Espiritualtasuna eta transzendentzia. Nola bizi zahartzaroa?

Bibliako bi sententziarekin eta sarrera gisako hiru oharrekin irekiko ditut ondorengo hiru hausnarketok.

“Eskarmentu handia da zaharren koroa”, dio Ben Sirak jakintsuak K. a. 160 inguruan idatzitako liburua” (Si 25,6).

“Erakuts iezaguzu geure egunen kontua eramaten, bihotz jakintsua lor dezagun”, dio 90. salmoak (Sal 90,12).

Izenburuaren (“Espiritualidad y transcendencia. ¿Cómo vivir la vejez?”) inguruko hiru aitzin-ohar:

1) Nola bizi zahartzaroa?, dio izenburuak. Pretentsio handiegia izan liteke. Ez nator, ordea, aholkuak eta errezetak ematera erakusteko nola bizi zahartzaroa, gero eta gizarte-sail ugariagoaren adina zorionez, ni neu barne. Esaten dizuedana, beraz, neure buruari ere esaten diot apalki, jakinaren gainean esaeratik ekintzara dagoen distantziaz, eta sinetsita, halere, zahartzaroa bizitza betearen bizi-aroa izan daitekeela, hots, desatxikimenduan askatasuna, galeran emankortasuna bizi daitekeen bizi-aroa. Horretara iritsi nahi genuke guztiok, ziur naiz, bakoitzak bere erara.

2) Horretan datza espiritualtasuna; desatxikimenduaren mirari horretan, zeinak aukera ematen baitigu gero eta galera handiagoen erdian bestelako betetasun batera iristeko, horretan datza, azken batean, “espiritualtasun” delakoa. Baina “espiritualtasuna” oso termino nahasgarria da. “Ongi bizitzea” edo “sakontasuna edo arima duen biziera” bezala itzuliko nuke nik, edo, Marià Corbi zahar jakintsuaren hitzetan, “giza kualitate sakon” bezala.

3) Izenburuak dio halaber: “Espiritualtasuna eta transzendentzia”. Beste nahasbide bat. OMEk, 1990eko 804 txostenean (Cancer pain relief and palliative care), espiritualtasuna osasun integralaren osagaia dela esan ondoren, honela definitzen du berau: “Fenomeno sentsorialak gainditzen dituzten esperientziekin zerikusia duten giza bizitzako alderdiak. Espiritualtasuna eta erlijioa ez dira gauza bera”. Espiritualtasuna eta erlijioa ez direla gauza bera eztabaidaezina iruditzen zait, baina espiritualtasunak sentimena gainditzen duten esperientziekin zerikusia omen duela ez zait hain argia iruditzen. Esperientzia espirituala ez da sentimenetatik kanpo gertatzen, zentzumenetan eta zentzumenei esker baizik, maitasunezko afektua edo emozio estetikoa bezala. Transzendentzia ez dagokio unibertsoaz haraindi legokeen mundu bati, ez izaki edo Jaun-goiko bati, ez heriotzaren ondoren bizitza honetatik harago legokeen bizitzari. Transzendentzia den guztiaren hondorik gabeko sakontasuna da, bizitza honetan eta heriotza deritzogun iraganbideaz, pasaguneaz harago ere arnasten gaituen bizi-arnasa.

Inmanentziazko transzendentzia honen, sakoneko bizi-jakinduria honen ezaugarri batzuk aipatuko ditut, zahartzaroan nolabait ere bereziki aproposak izan daitezkeenak.

1. Hazteko denbora, deshazteko garaia

Zahartzaroa deshazteko garaia da, edo, hobeto esanda, deshaziz hazteko garaia.

Geure osagai ditugun beste hainbeste paradoxaren artean, honako ere badugu: inork ez du gazte hil nahi (gazte batzuk, gehiegi, izan ezik, bizi nahi bai, baina, zoritxarrez, ezin dutenak), baina inork ez du nahi –diogun horrela– zaharra izan nahi. Ez daukagu irtenbide erraza. Gaur egungo erronka nagusietako bat, hain zuzen, zahar izaten ikastea da: zahartzaroak dakartzan galerak onartzea eta ondasunak gozatzea. Zahar izatearen zalantza gabeko zama eta uka ezineko bedeinkapena. Zaharrak garela onartzea eta zahar izaten ikastea.

Duela 2200 urte, judu jakintsu batek 10 orrialdeko liburuxka bat idatzi zuen, alferrekorik ezer ez duena, Kohelet deituraz ezaguna. Honela dio, adibidez: “Denak du bere sasoia, gauza bakoitzak bere garaia du eguzkipean: jaiotzeko garaia eta hiltzeko garaia (…), suntsitzeko garaia eta eraikitzeko garaia (…), dolu egiteko garaia eta dantzan egiteko garaia (…), gordetzeko garaia eta botatzeko garaia (…), isiltzeko garaia eta mintzatzeko garaia” (Koh 3,1-8). Eta hala jarrai genezake: hazteko garaia eta deshazteko garaia, irabazteko garaia eta galtzeko garaia, janzteko garaia eta eranzteko garaia, saiatzeko garaia eta atseden hartzeko garia, ikasteko garaia eta ahazteko garaia, zaintzeko garaia eta zaindua izaten uzteko denbora, ahal izateko garaia eta ezin izateko garaia…

Gauza baterako eta kontrakorako garai horiek guztiak –itxuraz bakarrik kontrako– adin bakoitzari dagozkio, baina zahartzaroa, berezikiago, galtzeko, atseden hartzeko, jareiteko, eraman gaitzaten uzteko garaia. Bizitzako adin guztietan beharrezko den bizi-ikasketa zahartzaroan funtsezko bihurtzen da. Eta bizitzaren muina eta funtsa, denetan funtsezkoena, ondasun handienen iturria, galtzen ikastea da, deshazten ikastea. Deshaziz bakarrik hazi ahal izango gara sakonean, sakonerantz. Galtzen ikasiz bakarrik ahal izango dugu beteago eta libreago izan, inolako forma eta jabetzari eutsi gabe. Horra zahartzaroaren eskakizun eta aukera bikaina: gero eta gutxiagorekin gero eta gehiago bizitzea. Zaharrak gara, baina bizitzeko sasoia da. Galtzeko sasoia da –indarrak, boterea, protagonismoa, osasuna galtzeko sasoia–, bai, baina galtzen jakitea eskatzen du sakonago bizitzen jakiteak.

Sakonago, beteago, soilago eta libreago, lasaiago eta adiskidetuago bizitzeko aroa da zahartzaroa. Horregatik guztiagatik, zahartzaroa da, edo izan behar luke, espiritualtasuna bizitzeko, hots, galera eta beherapena bakean onartzeko, adin pribilegiatua.

Zahartu garenontzat erronka pertsonal handia da hori. Baina gehiago izateko deshazten jakitea da gizartearen erronkarik handienetakoa ere toki-mailan nahiz mundu-mailan. Erronka kultural, politiko, ekonomiko eta ekologiko galanta da gutxiagorekin hobeto bizitzeko jakinduria ikastea, daukaguna partekatuz. Erronka espirituala funtsean. Erronka handia da, halaber, zaharrei baliabideak eskaintzea zenbat eta deshaziago hainbat eta beteago bizi daitezen. Zaharrok ez gara ogiz eta erosotasunez soilik bizi.

2. Askapenaren garaia

Hinduismo tradizionalean irakasten da gizakiaren bizitzak lau etapa dituela, ashrama deritzenak. Libre antzean aurkezten dizkizuet:

1) Lehen etapak lehen 20 urteak hartzen ditu: horietan, haurra jaio eta hazi egiten da, gazte bihurtu, garatu, gaitasunez hornitu; gazte aprendiz ezkongabe gisa (Brahmacharya) bizitzako bidaia labur eta konplexurako prestatzen da.

2) Bigarren etapa 20 eta 40 urte bitartekoa da: gazte helduak bikotea osatzen du, familia hazten, gizartea eraikitzen, lanean saiatzen eta ahaleginak egiten, bizitza sozialean bete-betean parte hartzen, ardurak bereganatzen, protagonismoa garatzen; mila zeregin eta erantzukizunez zamaturik bizi den Grihastha da.

3) 40 urterekin –hala zen garai haietan…–, familiaren eta gizartearen kargetatik aske da jada, eta hirugarren etapara igaro daiteke, 60 urte bete arte: horretarako, erretiratu egiten da, ermitau bihurtzen (Vanaprastha), isiltasunean sartzen, barne-bidean abiatzen, bere buruaren eta guztiaren sakonerantz, eta bat egiten du Misterioarekin eta Presentziarekin eta orotan Oro denarekin, barnekotasun-kanpokotasun kategoria guztiez harago.

4) Azkenik, 60 urtetik aurrera, bere esku dagoen azken askatasunera irits daiteke, bere nahi, arrakasta nahiz porrotetatik, bere buruaren loturatik eta gainerako lotura guztietatik askatzen da, dena uzten du –etxea, familia, ondasunak– eta uko-egile (Sannyasi) bilakatzen da, ibiltari alderrai, aterperik eta leku propiorik gabe; edozein bide-bihurgunetan aterako zaio bidera heriotza, baina bererik ezer gabe eta guztiarekin bat egina aurkituko du heriotzak eta, ondorioz, ezingo izango du haren aurka ezer egin, formarik gabeko izate beterako edo ez jaiotzen eta ez hiltzen ez den Bizirako igarobidea besterik ez da izango harentzat.

Ez da nire asmoa gaur egun eredu baliagarri eta aplikagarri gisa aurkeztea lau etapa horiek, jatorrian brahmanen kastako gizonezkoentzat bakarrik zirenak, bestalde; beraz, herritar gehienek ez zuten lau etapak egin eta libre izateko aukerarik ere. Eta zein gaztek izan dezake gaur, 20 urterekin, enplegu duina, etxe egokia, autonomia ekonomikoa eta bikotea osatzeko eta, hala nahi izanez gero, familia hazteko aukera? Zein heldu geratzen da 40 urterekin bere kargetatik libre edo eman daiteke 60 urterekin kontenplaziora?

Pentsatu ere egiterik ez dago indiar tradizioaren eredu ideala aplikatzea, eta ez dakit desiragarria ote den ere. Baina erronka hor dago, eta gure zibilizazioari buruzko galderak ere bai. Mundua asko aldatu da bi mila urte hauetan, eta ikusi zenbat aldatu den azken 200 urteetan soilik, Iraultza industrialaren hasieratik dagoeneko gauden aro postindustrialera arte. Gauza asko onerako aldatu dira, baina ez da batere ziurra garapenaren balantze globala bizitza komunarentzat positiboa denik: 20 eta 40 urte bitarteko gazteak, inoiz baino hobeto prestatuak, gizartetik kanpo aurkitzen dira, enplegu duinik eta etxe propiorik gabe; planetaren orekak, bizidunen komunitatea, urratzen ari dira. Zenbat eta aurrerapen handiagoa, orduan eta zapalkuntza handiagoa ote? Nora doa gure Homo Sapiens espeziea, hain harrigarriro trebatua eta hain izugarriro kontraesankorra, zeren eta inoiz baino on handiagoa egiteko gaitasuna ematen dionak berak berdin-berdin balio baitio zauri eta zoritxar pertsonal eta planetarioak eragiteko?

Ekialdeko eta Mendebaldeko jakinduriak, biak ditugu beharrezko. Benetako giza aurrerapen askatzailearen jakituria. Zertarako balio digu askapenik gabeko aurrerapenak?

Espiritualtasuna askapen pertsonal eta politikoan datza, eta horrek bizitzako adin guztietan balio du. Baina itzul nadin indiar jakinduria tradizionalera, bere irakaskuntzaren muinera, xehetasun literaletik haratago. Bere sakoneko intuizioak orduan bezalaxe balio digu gaur, hots: zahartzaroa errotiko askapenerako garaia dela, askapen zaila baina beharrezkoa eta posiblea. Hori egia da gaur ere, atzo bezalaxe.

Iristen zaigu adin bat –hobe genuke guztiontzat iritsiko balitz–, non libre gauden hainbat familia- eta gizarte-karga, lehiakortasun, erantzukizun profesional, protagonismo estresagarri, etorkizunerako plan eta egitasmoetatik. Jakina, behin zama horietatik libre garenean –hori kasurik onenean–, beste batzuk iristen dira: osasun-ajeak, indarren galera, gizartean inor ez izatea, bakardadea, heriotzaren hurbiltasuna… Hortxe da askapen handiaren sasoia, denetik eta norberagandik libre izateko sasoia, proiektuei, arrakastei eta irabaziei uko egiteko sasoia, galtzen ikasteko edo, hobeto, gutxiagorekin beteago izaten, galduz irabazten ikasteko sasoia. Gaixotasuna eta heriotza zahartzaroak dakartzan lokarri latzak, erabatekoak, dira, baina bere izatearen sustraietara iristen dena haietatik ere askatzen da, ezerk ezin du lotu, izan ere ez baitu ezer.

Horretarako, bizitza osoko barne-lana behar da. Askapena ez da zahartzaroan inprobisatzen. Baina, zahartzarora iristean, hainbat zamatatik askaturik, ez legoke gaizki are sakonago askatuko gaituen barne-bidaia horri gehixeago ematea.

3. Desatxikimenduaren garaia

Askapen sakonak desatxikimendua eskatzen du. Desatxikimendua da jakituri tradizio guztien termino giltzarria. Arrakasta eta porrotetatik, lorpen eta ez-lorpenetatik, proiektu eta protagonismoetatik, irabazitako eta galdutakotik desatxikitzean datza bizitzen ikastea. Norberaren egotik desatxikitzea, azken batean.

Bhagavad Gita (K.a.ko III. mendekoa) indiarren jakinduria hobekien laburbiltzen duten testuetako bat da, eta ezagunena eta irakurriena. Askapenaren, bakearen eta zorionaren gakoa desatxikimendua da. Adibidez, II. kapituluan irakurtzen dugu:

“Norberekeriak kutsatutako lana alde batera utzirik, babes zaitez desatxikimenduzko jarreran, oi Dhananjaya! Beren lanaren fruituen atzetik dabiltzanak zoritxarrekoak dira (49). Oi Partha, pertsona batek zentzumenez gozatzeko denetariko grinak abandonatu dituenean, zeinak pentsamenaren asmaketak besterik ez diren, eta, honela araztuta, bere Izatea Izatean asebetetzen duenean, orduan jakituria egonkorra duela esaten da (55). Nahigabeek asaldarazten ez duten eta pozak irrikatzen dituenari, atxikimendutik, beldurretik eta hiratik libre dagoenari ‘jakituria egonkorra duen aszeta’ deritzo (56). Ongia edo gaizkia nonahi aurkitu arren, ez duena ez bata goresten ez bestea gutxiesten, horrek jakituria egonkorra du  (57).

Eta VI. Kapituluan: “Bere burua kontrolpean eta bakean daukanak baretasun betean du izatea. Hari berdin dio beroak nahiz hotzak, gozamenak nahiz sufrimenduak, ohoreak nahiz ez-ohoreak (7).      Jakinduria eta ezaguerarekin asebeterik dagoena, harkaitza bezain tinko, bere zentzuen jabe, eta lur-zokorrak, harriak edo urreak berdin-berdin diona, hori Yogaren jabe da (8). Lagun, adiskide, etsai, arrotz, artekari, ahaide, atzerritar, santu eta bekatariekin berdin jokatzen duena benetan da pertsona aurreratua (9). Haizetik babestuta dagoen argi-zuziak dar-dar egiten ez duen bezala, gogoa kontrolpean duen yogiak egonkor dirau bere izatearekin bateratuta (19). Orduan iristen da yogaren errealizaziora, minarekin inolako loturarik gabe. Yoga hori kemenez eta amore eman gabe praktikatu behar da (23).

Bere benetako norberatasunarekin, bere izate sakonarekin, bat egiten duena (hori esan nahi du yogak: batasuna) bere ego kezkati eta zorigaiztokotik askatzen da, ego engainagarritik bere arrakasta eta porrot, handinahi eta beldur, filia eta fobia guztiekin. Eta, egiazki ez den orotatik desatxikirik, bere egiazko izate sakonean zentratzen eta bateratzen dena osoki errealizatzen da, zoriontsua da. Nazareteko Jesusek gauza bera esan zuen beste irudi baten bidez: “Bizia salbatu nahi duenak galdu egingo du, bizia galtzen duenak gorde egingo du” (Mt 16,25). Bere egoari eusten dionak bere izatea edo bizia galtzen du. Bere egotik desatxikitzen denak bere izatea edo bizia irabazten du. Bizitzen ikasteko hiltzen ikasi behar da.

Erraz esaten da, esango didazue, halaxe diot nik ere. Zoriontsu izatea oso erraz eta soila da, soila izatea da zaila. Baina ez da burdinazko borondatearen edo ukabilen kontua. Kontua da geure lehia lasaitzea, gure izateari jariatzen uztea, dena etortzen eta joaten uztea, ez errefusatu eta ez eutsi gabe, sufrimenduak berak –sufrimendu saihestezinak– bakarrik bisita gaitzan ere uztea sarri, ez makurtu eta ez errebelatu gabe. Zahartzaroa, agian, adin egokia da erabateko desatxikimendurako, eta, beraz, geure izatea erabat burutzeko. Portua uzten duen itsasontziak bezala, aingura jaso eta itsaso zabalerantz abia gaitezkeen adina da, Ozeanoa baita gure portua.

4. Isiltasunaren garaia

Zarataren zurrunbiloan bizi gara. Hitza, irudiak, erreklamoak, mezuak, informazioa gainezka ditugu gizateriaren historian inoiz ez bezala. Inoiz baino gehiago dakigu, baina ez gara gai ikusten eta entzuten duguna bereizteko eta prozesatzeko. Dena aldatzen da etengabe, begiratzeko edo pentsatzeko astirik ere ematen ez digula. Zorabiatuta bizi gara. Azelerazio gero eta handiagoak, produkzioaren lehentasunak, denok denen kontrako lehiak, zurrunbilo unibertsalak –sare sozialak, trafikoa eta burtsa izan daitezke horen irudirik plastikoena– gizateriaren eta natura osoaren bizia arnasarik gabe uzten ari dira. Barruko eta kanpoko zaratak itogarri ditugu.

Espiritualtasuna isiltasunean datza: ez bakarrik eta ez lehenik isiltasun fisikoa, askoz areago emozio- eta buru-zarataren isiltzea. Eta are gehiago izatearen isiltasun sakona, zeina ez baitatza isolamenduan, bazik eta, alderantziz, izaki guztien izate sakona bera den geure izate sakonarekin hondoraino bat egitean. Izatearen isiltasunean hondoraino komunikatzen gara, hortxe agertzen baitzaigu hurkoaren deia bere hauskortasun eta edertasunarekin. Isiltasunean, izaki guztiak hurko bihurtzen dira.

Isiltasunean murgiltzera gonbidatzen zaituztet. Zahartzaroa garai pribilegiatua da izakiaren isiltasun sakona praktikatzeko, zurrunbiloak ere harrapatzen gaituen arren. Gelditzeko eta isiltzeko astia har dezakegu. Guztiari darion musika isila entzuteko gelako bakardadean, kaleko zarata artean nahiz basoaren erdian. Astia har dezakegu geure presak alde batera uzteko, pasatzen den jendea begiratzeko eta maitatzeko, agian isilik, edo meditatzeko edo arreta isila praktikatzeko, edo lasai hitz egiteko, edo musika entzuteko, edo fruta, galleta edo kafe batez gozatzeko, edo munduan gertatzen denaz lasai informatzeko, gezur eta egia.

Hori da espiritualtasuna. Ez da sinesmen, tenplu eta errezoen kontua, zentzumenen bidez zentzumenez haraindi barneratzea baizik, den guztia sostengatzen duen jatorrizko eta funtsezko isiltasun lasai horretan. Eta otoitz xume batek edo tenplu bateko isiltasunak laguntzen dionak ongi egingo du horretaz baliatuz. Baina beste praktika batzuek ere lagun diezaiekete beste pertsona batzuei Izate biluziaren isiltasun sakon berean edo komunio unibertsal askatzaile berean murgiltzen.

5. Arnasa eta atsedenerako garaia

Honetantxe laburbiltzen da esandako guztia. Zahartzaroa arnasa hartzeko garaia da, izan beharko luke eta izan liteke. Lasaitasun-, patxada sakon eta bake-garaia. Arnasa eta atsedenerako garaia. Baina zenbat eta zaharrago, ez ote gaude hainbat eta hurbilago biziaren hatsa galtzetik, arnasa hartzeari behin betiko uztetik? Esango nuke hurbilago gaudela gure arnasketa betiereko arnasketa unibertsalarekin bat egitetik, hurbilago gure bizi-hatsa hasierarik eta amaierarik gabeko Bizi-Hatsean urtzetik. Energia misteriotsu, sakon eta unibertsal horrek, arnasketa, bizi-hats horrek eusten dion kosmos amaigabe eta betierekoari begiratzen diot. Hortik jaio ginen eta bertan urtzen gara berriro, ur-tanta itsasoan bezala.

Eta errepara diezaiogun Espiritualtasuna (espiritutik eratorria) eta hizkuntza erromanikoetako respiro (arnasketa, hats edo atseden hartzea) hitzek erro bera dutela (baita inspiratuk nahiz espiratuk eta esperantzak ere): sp, hortik datorrelarik espazio hitza ere. Hizkuntzalariek diotenez, sp erro indoeuroparrak, hain zuzen ere, zabalera, hedadura, “espaziotasuna” adierazten duela.

Bada, hori da funtsean espiritualtasuna: bizi-espiritua edo -energia, bizi-espazio zabala. Edo arnasa edo hatsa (arnasa hartu eta bota, jaso eta bizi-arnasa eman), eta hortik dator egiazko atsedena. Denok behar dugu arnasa eta atsedena, gaur inoiz baino gehiago. Erlijioak (beren kredo, kode eta kultuekin) ez dira ezinbestekoak, baina arnasa bai. Bizitza geure buruarekiko eta besteekiko lehia huts bihurtzen denean, arnasestuka eta korrika eroan bizi garenean, garai bateko esparru erlijioso eta kultural sendoak erori direnean eta ziurtasun erosoak galdu direnean, hainbat eta nabarmenagoa da arnasa eta atsedena hartzeko beharra. Espiritualtasuna behar dugu, erlijioarekin edo erlijiorik gabe, baina erlijioaz harago.

Denok behar dugu arnasa, bizi-arnasa. Eta urteekin arnasa laburrago eta estuago bihurtzen den heinean, eta gure azken mugekin topo egiten dugun heinean, zaharrok inork baino gehiago behar dugu arnasa. Arnasa sakona, atsedena, gure izatearen bake sakona.

Zahartzaroa bakean bizitzeko garai aproposa da: gure iraganarekin, gure porrotekin, jasandako eta eragindako zauriekin. Gure familia-ingurunearekin bakean, non izan ohi baitira ugarien gatazka gaiztotuak, herra txiki edo handiak, sendatu gabeko eta bakean biziko bagara sendatu beharreko erresuminak. Gaurko munduarekin bakean, bere drama eta mehatxuak gorabehera. Naturarekin bakean, zeinaren etsai gisa jokatzen baitugu.

Dao De Jing, jakituria taoistaren testu erreferentzialak, legendaz mamitua den Laozi jakintsuari egotziak, duela 2000 urte baino gehiagotik irakasten du:

Egiazko hitzak ez dira eder,
hitz ederrak ez dira egiazko.

Pertsona ona ez da eztabaida zale,
eztabaida zalea ez da pertsona on.

Jakintsua ez da jakitun,
jakituna ez da jakintsu.

Jakintsuak ez du pilatzen:
besteen alde zenbat eta gehiago egin,
hainbat eta gehiago dauka;
zenbat eta gehiago eman,
hainbat eta beteago da.

Horra Zeruaren Bidea:
on egin eta kalterik ez egitea.
Horra Jakintsuaren Bidea:
egitekoa egin eta ez lehiatzea
(81. kapitulua, liburuaren amaiera)

(EHUko Udako IKASTAROETAN emandako hitzaldia, “Sentido y espiritualidad para la vida. Abordando nuevas dimensiones en los paradigmas de la vejez”, Donostiako Miramar Jauregian, 2021eko irailaren 13an)