bera da egia, eta Jainkoa ere bidean da gurekin batera, harik eta elkarrekin egia osoa osatuko dugun arte. Bidean garela, gizaki edo izaki guztiok esan dezakegu, Jesusek bezala, “ni naiz egia”, Jainkoaren egia baikara izan, funtsean, garen guztiok. Baina ez gara iritsi oraindik geure izatearen betera, geure egia osoki egiaztatzera. Egia bada, den errealitate oro da egia, baina bokaziozko izaera du egiak, den orok bezala. Jainkoa diren guztietan izatera iritsiko denean, diren guztiak Jainko izatera iritsiko direnean, orduan egiaztatuko da egia betea. Izango dela itxaron dugun egia betearen lekuko izan nahi du gure hitzak, batzuetan hitz eginez, besteetan isilduz.

Beraz, hitzak esan dezakeena baino gehiago da egia, izatearen beraren egia, errealitate bakoitzaren eta errealitate osoaren egia, den ororen abiapuntua eta helmuga den egia, misterio handi eta hurbilaren egia, bizipozaren eta negarraren egia, ezteien egia alaia eta gurutzearen egia iluna, gurutzean jositako egia guztiak pazko egunsentiak argituko eta askatuko dituen azken itxaropenaren egia. “Jainkoa” bera.

Hitzak esan nahi luke, baina ezin du: ez teologiak, ez gotzainak, ez Erromak, ez dogmak, ezta Bibliak berak ere. Hitzak ezin du, beraz, inoiz egia osoa esan, ezin du egia osoa gertarazi, baina beti esan eta gertaraz dezake egiaren ataltxo bat, azken egia osorantz begi-bihotzak zabalduz. Horixe da egiarekiko hitzaren zerbitzu apala, eta zerbitzu apal hori hartu behar luke bere gain erlijiozko hitzak, eta teologiak, eta dogmak. Zerbitzu apal hori hartzen du bere gain egiazko poetaren hitzak, gozamenaren eta sufrimenduaren lekukoa hitzean jasoz.

Hitza baino handiago den egiaren, noiz edo noiz denok askatuko eta sendatuko eta senidetuko gaituen egia betearen lekuko apal izan behar lukete erlijio desberdinen hitz eta idazki sakratu guztiek. Ez dezagula gehiago espero erlijio guztien kristautasuna barne hitzetatik. Ezta gutxiago ere. Erlijio guztietako hitz eta idazkiek ez diote erantzuten Pilatoren galderari: Zer da egia? Ez digute esaten egia gordea zer den, edo non dagoen gordea, baizik eta isildu eta entzuten erakusten digute, promesa guztien profezia isil eta ozenari belarriak adi. Erlijio guztietako hitz eta idazkiek begiak ireki eta kanpora begiratzen erakusten digute, lagun hurkoaren begietara, izaki ororen misteriozko begietara, bizi-min eta bizipoz guztien argia pizten diguten begietara. Edo begiak itxi eta barnera begiratzen erakusten digute, geure barnean zabalik ditugun misteriozko begietara, haietan geure egiazko izaera benetan ezagut dezagun. Edo begiak altxatu eta urrunagora begiratzen erakusten digute, gure gau eta neke guztiak baino haratago altxatzen hasia den pazko-egunsentira, eguneroko bizi-adoreari eusteko gauza izan gaitezen.

2. Bibliaren egia

Erlijio guztietako “hitz eta idazkiak” aipatu ditut. Baina beste erlijioetako idazki sakratuen pare jarriko ote ditugu kristauok Biblia eta ebanjelio maiteak? Ez ditugu jartzen ez besteen pare, ez besteak baino beherago, ez besteak baino gorago. Ez gara konparaziotan hasten, eta kitto. Baina ez gureak egiazkoagoak direlako besteak baino, geureago direlako baizik. “Geureago” diot, eta ez “gureak”, besteak ere Hinduen “errebelazio-liburu” mardulak, Budaren sutra ugari bezain soilak, Lao Ziren Dao De Jing labur bezain harrigarria, Koran hiru bider santua… gureak baitira. Baina ez ditugu Biblia, eta bereziki ebanjelioak, bezain “geure”: horixe da guztia.

Ez dezagun esan askotan esan dugun arren Biblia egiaren errebelazioa dela, eta besteak ez; Biblia egia, eta besteak gezur; edo Biblia egia osoa, eta besteak egiaren atal. Konparazio horiek denak engainagarri dira, eta kristauak hobe du konparazioen liluran ez jausi. Izan ere, erlijioetako hitz eta idazkiek aitorpen egiten dioten egia ez baita “egiazko ideia” edo doktrina, batzuek ezagutuko luketen eta besteek ezagutuko ez luketen ideia nahiz doktrina. Errealitatearen sustraia eta bidea da egia, biziaren sustraia eta bidea. Biziaren sustraia eta bidea eta profezia, iristea espero dugun errealitatearen helmuga iritsi ezina. “Jainkoa dena denetan”, horixe da egia, Bibliako hitzez esanda. Eta hor ez dago besteekiko konparaziorik. Aski dugu geure bideari jarraitzea, eta jarraitu ahala, besteekin topo egingo dugu bidean. Egia horren pozetan eta minetan bizi izateko abiapuntua eta bidea dugu Biblia kristauok. Nonbaitetik abiatu behar du gizaki erlijioso mugatuak. Inondik abiatzen ez bagara, arrisku handia dugu inora ez iristeko, eta bidean inorekin topo ez egiteko.

Har dezagun, bada, Biblia begiramendu osoarekin. Har ditzagun ebanjelioak maiteki. Biziaren eta errealitatearen egia erakusten digute, ez “ezagutarazten” nola eta “ezagutu” hitza bera bestela ulertzen ez dugun. Ez digute erakusten astroak nondik nora dabiltzan, ez izarrak zeruan nola agertu ziren, ez bizia lurrean nola sortu zen, ez Abraham edo Moises nondik nora ibili ziren eta zer egin zuten. Ez digute esaten mundu fisiko honetaz haragoko beste mundu edo errealitate bat badela eta nolakoa den. Ez digute ezagutarazten egia matematikoa ez astrologikoa ez biologikoa ez historikoa ez “metafisikoa”. Zer erakusten digute, orduan? Gure munduko errealitatea gure bizitza hain mugatua barne, bere poz eta gozamen guztiekin, hainbat oinaze eta negarrekin, maitasunaren beso fideletan bildua dagoela erakusten digu, itxaropena izan dezagun. Maitasunak eskutik garamatzala garen guztiok, guztiok batera atsekabeari aurre egin diezaiogun eta inoiz esperantza guztia gal ez dezagun.

Hain zuzen ere, Biblian “egia” emet esaten da, hau da: Jainkoaren maitasun leiala. “Egia” ez da errealitatea “egiazki” nolakoa den ezagutzea. Egia ez da, Platonentzat bezala, han goian gure mundutik aparte dagoen “egiazko mundua” (“Jainkoa”), gure adimen mugatuak ahal duen neurrian ezagutzen saiatu behar duena. Egia ez da, filosofia eta teologia eskolastikoan bezala Aristotelesen ildotik, gure ideien eta egiazko errealitatearen arteko korrespondentzia edo adostasuna. Nork daki errealitatea “zer” den? Horren bila dabiltza zientziak, filosofia, poesia, teologia…, baina inork ez du errealitatea egiazki den bezala ezagutzen. Eta, egia esan, egia ez da batik bat ezagutza kontua. Ez Bibliarentzat.

Bibliak beste ikuspegi batera garamatza. Jainkoak ez digu “errebelatzen” egia zer den, edo mundua egiazki zer den, den bezala ezagut dezagun. Egia Jainko kreatzailea eta askatzailea bera da, eta Jainkoak kreazio-bidean eta askapen-bidean aurrera garamatza, oraindik ez baikara erabat kreatuak, ez erabat askatuak. Egia Jainkoa bera da eta Jainkoa “maitasun leiala” da, eta ez da guregandik aparte, bere zeru olinpikoan “egiazko munduaren” berme… Ez, Jainkoa gure bidezidor eta bidegurutze guztietan maiteki eskutik hartzen gaituen maitasun leiala da, bidelagun hurbila. Egia ez dago han goian, edo han hasieran, gure atzean, ezagut dezagun. Egia gure aurrean dago, izan gaitezen. Egia ez da “pentsatu” edo “sinetsi” edo “esan” behar den ideia edo gertakaria edo gutaz kanpoko errealitate baten egoera. Egia ez da gezurraren kontrakoa, bizi ezinaren eta beldurraren kontrakoa baizik. Egia biziaren betea da, beti beteago biziarazten gaituen bizimen agortezina. Horixe da Jainkoa: Bizimena, biziarazmena; eta orotariko bizipen bilakatzen da guregan. Gauza orotan Jainkoaren orotariko bizipena izatea da gure egia. Edo Jainkoa gure bizitzan egiaztatzea.

Horra zer zaion ardura Biblia. Bibliako kontakizunek erlijio guztietako kontakizunek bezala ez digute esan nahi antzina zer gertatu zen, ezta ere zer den egia eta zer gezurra, baizik eta bizitzen lagundu nahi digute, bizitzeko kemen izaten eta heriotzari beldurra galtzen^[2]. Har ditzagun kreazioko ipuin ederrak (Has 1-2): ez digute esaten mundua noiz, non, nola hasi zen izaten, baizik eta nola garen izaki guztiok Jainkoaren hitz eta hats, nola behar dugun izan elkarren senide eta zaintzaile, nola garen izaki guztiok “zazpigarren eguneko” Jainkoaren atseden handian gozatzera deituak. Edo har dezagun Irteerako kontakizun hanpatua (Ir 12-13): ez digu esaten Jainkoak hebrearrak modu miraritsuan askatu zituela eta egiptoarrak zigortu, baizik eta morrontza guztiak suntsitu nahi dituela Jainkoak, herri guztiak “Jainkoaren herri” libre izan daitezen eta elkarren senide, eta basamortu lehorra guztientzat lur berri bilaka dadin. Edo har ditzagun Jesus berpiztuaren agerraldiak (Lk 24,13-49; Jn 20,1-21,14): ez digute esaten orduan zer gertatu zen, orain zer gertatu behar duen baizik, hau da, nola senti dezakegun inongo “mirarien” premiarik gabe Jesus berpiztuaren presentzia eta bakea, nola jo behar dugun Galileara eguneroko eginkizunetara gaitzak sendatzera, pobreei duintasuna itzultzera, gurutzea pazko bihurtzera.

Hau da, Bibliak erakusten diguna ez da egia astrofisikoa, ez geografikoa, ez historikoa, ez biologikoa (birjintasunezko sorkuntzen kontakizunetan, esate baterako). Areago esango nuke: ezta egia “teologikoa” ere, baldin eta “teologia” hitzarekin Jainkoari buruzko “doktrina” ulertzen bada behintzat. Bibliak Jainkoaren irudi asko erakusten dizkigu, eta kontrajarriak askotan, baina irudi horiek ez dira Bibliaren egiazko mamia. Eta zergatik ez aitortu, Jainkoari buruzko astakeria eta errore handiak aurkitzen ditugula Biblian lehen txataletik azkenekora, Itun Berria barne? Esate baterako, faraoia apropos “burugogortzen” eta hebrearen aurka setarazten duen Jainkoa, nahi duenari bakarrik agertzen zaion Jainkoa, nahi dituenak bakarrik sendatzen dituen Jainkoa, batzuk hautatzen eta besteak baztertzen dituen Jainkoa, betiko infernura kondenatzen duen Jainkoa, “Utikan nigandik, betiko madarikatuok!” esaten duen Jainkoa… Ez da hori Bibliaren funtsa.

Zer da, bada, Bibliak erakutsi nahi digun egiazko “egia”? Hiru hitzetan esango nuke: egia etikoa, mistikoa eta profetikoa erakusten digu Bibliak. Egia etikoa, hau da: “Izan ezazu zeure anaiaren gupida! Izaki guztiok senide zarete. Izan zaitezte benetan elkarren senide. Zabal ezazue senidetasuna izadi osora”. Bibliak ez digu erakusten, ordea, arazo bakoitzari zer erantzun eman, egoera bakoitzean zer erabaki zehatz hartu; gure esku dago, guztion arteko gogoeta eta elkarrizketa medio. Egia mistikoa, hau da: “Ez zaude bakarrik, ez zaudete inoiz bakarrik dio Jainkoak. Zuekin nago, nire arnasak eragiten dizu barne-barnean, niregan dira gauza guztiak eta gauza guztietan naiz ni”. Bibliak ez digu esaten, ordea, Jainkoak kanpotik eta magikoki ezer eragiten duenik, materiaren bihotzetik eta geure izaeraren barnetik eta ahaleginaren ahaleginetik baizik. Egia profetikoa, hau da: “Oraindik ez naiz iritsi dio Jainkoak zazpigarren eguneko atseden betera. Elkarrekin iritsiko gara. Izaki guztien atseden handia dugu helburu, herri guztien askatasuna eta adiskidetasuna, justiziazko bakea eta bakezko justizia. Orduan burutuko da kreazioa, eta gauza guztietan guztia izango naiz, eta guztiok arnasa betea hartuko dugu”. Jainkoaren “promesa”, ordea, ez zaigu zerutik jaitsiko, ez da Jainkoak “nahi duenean” beteko; Mesias askatzaileak edo askapen mesianikoak lurretik sortu behar du, materiaren energiatik eta izakien eraginetik.

Gupidarako dei, presentzia salbagarriaren errebelazio, askapen osoaren profezia: horra Bibliaren egia, inspirazio gorena. Hori bai, giza idazleen errore eta muga guztietan gorderik. Muga horiek gaindituz, jatorriko inspirazioaz jabetzea da irakurketa. Eta, horretarako, irakurleak libre izan behar du, espiritua libre den bezala. Biblia idatzi dutenek ez baitute egia osoa hitzez esan, hitzez isildu baizik, eta isilduz agertarazi. Ez dute egia hitz bihurtu, hitza haragi baizik, eta haragiaren poz-nekeetara zabalik jartzen gaituzte. Errebelazioa eta espiritua mugagabeak dira testuaren eta hitzaren mugan, eta mugagabetasun horretara irekitzen gaitu irakurketa libreak, espirituaren arnasak. Ez izan beldurrik, Biblia modu librean irakurtzeko, ahogozatzeko, ulertzeko, egiaztatzeko! Eta ez gorde zeure irakurketa zeuretzat bakarrik, inspiratzen duen espiritua ez baita zuregan sortzen eta zuregan agortzen.

3. Dogmak, egia aldaezin?

Zer da dogma? XVI. mendea arte, hitzak “doktrina” esan nahi zuen gutxi gora behera. Baina mende horretan, Melchor Cano, teologo dominikar handiak, Trentoko Kontzilioan parte hartu zuenak, ezarri zuen “dogma”ren definizio estuagoa: “Jainkoak errebelaturiko egia, Elizak autoritatez formulatua eta kristauak derrigor sinetsi beharrekoa”. Harrezkero, horixe da jendearentzat “dogma”: fedeko formula hutsezina, hutsik gabea, behin betiko errebelatua den eta sinetsi beharra dagoen egia aldagaitza. Eta hala sinesten ez duena, herese madarikatua.

Dogmak hori balira, ez luke asko mereziko dogmak sinestea. Jainkoak ez baititu “sinetsi” beharreko “egiak” errebelatzen, baizik eta egunero bizi-bidean aurrera egin ahal izateko argi-izpia, adorezko bultzada, esperantzaren arnasa maiteki eskaintzen. Fedearen egiazko muina ez da ideia batzuk sinestea, nahiz eta ideia horiek “dogma” bezala definituak egon: Mundua Jainkoak egina dela, Jainkoa Hirutasuna dela, denok jatorrizko bekatuarekin jaiotzen garela, Jesus ama birjinagandik jaio zela, hilobia hutsik utziz berpiztu zela, Jesus Jainkoaren “sustantzia” berekoa dela, bi izaeratan pertsona bat bakarra dela, Nazareteko Maria jatorrizko bekaturik gabe sortua izan zela (“Sortzez Garbia”) eta gorputz-arimetan zerura jasoa izan zela, aita santuak ezin duela hutsik egin “ex cathedra” mintzatzen denean, eukaristian ogi-ardoak Kristoren gorputz-odol bihurtzen direla “sustantzia” aldatuz, elizatik kanpo ez dagoela salbatzerik… Horiek guztiak sinestea ez da aski fededun izateko, eta fededun izan daiteke horiek denak “horrela” sinetsi gabe.

Zer dira, beraz, dogmak? Kristauen “kontzientzia kolektibo formulatua” (P. Eicher) dira eta, beraz, fededun guztion aldetik begiramendu guztia merezi dute. Formula beneragarriak dira. Baina formula historikoak ere bai, gure hitz eta ikuspegi guztiak historikoak diren bezala. Euren garaian, euren garaiko galderei erantzun zieten, egoki edo trakets. Formula horiek ez zituen “Jainkoak zerutik” errebelatu. Ez zen Espiritu Santua zerutik etorri, zer “egia” zein “hitzez” definitu behar zen erakustera. Eztabaida luzeak izan ziren, fededun batzuen eta besteen artean, teologo batzuen eta besteen artean, gotzain batzuen eta besteen artean. Eta elkar ulertu beharrak eta euren fedea hits sinesgarrietan adierazi beharrak eraman zituen formula batzuk aukeratzera besteen ordez.

Askotan, enperadorearen botereak eta mehatxuak erabaki zuen. Beste askotan, gotzaien edo elizen arteko indar-korrelazioak. Edozein parlamentutan izan ohi diren interes, tratu eta trukeak izan ziren, formula batzuk besteen ordez aukeratzerakoan. Eta horrek ez du esan nahi, Jesusen Ebanjelioarekiko leialtasunak axolarik ez zienik. Axola zien, eta borondaterik onenarekin aritu ziren (eman dezagun baietz, zergatik ez?) eztabaidan eta tratuan. Areago, eman dezagun (zergatik ez?) alde batekoak eta bestekoak, irabazleak eta galtzaileak, ortodoxiaren jabe gertatu zirenak eta heresetzat kondenatuak izan zirenak, denak ari zirela borondate onez. Horixe da gizaki mugatuon halabeharra: bakoitza bere baldintzei eta ikuspegi mugatuei loturik egotea. Historikotasunaren legea da, eta Jainkoak ez dio uko egiten lege horri. Zer da, bestela, enkarnazioa? Jainkoak muga historikoa eta partikulartasuna bere egiten ditu, munduaren eta gizakiaren bihotzean mamituz. Jainkoa ez da munduan “egia ahistoriko” eta perfektu bezala haragiztatzen, baizik eta “egiaztapen” eta “haragiztapen” historiko, mugatu eta bidazti bezala^[3].

Jainkoaren egia maitasun leiala munduaren eta hitzaren historikotasunean haragiztatzen da, eta ez dio uko egiten hitzaren mugari, dena esan ezinari, erratzeko arriskuari. Bikain asko dio Feliperen Ebanjelioak (III. mendekoa): “Munduko errealitateei ematen zaizkien izenak engainu-bide dira, egonkor denetik ez-egonkor denera desbideratzen baitute gure arreta. Eta horrela, Jainkoa hitza entzuten duenak ez du egonkorra ulertzen, ez-egonkorra baizik” (11. zk.). “Egiak guregatik sortu ditu izenak munduan, ezinezkoa baita izenik gabe hura ezagutzea. Egia bakarra da, beraz, eta askotarikoa ere bai gure kausaz, izen askoren bidez bakar hori guri maiteki irakasteko” (12. zk.). “Egia ez zen mundu honetara biluzik etorri, irudi eta sinboloz jantzia baizik, ezin izango baitzuen bestela munduak hartu” (67. zk.).

Ondorioz, ez ditzakegu dogmak behin betirako egia biribil bezala hartu, garai bateko formula beneragarri bezain mugatu bezala baizik. Esate baterako, nork “sinets” ditzake gaur “jatorrizko bekatuaren” dogma edo “Sortzez Garbia”rena edo aita santuaren “hutsezintasuna”rena edo eukaristiako “transustantziazioa”rena mendeetan zehar ulertu diren bezala ulerturik? Ez dago garai bateko formula horiek zertan baztertu, oro har behintzat (“Elizatik kanpo ez dago salbamenik” eta horrelako formula dogmatikoak, hobe baztertuko balira); nolanahi ere den, ezinbestekoa da gaurko mintzairan eta egungo galderei erantzuteko tenorean gaurkotzea. Antzinako formulak errepikatuz, aspaldiko ideiei bere horretan eustea, juxtu antzinakoek egin zutenaren aurkakoa egitea da. Jainkoaren egia munduan mugatua, partikularra eta beti ere behin-behinekoa bada, Jainkoaren maitasun leialak gure hitzaren historikotasuna eta bidaritza bere egiten baditu, nola ez dugu fededunok geure hitzaren muga onartuko? Nola ez dugu aitortuko, ez garela gauza egia Jainkoaren presentzia osorik esateko, gure hitza mugatuegia delako batetik eta Jainkoaren presentzia bera ere osatzeko dagoelako bestetik?

Duela hirurogei urte idatzi zuen H. De Lubac-ek: “Pentsamendu oro historikoki kokatua da nahitaez. Eta erantzun bakoitzak, lehentxeago edo geroxeago, galdera berriak sortarazten dituenez gero, pentsamendua bidean da beti nahitaez. Beraz, ulerkuntza orok zabalik egon behar du derrigor. Bere baitan ixten den ulerkuntzak, aberastasunik handienak pilatuko balitu ere, ezin izango luke altxorra osorik gorde. Altxorra zimeldu, desagertu edo usteldu egingo litzateke. Fede-adierazpenaren etapa bati behin betiko atxiki nahi zaion fededuna edozein garaitan planto egiten duela ere: V. mendean, XII.ean edo XIX.ean, fededun horrek uko egiten dio Eliza biziarekin batera sinetsi eta pentsatzeari, eta, ondorioz, fedearen ñabardura eta xehetasunak ez ezik, fedearen errealitatea eta muina bera galtzen ditu”^[4]. “Eliza biziak” uko egiten dio behin-betiko hitzari, egia osoa adierazten duelako usteari. Eliza biziak ezin dio uko egin bidari izateari, mintzaira bidari eta historikoaren kontzientziari. Hartara izango da garai bakoitzeko gizon-emakumeen bidelagun. Eta hartara, antzinako dogmak ere biderako argigarri eta lagungarri gerta daitezke.

Egia zer den baino gehiago, egia nola bilatu erakusten digute dogmek. “Ikasten erakusten digute”^[5]. Eta, azken batean, bizitzen erakutsi nahi digute: horra dogmak interpretatzeko eta gaurkotzeko irizpide nagusia. Eta, bizitzaren ikasbidean, heresiarik arriskutsuena ez da heresia doktrinala, “heresia emozionala” (E. Biser) baizik, hau da: adore-eskasia, kemen-gabezia, beldurra, itxitura. Beldurrak galtzera, arriskuak hartzera, bizi-bidean aurrera egitera gonbidatzen gaituzte gaur ere aspaldiko dogmek; horretarako ez badira, alferrik dira.

4. Nork du egia Elizan?

Gogora dezagun berriro: teologian “egia” esatean, ez dugu esan nahi, lehendabizi, ideia eta doktrina batzuekin eta, beraz, ezagutzarekin edo adimenarekin zerikusia duen zerbait. Eguneroko bizi-bidearekin eta bizikidetzarekin, Jainkoaren maitasunezko hurbiltasun leialarekin, Jainkoaren presentzia eta izaki guztien atsedena noiz edo noiz bere betean egiaztatuko ditugun itxaropenarekin du zerikusia egiak. Egia etikoa, mistikoa, profetikoa, goraxeago esan dugun bezala. Inor ez da egia horren jabe, baina inor ez da egia hori gabe. Guztion grazia da, eta guztion zeregina. Guztion dohaina, eta guztion ardura.

Horren aurka, eliza katolikoan ohituegiak gaude “egia” doktrinari lotzen, eta doktrinaren egia gotzainen eta bereziki aita santuaren irakaskuntzarekin uztartzen: “fedea egiazko doktrina sinestean datza, eta egiazko doktrina zer den gotzainek eta aita santuak erakusten digute”. Ez ba! Fedea ez da “sinestea”, baizik eta Jainkoarekiko konfiantza xumean, graziazko maitasunak sortarazten duen poz sakonean, bestearekiko begirunean, zaurituarekiko gupidan bizi izatea. Eta senide-elkartean bizi izatea, inor beste inor baino gehiago ez delarik. Erdi Aroko teologia eskolastikoak bihurtu zuen fedea egiarekiko sinesmen, eta XIX. mendean (Gregorio XVI.a, Pio IX.a) iritsi zen eliz hierarkia, egiaren irakasle bakarra bera zela erakustera. Hierarkiak bereganatu zuen egiaren monopolioa, teologoen irakaskuntza zer esanik ez herriaren iritzia erabat estaliz eta gotzainen menpean erabat jarriz. Ikuspegi hori ageri da nagusi Fedearen Doktrinako Kongregazio Sakratuak teologoen zereginari buruz 1990ean eman zuen Instrukzioan, non esaten baita “irakaskuntza ministeriala [gotzainena] soilik dela Jainkoaren hitz idatziaren nahiz transmitituaren benetako interprete bakarra” (13. zk.). Baina iritzi hori kontu berria da elizan^[6]. Tradizio zaharragora eta Jesusen ebanjeliora itzuli behar dugu. Hor ez da inoren monopoliorik. Hor denak neba-arreba gara. Egiaren bizi betearen bila Jesusen bidetik gabiltzanon elkartea gara eliza.

Eliza ez da, noski, kontsentsu hutsean oinarritzen den elkartea. Jainkoaren presentzian oinarritzen da Eliza. Zehazkiago esateko: Jesus berpiztuaren Espiritua dugu oinarri eta eragile. Jesusen Espirituak elkartzen, pozten, bultzatzen gaitu. Jesusen Espiritua da biziaren eta “egiaren” iturria, biziaren egarria asez egarria biziagotzen duena. Jesusen Espirituak darama eliza, inolako monopoliorik gabe, haizeak bezala, edonon eta edonoren bidez hats eginez eta hitz eginez. Jesusen Espirituak elkartzen ditu fededun desberdinak grazia eta bilaketa berean, baina bakoitza bere bidetik bultzatuz, bakoitzari bere hizkuntzan hitz eginaraziz eta guztiei elkarri entzunaraziz. Jesusen Espiritua da guztien inspiratzailea, elkarte osoa inspiraziokidetza bihurtuz. Beraz, Jesusen elkartean, ez da egiaren monopoliorik, ez da egiaren jaberik: ez aita santua, ez gotzaina, ez teologoa. Fededun bakoitza da inspiratua: gotzaina bezala igeltseroa, teologo profesionala bezala ama familiakoa nahiz parrokiako katekista nahiz gaztetxo ameslari errebeldea. Fededun bakoitza da inspiratua, baina bakoitzak ez du inspirazio osoa. Eliz elkarte osoa da eta ezin esan mugak non dituen osoki inspiratua, baina ez da iritsiko inspirazio betera, izaki guztiek elkartasun betea osatuko dutenean baizik, Jainkoaren Espirituak izaki guztiak beteko dituenean.

Eta zein da hor aita santuaren lekua? Vatikanoko I. Kontzilioak (1870) definitu zuen aita santuak, ex cathedra hitz egiten zuenean, “hutsezintasun dohaina” zuela. Baina XX. mendeko teologo handi askok (Y. Congar, E. Schillebeeckx, W. Kasper, A. Gesché, J.M. Tillard…) erakutsi dute, ezin dela hutsezintasun hori aita santuaren berezko dohain pertsonal gisa ulertu, eliz elkarte osoaren hutsezintasunaren lekuko gisa baizik. Aita santuak askotan erratu dira, eta aurrera ere erra daitezke^[7]. Baina Jainkoaren Espirituak ez digu huts egingo, eta eliz elkarte osoa da hutsezintasun horren lekuko; aita santuari, berriz, ezer tokatzekotan, eliza osoaren sentiera jasotzea tokatuko litzaioke eta horretarako, jakina, elizak goitik behera eta behetik gora demokratizatu beharko luke. Arazo zehatz bati buruz, eliz elkarte osoak edo, besterik ezean, gehiengoak izango luke azken hitza. Baina bistan da, biziak eta historiak taupadaka jarraitzen duten bitartean, ez dela azken hitzik izango.

Espirituaren inspirazioa ez da zikoitza. Espirituaren inspirazioa “ko-inspirazioa” da, eta nolabaiteko “konspirazioa” eskatzen du, denok elkarrekin inspirazioaren oldarrean sartzeko.

5. Egiaren bila elkarrizketan

“Inork ez daukagu egia osoa esan zuen Juan Maria Uriarte gotzainak Arantzazun joan den irailaren 9ko homilian: elkarrizketaren eta kontrastearen bidez hurbiltzen gara egiara. Elkarrizketa ukatzen duenak egiari bidea ixten dio”. Donostiako gotzainak gure herriko egoera politikoa zuen gogoan zalantzarik gabe hitz hauek esatean, eta mezua argia bezain zuzena da: elkarrizketarik gabe ez du gure gatazkak egiazko irtenbiderik. Baina goazen haruntzaxeago: gure gizartearen gatazkarentzat balio duenak ez ote du balio teologiaren arloan eta eliz erakundearen barnean? Berdin-berdin balio du, eta areago: ez teologorik handienak, ez gotzainik onenak ere ez dute Jainkoaren egia osoa. Inork ez daukagu egia osorik, egia osoaren ikuspegi partzial eta partikularrak baizik. Inor ez gara, ezta ere, inolako egiarik gabeko gezurti huts.

Inork egia osoa ez duelako eta inor ez delako egiarik gabe, horregatik behar dugu elkarrizketa. Elkarrizketa, ez dugun argi-printza bat bederen geureganatzeko, eta elkarrizketa daukagun argi-printza bat bederen besteari eskaintzeko. Elkarrizketak eusten digu tente egiara bidean.

Aise salatzen da erlatibismoa. Baina alde handia dago “erlatibismoa” esatean, zer esan nahi dugun. Bada, zalantzarik gabe, kalterako den erlatibismoa. “Edozer gauzak berdin dio” edo “Niri bost axola” esaten duenaren erlatibismoa ez da jarrera ona. Ez dezake hori esan hegazkina gidatzen duen pilotoak edo etxe baten eraikuntza diseinatzen ari den arkitektoak edo ebaketa konplikatu bat egiten ari den sendagileak. Hor ez dago erlatibismorik. Basamortuan utzi dituzten eta itsasoan hondoratu diren etorkinen aurrean ez dezaket esan: “Niri bost axola”. Hor ez dago erlatibismorako lekurik. Biblia irakurtzerakoan nahiz dogma interpretatzerakoan, ez dio berdin era batera edo bestera ulertu, bizitzaren pizgarri den irakurketa egin edo dotrina zaharkitu eta agorrean itsatsita gelditu, bizitzarako ezer berririk eta sustagarririk atera gabe. Ez da berdin Jainkoarenganako fedeak bizipoza gehitzea edota beldurren zama astuntzea.

Dena ez da berdin, beraz, eta honek ez du zientzia eta tekniken arlorako bakarrik balio. Etikan eta erlijioan ere, edozer gauzak ez dio berdin. Baina inork ez du azken hitzik, hori da kontua. Iritzia iritziaren aurrean. Gizaki on eta jakintsuaren iritziak gehiago balio du, noski, baina ezin zaio inori ezarri. Iritzi-trukaketa, elkarrizketa, eztabaida, gehiengoaren joko labaina: gauza arinegiak dirudite egiarekin alderatzeko, baina “erlatibismo” horrexek bermatzen du ongien egia. Nork bere ikuspegia absolututzat ez hartzea, norberaren iritziak beste iritzien ondoan jartzea, elkarri entzun eta elkarrengandik ikastea: erlatibismo horrek jartzen gaitu ziurren egiaren bidean.

Kristauak ere ontzat eman dezake “kontsentsu bidezko egiaren teoria” (J. Habermas). Egia ez da kontsentsuaren eta estatistikaren fruitu soila, edo iritzi-galdeketa baten emaitza hutsa. Baina elkarrizketa eta kontsentsu-bilaketa dira setakeriaren eta intolerantziaren arrisku hondagarriak saihesteko modurik onena. “Egia poliglota da”^[8]: hizkuntza eta ikuspegi askoren arteko elkarrizketari esker hurbiltzen gara egiarantz, inoiz erabat iritsi gabe^[9]. “Egiaren aurkako biraorik handiena da egiari kultu eman nahi izatea onartu gabe, egia aurkitu ondoren, haren bila jarraitu behar dela”^[10].

6. Egia osatzeko, bizia zaindu

“Zaindu dezagun askatasuna. Egiak zainduko du bere burua”, esaten zuen R. Rorty pentsalari pragmatiko sonatuak^[11]. Zehatzago zioen: saia gaitezen prentsa librea, botere judizial librea, unibertsitate libreak eta abar eraikitzen, eta nabarmen geratuko dira sexismoa, arrazakeria, pobrezia eta abar eragiten dituzten gezurrak. Askatasuna da defendatu beharrekoa, ez egia metafisikoa. Ikuspegi hori murritzegia izan daiteke, baina badu zalantzarik gabe bere egiazko alderdia: egia berez zer den jakitea baino garrantzitsuagoa da jator jokatzea. Agian ez da zilegi egia arazo pragmatiko huts bihurtzea, pragmatismoa egoismorantz lerratzen denean batez ere (“neure helburuak lortzeko baliagarri zaidan edozer egia da niretzat”). Baina gakoa ez dago berez pragmatismoan, pragmatismoaren izaera zehatzean eta helburuetan baizik. Nolanahi ere, norberaren helburuak besteen helburuen kontrakoak direnean, gehiengoaren iritziak jartzen du neurria, demokratikoki adierazita. Elkartasuna, zuzentasuna, izaki guztien areko senidetasuna lortzea helburu duen pragmatismoa, horixe da egia. Eta egia da Rorty-ren alde, benetako askatasuna izan daitekeela egiaren berme nagusi. Baina egia da baita ere hau Rorty-ren kontra benetako elkartasunik gabe nekez lor daitekeela benetako askatasuna.

Nolanahi ere, egiarekiko Bibliaren ikuspegia oso pragmatikoa da: egia obratu (egiaztatu, gauzatu) egiten da, ezagutu eta erakutsi baino gehiago. Egia ez dago iraganean eta gure gainean, nonbait kokaturik, norbaitek ezagutzeko eta adierazteko zain. Egia errealitatearen egiaztapen osoa da, den guztiaren burutzea. Askatasun eta elkartasun unibertsala izango direnean, orduan izango da egia. Giza historiaren eta kosmos guztiaren ibilbidea burutuko denean, Jainkoa “izaki guztietan guztia izango denean”, orduan agertuko da egia, izaki guztien arteko leialtasun maitekorraren egiaztapen betea. Bitartean, bidean gara, eta helmuga dugu amets. Ez gara egiaren jabe, helmugako egiaren bilatzaile eta behin-behineko eraikitzaile apal baizik.

Galdera guztientzat erantzun biribilak eta arazo guztientzat behin betiko soluzioak nahi dituenak gogoetari eta elkarrizketari uko egiten dio. Eta gogoetari eta elkarrizketari uko egiten zaionean, erantzunak eta soluzioak ustel izateaz gain, ez dira urruti bortizkeria, inposaketa, intolerantzia, hitz batean, biolentzia. “Ederra da egiaren erreinua bilatzea. Itxuragabea, erreinu hori iritsia dela aldarrikatzea”^[12]. Egiaren izenean egin dira inoiz egin diren makurkeria handienak, egiaren etorkizuna etenez eta erabat ilunduz.

Ez dugu egia osoa aurrez ezagutu beharrik, helmugaren jabe izango bagina bezala. Ez dugu egia osoa egiaztatu beharrik, ez gara egia betearen egile edo bermatzaile. Aski dugu egunean eguneko egia-ataltxoa, ametsari eusteko, bidean aurrera jarraitzeko. Egunero aurrera jarraitzeko adina egia juxtu, ez gehiago, ez gutxiago^[13]. Arrazoiz idatzi zuen G.I. Lessingek: “Baldin Jainkoak eskuin eskuaren barruan egia osoa baleuka eta ezkerrean egiaranzko lehia bakarrik, eta esango balit: ‘Zuk aukeratu’, ezkerreko eskura joko nuke, erabat eta betiko erratzeko arrisku eta guzti, eta esango nioke: ‘Emadazu, Aita! Egia garbia, zuretzat bakarrik!”^[14].

Zaindu dezagun bizia, egia osatzeko.

(Hemen 20 [2008], urria-abendua, 35-48 or.)

1. Milan Kundera, aip. in Sylvie Germain, “Verbaliser la vérité”, in B. Van Meenen (zuz.), La vérité, Facultés universitaires Saint Louis, Brusela 2005, 49. or. ↑
2. Ik. G. Theissen, “Herméneutique et recherche de la vérité religieuse”, in Revue de théologie et de philosophie 122 (1999), 485-503 or. ↑
3. Ik. P. Ricoeur, Historia y verdad, Encuentro, Madril 1990. ↑
4. H. De Lubac, Paradoxes suivi de Nouveaux paradoxes, Seuil, Paris 1983, 75. or. Horrek esan nahi du, dogmaren funtsa ez dela jokatzen pentsamenduaren mailan, ez formula dogmatikoan. Gogoan izan behar da beti Akinoko Santo Tomasek esana: “Fede-ekintza ez da formulan burutzen, formularen edukian baizik”. Formula dogmatiko bakoitzaren “edukia” zer den, horra erabat inoiz erabaki ez daitekeen arazoa. Bestalde, aspaldi idatzi zuen K. Rahner-ek, pentsamendu “objetiboaren” mailan nahitaezkoa dela gaur kultura moderno eta arras pluralista honetan “herese” izatea, dogma asko ulerkaitzak gertatzen baitira; eta gehiago esaten du: guztiz ezinezkoa dela, “ideia objektiboen” mailan dogma guztiak elkarrekin modu koherentean uztartzea eta, beraz, ezinbestekoa dela modu batera edo bestera herese izatea; heresia bati ihes egin nahi diona beste heresia batean jausiko da, jakinaren gainean edo ezjakinean (ik. Cambio estructural de la Iglesia, Cristiandad, Madril 1974, 118-119 or.). Rahnerentzat, ideia heretikoak izatea ez da hain gauza grabea. Eta, bestalde, ia ezinbestekoa da. Edonola ere, Jainkoaren egia ez da ideien maila horretan jokatzen, ezta fedea ere, ezta bizia ere. ↑
5. Ik. J.L. Segungo, El dogma que libera. Fe, liberación y magisterio dogmático, Sal Terrae, Santander 1989. ↑
6. Baieztapen hori Trentoren beraren aurka doa, zeren eta Trentok irakatsi baitzuen “eliz tradizio osoa” dela Idazteunaren interpretaziorako arau loteslea; Vatikano I.ak, ostera, gotzainen irakaskuntza eman zuen arau lotesletzat. ↑
7. Ehun aldiz baino gehiagotan eskatu zuen barkamena Joan Paulo II.ak iraganeko Elizaren eta aita santuen erabaki okerrengatik. Jakina, behin bakarrik ere ez zuen onartu bere erabakiak ere okerrak izan zitezkeela: eliz hierarkiak “aitortzen du iraganeko zenbait erabaki berrikusi beharra izan dela, baina inoiz ez du onartzen gaurko erabakiak berrikus daitezkeenik” (W. Kern – F.J. Niemann, El conocimiento teológico, Sígueme, Salamanka 1969, 185. or.). ↑
8. F. Torralba, “Verdad”, in J.J. Tamayo (zuz.), Nuevo diccionario de Teología, Trotta, Madril 2005, 939. or. ↑
9. Ik. H.G. Gadamer, Verdad y método, Sígueme, Salamanka 1984. ↑
10. H. De Lubac, o.c., 79. or. ↑
11. Richard Rorty, Cuidar la libertad. Entrevistas sobre política y filosofía, Trotta, Madrid 2005 (elkarrizketatzailea: Eduardo Mendieta) (ik. 196-197 or.). ↑
12. H. De Lubac, o.c., 87. or. ↑
13. Ik. Barbara Cassin, “Assez de vérité pour… À propos de la Commission Vérité et Réconciliation”, in B. Van Meenen (zuz.), La vérité, o.c., 63- 75. ↑
14. Aip. in E. Kant, ¿Qué es la Ilustración?, Madril 1989², 67. or. ↑