HILEZKORTASUNA, PIZTUERA ALA BERRARAGIZTAPENA?

Duela 70.000 urte, gizakiak harpeetan bizi ziren garaian, lore-petalozko geruza baten gainean hobiratzen zituzten hildakoak non edo non. Loretik fruitua, hazia eta landare berria sortzen den antzera, hobiko gorputz hiletik izaki berria sortuko zen esperantza adierazi nahiz edo?

Askoz geroago etorri ziren idazkiak, filosofia-sistemak, erlijio handiak… Hil eta geroko gora-behera guztiak zehatz-mehatz erakutsi zizkiguten: gorputz hilkorra eta arima hilezkorra, munduaren azkena eta gorputzaren piztuera, Jainkoaren judizioa, infernua eta zerua eta bien tartean purgatorioa, giza “arimaren” behin eta berrizko berraragiztatzea… Baina, guztiaren buruan, XXI. mendearen hasieran, ez dakit hil ondorenaz harpeetako gizakiek zekitena baino askoz gehiago ote dakigun. Bizi-desira handi bat datorkigu lurraren erraietatik bihotzean gora, eta biziari buruzko galdera handi bat ere bai desirarekin batera. Eta naturak berak erakusten diguna dakigu funtsean: lorea, hazia, landarea… Naturaren etengabeko heriotza eta etengabeko bizia.

Guztiarekin ere, historian zehar hiru sistema edo eredu filosofiko-erlijioso nagusi garatu dira hil eta geroko biziaren inguruan: hilezkortasuna, piztuera eta berraragiztapena. Hiru eredu horiek ditut gogoetagai artikulu honetan. Sistema bakoitzaren berri zehatz ematea baino gehiago interesatzen zait hiruek elkarren artean dituzten antz eta diferentziak aipatzea. Hain desberdinak izanagatik, batak bestea ukatzen ote du derrigor?

Gerta daiteke kontraesanak azalekoak izatea, antropologiari eta mundu-ikuskerari lotuak, hau da, gizakia eta mundua ulertzeko moduari erantsiak. Gerta daiteke, azaleko kontraesan horien azpitik edo gainetik, hil eta geroko biziari buruzko esperantza bertsuaren adierazpen izatea eredu bat zein bestea. Baina azala eta mamia zehazki mugatzea kontu bihurria da hizkuntzan, musikan, artean, poesian, ipuinetan… eta teologian. Baina utz dezagun hori oraingoz eta goazen ereduak aurkeztera.

 

1. Arimaren hilezkortasuna

1.1. Gorputza hilkor, arima hilezkor. Hainbat filosofia eta erlijiok –modu batera edo bestera guztiek, esango nuke– erakutsi dute gizakiak baduela “zer” bat heriotzarekin amaitzen ez dena. Grezia, Egipto, Mesopotamia, India… mendebaldean nahiz ekialdean, hitz batekin nahiz bestearekin, gizakia “arima” hilezkorra dela edo arima hilezkorra duela sinetsi izan da.

“Arima hilezkorra dela” edo “arima hilezkorra duela” esan dut: bi esamoldeek bi antropologia (gizakia ulertzeko modu) desberdin adierazten dituzte, antropologia dualista batak, antropologia bateratua besteak^[1]. Gizakiak “arima hilezkorra” duela esaten badugu, badirudi gizakiak bi osagai dituela: gorputz hilkorra eta arima hilezkorra. Honixe deitu ohi zaio “antropologia dualista”, eta berau izan da nagusi kristauon historian. Ez zuten, ordea, kristauek asmatu. Greziako filosofian tik jaso zuten zuzenean. Orfismoaren eta pitagorismoaren ideiak sakonduz eta finkatuz, Platonek (K.a. V-IV. mendea) erakutsi zuen gizakia gorputz hilkorrez eta arima hilezkorrez osatua dagoela eta bi osagaiak, elkarrekiko ezberdinak izateaz gain, elkarrengandik bereziak daudela eta elkarren etsai direla. Arima gizakiari “goitik” datorkio nolabait, ez lurretik, eta “gora” itzultzen dela heriotzakoan, gorputzetik libraturik; gorputzarekin elkartu aurretik ere bada arima, eta horregatik da gai berezko eta betiko ontasuna, edertasuna, egia, justizia… sumatzeko. Arima betikoa eta aldaezina da eta, beraz, hilezkorra. Gorputzean izan aurretik bazen, eta gorputza hil eta gero ere izango da. Heriotzakoan, gorputzetik bereizi eta betikotasunera “itzultzen” da berriro.

Biblian ez da oro har antropologia dualistarik ageri: Jainkoaren “arnasa” berekin daraman buztinezko izaki biziduna da gizakia; hiltzean, gizaki osoa hiltzen da. Baina hori ez, gizakia ez da “osorik” hiltzen: hildakoen egoitzan jarraitzen du bizitzen, baina itzalita bezala, edo itzalean bezala (itsu, gor, mutu, inorekiko harremanik gabe, Jainkoarekiko harremanik gabe batez ere. Bizi izatea al da hori?). Dena den, juduek gero eta gehiago bereganatu zuten greziar kultura, bere antropologia dualista eta guzti, eta Biblian ere nabari da bera han-hemen. Jakituria liburuan, esate baterako: Gure gorputz galkorra arimarentzat zama da, lurrezko etxola honek berez kezkati den espiritua nekarazten du (9,15); Gizakien iritziz, zigorra jasan zuten, baina haiek hilezkortasuna espero zuten bete-betean (3,4). Pauloren idazkietan ere badira gorputza-arima dualismoaren aztarna nabarmenak.

Tertuliano eta Origenes pentsalariekin (III. mendea) erabat nagusitu zen kristauen arima hilezkorraren ideia, eskema dualistaren barnean kokaturik: heriotzakoan, gorputza bakarrik hiltzen da; arima, berriz, Jainkoarengana “joaten” da berehala, piztuerakoan berriro gorputzarekin elkartuko den arte. Hala esan dute kristauek menderik mende. Haiek esaten zutena arrotz gertatzen zaigu gaur neurri handi batean, gizakia beste modu batera ulertzera bultzatzen baikaituzte zientziek; baina haiek “esan nahi” zutena ez dago agian hain urrun guk geure zientziekin esan genezakeenetik.

1.2. Materia, “arimaren” sortzaile eta euskarri. Gaur zer esan? Errazago da esatea zer ez dagoen esaterik, zer esan behar den baino. Baina hala gertatzen zaigu gehienetan, sakoneko arazoei heltzen diegunean. Nolanahi ere, inor gutxik mantentzen du gaur antropologia dualista gordina. Gorputza eta arima ez dira bi osagai, hori argi dago: arima ez da gorputzaren ondoan, gorputzarekin batera, gorputzaz aparte; arima ez zaio gorputzari “kanpotik” itsasten, eta ez daiteke inolako gorputzik gabe izan. Materia organikoa gara %100, landareak bezala, gainerako abereak bezala. Materia misteriotsua da, misterio harrigarria. Ur-tanta bat, lur-izpi bat, harri-pikor bat… mirari hutsa. Edozein landare, berriz, “organismo” bizia da, materia organiko egituratua eta biziduna: miraria. Eta abererik xumeena… mirarien miraria. Dena materia da, bai, baina materia guztia “arimaz” betea dago, edo arima da aldi berean: energia, mugimendua, irekitasuna, erlazioa… ez dakigu nola esan ere. Dena materia da, baina materia guztia “arimadun” dela dirudi, edo “sorgindua” balego bezala, edo artista paregabe baten eskutan balego bezala. Materialismoa eta espiritualismoa ez dira txanpon beraren aurkia eta ifrentzua besterik.

Bere etengabeko mugimenduan eta malgutasunean, gero eta egitura konplexuagoetan, izaki beti berriak, forma berriak, sortzen dira materian, kaleidoskopio batean forma berririk ederrenak etengabe sortzen diren bezala: harriak, lainoak, itsasoa, zuhaitzak, txoriak, gizakiak, izarrak eta planetak konta ezin ahala… Ama jori agortezin da materia (mater hitzetik dator latinezko materia)^[2]. Eta materiazko mundu osoa, bere forma eta arima guztiekin, materia bera ez den baina materiatik aparte ere ez den Arima handiaren edo Espiritu Santuaren baitan balitz? Dena Jainkoaren baitan balitz eta den ororen bihotzean Jainkoa? Utz dezagun hori oraingoz.

Izaki bakoitzak bere forma duenez, nolabait esan daiteke izaki bakoitzak duela bere arima. Izaki eta bizidun bakoitza da berezia eta miresgarria. Zer esanik ez gizakia! (Baina honekin ez dut esan gizakia beste izakien gainetik dagoela. Ez dakigu, eta ez dio axola). Doinu eder batekin gozatzen duen, begi maiteei begira xoratzen den, haur baten malkoek hunkitzen duten izaki biziak gara; eta areago: bizipen horien guztien informazioa gordetzeko eta bere buruaren “jabe” izateko, “nortasunaren (nitasunaren) kontzientzia” izateko gai den izaki bizia (ez dakit hori egiten duten izaki bizidun bakarrak ote garen, eta horrek ez dio hemen inporta).

Beraz, materiak, bere konplexutasunean, sor ditzakeen edo har ditzakeen formak dira izaki guztiak, izaki bakoitzak bere forma edo “arima” duelarik. Izaki batzuk “biziak” dira, “arima bizia” dute: euren burua “zaintzen” dute, arima bizia dute. Izaki bizi horietako batzuk, gainera, “nortasun” edo subjektu bat eratzen dute bizipenen kontzientzia osatuz eta bizipen-multzo baten informazioa gordez. Eta bizipen horiek gorputzarekin dute beti zerikusia, sentipen guztiak gorputzarekin lotuak dauden bezala: doinu bat entzutean edo paisaia eder bat ikustean edo maite dudanak laztandu nauenean edo samurki otoitz egin dudanean sentitu dudana naiz, sentipen horien guztien bilduma naiz; eta harremanezko sentipen guztien bilduma horixe da, egiazki, nire “gorputza”, une honetan osatzen nauten zelula eta atomoen bilduma baino askoz gehiago.

Izaki bizi memoriadunak gara, beraz, gizakiok, eta horixe da gure “arima”, baina horixe da ere, azken finean, gure egiazko “gorputza”: geure nortasuna osatzen duten bizipenen memoria. Memoria hauskorra, hori bai, eta memoria hautsia askotan.

1.3. Eta hiltzean zer? Bizi garen artean, materiak (garunak, neuronek) eusten dio gure “arimari”, kontzientziari, geure buruaren oroitzapenari. Zer gertatzen da, ordea, hiltzean? Garunaren jarduna amaitzen da, neuronak deskonektatzen dira eta, beraz, arimaren euskarria galtzen da. Eta orduan? Itxura batean, dena suntsitzen da, dena bertan behera erortzen: hitza, begirada, ukitua, adimena, kontzientzia, oroitzapena, subjektua. Guztiarekin ere, galde daiteke: euskarri fisikoa suntsitzen denean, euskarri hain aldakor horretan “gorpuztuz” joan den forma edo arima edo nortasuna edo bizipenen memoria ere erabat suntsitzen ote da?

Hala gertatzen da itxuraz. Baina itxura hori ote da guztia? Ez derrigor. Zientzialariek ere ez digute hori esaten (ezta kontrakorik ere, noski). Errealitatea ez da azaleko gure begiradak sumatzen duena bakarrik, ezta gutxiagorik ere. Harriaren barnean ez dugu atomoen eta partikula subatomikoen zoragarrizko dantza ikusten, baina hortxe dago. Haziaren baitan ez dugu bizi-ahalmen harrigarria ikusten, eta hortxe dago. Hizkuntza arrotzez idatzitako poemak ez dit ezer esaten, baina hortxe dago edertasunaren mundu osoa. Ezin dut sinetsi mundu hau materia hotz eta itsua besterik ez denik. Ezin dut horretara etsi. Munduak berak eragozten dit aurrena. Begien argia, bihotzaren pilpira, poemaren ederra sortu dituen materiazko eta arimazko mundu hau ez ote darama bere baitan jasorik begi, bihotz eta hitz den Misterio handiago batek? Gizaki eta izaki bakoitza den “arima” ez ote da betiko gordetzen Misterio handi horren Memoria bizian, poema hitzean eta hitza idazkian eta idazkia ordenagailuko softwarean bezalatsu? Materiazko euskarririk gabe, edo “arima huts” bihurturiko materiaren baitan, edo materiaren barne-arnasa bezala izango litzatekeen Jainkoarengan? Ez dakit. Jainkoa ez ote da arimazko eta gorputzezko mundu honen Arima, Espiritua, Memoria bizi eta bizigarria?

Oso trakets ari naiz, jabetzen naiz. Ez da harritzekoa antzinakoak ere kontu hauetaz trakets ari izatea. Dena den, antzinako haiek euren erara ez al zuten esan nahi funtsean gaur geure erara esan nahi dugun hori bera? Hil eta geroko nolabaiteko bizia espero badugu, ez da erraz nolabaiteko “arimaren hilezkortasuna” bazterrera uztea. Dualismorik gabe, hori bai. Agnostiko baten aitorpena aipatuko dut, adibide gisa: F. Miterrand Frantziako presidente ohiak, minbiziak jota zegoela, heriotzari buruzko gogoeta sakonak idatzi zituen heriotzari buruzko liburu eder baten hitzaurre gisa. “Bakardaderik handienekoan –dio–, gorputza hautsia infinituaren mugan, denbora berria estreinatzen da ohiko neurriez haraindi. Heriotzak lor dezake, izaki bat izatera deitua zegoena bilakatzea. Heriotza izan daiteke gertaera, hitzaren zentzurik beteenean. Eta gainera, gizakiak ez al du bere baitan betierekotasun-arlo bat, heriotzak mundura ekartzen duen zerbait, beste nonbait sortzen den zerbait?”^[3]

Nolanahi ere, gaurko zientzien ekarpenei askoz ere hurbilagotik erreparatuz gaurkotu beharko genituzke “arima hilezkorrari” buruzko baieztapen zaharrak. Eta hori egiteko daukagu^[4].

 

2. Gorputzaren piztuera

Hil eta geroko bizitzaren itxaropena adierazteko beste eredu bat dugu hau: piztuera. Hilezkortasuna arimari aplikatzen zitzaion, piztuera gorputzari. Arima nola ulertu, ordea, ez zegoen oso argi, eta beste hainbeste gertatzen da hemen gorputzarekin, ikusiko denez. Bi ereduak bateraezinak ote dira ala itxaropen beraren bi ikuspegi osagarri?

2.1. Zenbait zedarri historiko. Erlijioen historiari dagokionez hain emankorra izan den eskualdean kokatu behar dugu, beste behin, piztuera kontzeptu edo irudiaren jatorriak ulertzeko: Irak-Iran aldean, zoroastrismo erlijioaren sorlekuan. Azken salbatzailea lurrera etorriko denean, hildako guztiak euren lehengo gorputzetan berpiztuko direla eta, azken judizioa medio, mundu berri bat izango dela sinesten zuten zoroastristek K.a. 1.000. urte aldera jada.

Haiengandik igaro zen piztueraren sineskizuna juduengana, baina askoz ere geroago, oso berandu, K.a. 150. urte aldera, apokaliptika deritzan korrontearen eskutik. Itun Zahar osoan, hildakoen pìztuera espresuki aitortzen duten bi testu besterik ez dira, K.a. II. mendekoak biak ere: Iratzarri egingo dira hilobietan dauden asko: batzuk betiko bizitzarako, besteak betiko lotsarako (Daniel 12,2); “Diren guztien Egileak egin du gizon-emakumeen izatea eta sortarazi ditu gauza guztiak. Berak itzuliko dizkizue bere errukiaz arnasa eta bizia, zeuen buruak ematen baitituzue orain beraren legeengatik” (2 Makabearrak 7,23; makabearren ama ari zaie horrela bere semeei, martiritzari bulartsu aurre egin diezaioten).

Jesusen garaiko juduen artean nahikoa hedatua zegoen sineskizun hori, baina ez zuten guztiek onartzen. Piztuera espero zutenek, munduaren azkenean gertatuko zela espero zuten oro har, baina martiri gisa hildakoak mundua amaitu aurretik piztuko zirela uste zuten batzuek. Sinesmen horretaz baliatuz, Jesus hilen artetik piztu zela aitortu zuten kristauek, eta areago: berarekin hasia zela munduaren amaiera edo, modu positiboan esateko, behin betiko mundu berria.

Munduaren amaiera hasiera batean espero zutena baino gehiago luzatu zitzaien kristauei, baina irmo eutsi zioten piztueraren itxaropenari, eta beti ere munduaren azkenean kokatzen zuten: halako batean, Kristo “zerutik itzuliko” zen, mundu hau desagertuko zen eta mundu berrian hildako guztiak berpiztuko ziren, batzuk zerurako eta besteak infernurako. Apokaliptika juduan oso hedaturik zeuden irudiak ditugu denak^[5]. Piztuera oso modu fisikoan eta gordinean irudikatu izan dute kristauek menderik mende: oraingo gorputz hau bera izango dugu piztuerakoan, fisikoki, materialki (askoz ere finago ulertzen zuen piztuera Origenes maisu handiak III. mendean, oraingo eta piztuerako gorputzaren identitatea ez baitzuen maila fisikoan kokatzen, baina horretan ere ez zioten jarraitu gehienek). Esperantzari eutsiz, eta gaur eutsi ahal izateko, irudiak findu behar.

2.2. Gorputzen piztuera, baina ez piztuera fisikoa. Apostoluen Sinboloak (Kredo laburrak) “haragiaren piztuera” aitortzen du; Sinbolo nizea-konstantinoplatarrak, aldiz, “hildakoen piztuera”. Lehenengo formula (“haragiaren piztuera”) gogorregi da gaur; bigarrenak (“hildakoen piztuera”) egokiago dirudi. Dena den, kontua da bata zein bestea nola ulertzen diren.

Zentzugabea da, piztuerakoan oraingo gorputz fisiko hau berau izango dugula sinestea. Azazkal eta guzti? Ile eta guzti ala burusoilak burusoil? Gaztetako gorputz lirain kementsuaz ala oraingo gorputz akitu eta erkinduaz? Eta oraingo nire gorputza osatzen duten atomoak eta molekulak lehen beste gorputzak osatu dituztenez gero, nork izango ditu piztuerakoan? Zentzugabeko fisizismoak berekin dakartzan zentzugabeko galderak dira horiek.

Gorputzak piztuko dira, bai, gozamenaren eta oinazearen zirraraz eginiko gure gorputz gaixo miragarriak. Gure gorputzak “piztuera” merezi du. Baina zer da nire gorputza edo, hobeto esan, ni naizen gorputza? Gorputza ez da materia organiko hutsa, ez da atomo-multzo soila. Ni neu naiz gorputza; ni neu da gorputza. Euskarri fisiko honen bidez, edo euskarri fisiko honetan, sortu eta garatu naiz ni. “Ni”, hau da: beste errealitatearekiko, besteekiko, beste gorputzekiko etengabeko harremanean, “nitasun” hau osatu duten sentipenen eta bizipenen multzoa. Gorputz fisikoari esker gertatu dira sentipen eta bizipen guztiak, eta berauen oroitzapena, kontzientzia, “arima”. Gorputzezkoa da “arima”, arestian esan dugunez. Baina gorputza bera “arimazko” bilakatu da sentipenen eta bizipenen memorian. Gorputzezko arima hori eta arimazko gorputz hori da nire nortasuna, ni neu.

Arimazko gorputz hori da “berpiztuko” dena, ez nire nortasunaren oraingo euskarri fisikoa. Piztuko da, hau da: arimazko nire gorputz honi oraingo euskarri honek ezartzen dizkion mugak eta ezinak gaindituko ditu; denboraz eta espazioaz haraindi, harreman-sare unibertsal eta arinean izango naiz erabat ni neu. Neure “ni” itxitik “irten” eta Jainkoarengan izan naiz osorik. Jaiotzean sabeleko esturatik askatzen den haurra bezala, krisalidaren oskoletik libratzen den tximeleta bezala, haziaren hesitik ateratzen den ernamuina bezala.

2.3. Baina nola gertatuko da piztuera? Izan ere, orain arte aipatu ditudan gertakari horiek denak euskarri fisiko bati esker gertatzen baitira. Baina piztuera? Itxaro dugun gertakaria nola edo hala, modu “sinesgarri” batean, irudikatu beharra sentitzen dugu, baina ezin. Eta, ezin dugunean, itxaropenak erortzera egiten du. Ezin dugu, beraz, piztuera egoki irudikatu, gure kokagune espazial eta tenporal guztien haraindiko gertakaria delako, ezagutzen ditugun euskarri fisikoak gainditzen dituen gertakaria delako. Baina irudikatu ezinak sinetsi ezina ote dakar? Ez derrigor.

Arimaren hilezkortasunaz esandakora biltzen naiz berriro, besterik ezinean. Arimazko gure gorputzak, gure “nortasuna”k, geure buruaren kontzientziak, geure historiaren oroitzapen hauskorrak… orain arteko gure gorputz fisikoa baino euskarri hobea izango duela itxaro dut. Unibertsoaren baitan eta unibertsoaz haraindi den Misterio maitekorrak jasoko gaituela bere besoetan, bere bihotzean, bere memorian. Ez da esateko asko. Baina badakit guk neurtzen eta irudikatzen duguna baino askoz aberatsago dela errealitatea, eta sinesten dut, orain garena baino ederrago izango dela arimazko eta gorputzezko gure errealitatea Jainkoaren baitan.

2.4. Noiz gertatuko da piztuera? Hildakoak “munduaren amaierakoan” piztuko direla aitortu izan dute beti kristauek (apokaliptika juduari jarraituz), eta “bien bitartean” arimak gorputzetatik aparte izango direla (zeruan, infernuan edo purgatorioan).

Bistan denez, pentsamolde horrek dualismora garamatza berriro (arima gizakiaren osagai, gorputzetik aparte izan daitekeena). Eta dualismoarekin batera, denboraren arazo korapilatsua dator bidera: heriotzatik “munduaren amaierara” denboraldi bat igarotzen ote da (mendeak, milurteak nahiz milaka milioi urte?). Hiltzen denarentzat, “munduaren azkena” handik denbora batera gertatzen ote da? Hiltzen denak denborari lotua jarraitzen ote du? Eta areago: “munduaren amaiera” gertakari fisiko eta kronologikoa ote da?

Uste dut ez dela egoki “munduaren amaiera” noiz edo noiz gertatuko den eta iristeko dagoen gertakari fisiko bezala hartzea. Eta uste dut ez dela egoki hildakoarentzat gure espazioaren eta denboraren neurriek indarrean jarraitzen dutela pentsatzea. Beraz, hobe litzateke hildakoak heriotzakoan “bertan” pizten (edo Jainkoarenganatzen) direla esatea.

Hori bai, gizaki (edo izaki) bakoitza unibertso osoarekin lotua dago, eta ez da inor erabat “bera” izango (edo biziko, edo piztuko…) errealitate osoa Jainkoarengan erabat burutuko den “arte”. Horixe esan nahi zen funtsean gizaki bakoitzaren heriotza eta gizaki guztien piztuera unibertsala kronologikoki bereiziz. Bi gertakariak kronologikoki bereiztea ez da egoki, baina bakoitzaren eta guztien burutzapena edo errealizazio betea elkarrekin lotzea bai.

2.5. Hilezkortasuna ala piztuera? Greziarren hilezkortasuna eta judu-apokaliptikako piztuera elkarrekin uztartu zituzten hasieratik kristauek: gorputza hiltzean, arimak bizirik jarraitzen du, eta azken piztuera gertatzean arimak berriro gorputzekin elkartzen dira.

Judu eta kristau askok uztarri hori hautsi nahi izan dute behin eta berriro: Bibliako fede jatorrak piztuera itxaro duela zioten, eta ez arimaren hilezkortasuna; heriotzakoan gizakia erabat galtzen dela, Bibliaren arabera, eta piztuerakoan Jainkoak gizakia berriro sortzen duela; arima berez hilezkor baldin balitz, betiko bizitza ez litzatekeela Jainkoaren dohain izango… Egia esan, ez dirudi alde horretatik hilezkortasuna eta piztuera elkarren kontra jartzerik dagoenik: juduek ez zuten inoiz uste izan heriotzakoan gizakia “erabat” galtzen denik; bestalde, arima “berez” hilezkorra izateak ez du Jainkoaren dohaina dela ukatzen (Jainkoaren dohainak ez baitira kanpotik etortzen, munduaren barnetik eta geure baitatik baizik).

Hilezkortasuna eta piztuera uztartuz, kristautasunak konbinazio polita egin zuen, eta bakoitzak ditu bere mugak. Hilezkortasunak dualismoa du muga nagusi, eta hori zuzendu behar. Piztuerak, berriz, heriotzakoan gizakia erabat galtzen dela emango luke aditzera, eta Jainkoak munduaren amaieran berriro sortzen duela.

Azkenean, hilezkortasuna eta piztuera irudiak dira; ez da egoki, beraz, bere horretan kontzeptu zurrun eta aldaezin bihurtzea. Aldian aldiko antropologiari eta kosmologiari egokitzen jakin duten neurrian balio izan dute mendeetan zehar hil osteko biziaren itxaropena adierazteko. Gaurko antropologia eta kosmologia aldatu diren heinean, hilezkortasuna eta piztuera berrinterpretatu egin behar ditugu, itxaropenaren adierazpide sinesgarri izan daitezen. Horretantxe saiatzen dira orrialde hauek bere dorpean.

 

3. Berraragiztapenaren inguruan

“Geroko bizitza” badela sinesten duten kristauen artean, erdiek gutxi gorabehera berraragiztapenean sinesten dute. Hori bai, auskalo hori esatean zer esan nahi duten (jakina, piztueran sinesten dutenek ere auskalo zer sinesten duten, esan nahi dut: piztueraz zer pentsatzen duten. Bakoitzaren buruan sartzerik bagenu, ikusiko genuke zein ezberdinak diren hitz berdinak aitortzen dituztenen “sinesmenak”…). Puri-purian dagoen arazoa da, nolanahi ere.

3.1. Zer da berraragiztapena? Berraragiztapenak “beste gorputz batean” jaiotzea esan nahi du: edozein izaki bizi (gizaki eta beste) hiltzen denean, ez da erabat galtzen, ezta betiereko “beste munduan” berpizten edo birjaiotzen ere, baizik eta mundu honetan bertan jaiotzen da berriro beste gorputz batean (gizaki, behi, eltxo, landare…), eta horrela amaigabe edo erabateko askapenera iritsi arte. Uste hau hinduismoan agertu zen lehenik, budismoan gero (K.a. VI. mendea), eta Greziako pentsamendu filosofiko-erlijiosoan gero (pitagorismoa, orfismoa, Platon eta platonismoa, neoplatonismoa), baita kristauen artean garatu zen gnostizismoan ere. Eta XIX mendean, R. Steiner-en antroposofiak suspertu zuen berriro eta erromantizismoan, idealismoan, teosofian… eragin handia izan zuen. Bloch bera biziki erakartzen zuen. Eta gaur egun oso hedaturik dago New Age erlijio-mugimenduan, baita kristau askorengan ere.

Berraragiztapen hitzak, halere, esanahi ezberdinak adieraz ditzake, berraragiztatzen den “subjektua” nola ulertzen den. Platonentzat, arimak betidanik dira eta gorputz batetik bestera aldatzen dira, berak aldatu gabe; hinduismoaren arabera, denboraren amaigabeko gurpilean eta amaigabe errepikatzen diren mundualdien eta bizialdien gurpilean (samsara) hartua dago arima (atman, “nia”), baina gorputzari esker aska daiteke, edo askapen-bidean gora egin dezake, baita behera ere (bizialdi batean gizaki izandakoa izan daiteke hurrengoan inurri, edo alderantziz); budismoan berdintsu, nahiz eta budismoaren arabera “nia”, subjektua, lilura hutsa den. Beraz, hinduismoan eta budismoan, berriro gorputza hartzea gauza negatiboa da (hobe litzateke gorputzaldi guztien gurpiletik irten, erabateko askapenera heldurik).

3.2. Sinesgarria da? Egia esan, uste bitxi samarra da, gaur modan egonagatik. Arimaren hilezkortasuna eta gorputzaren piztuera bezain bitxia eta sinesgaitza bai bere horretan. Aurreko euren bizialdiez gogoratzen omen direnen kasuak ez dira oro har oso fidagarri, eta benetakoak direnean zientziek bestela esplikatzen dituzte: norberaren memorian galdurik zeuden bizipenak edo oroitzapenak azaleratzea izan daiteke, edo norberaren kode genetikoan nolabait itsatsirik zeuden edukiak berreskuratzea (hizkuntza ezezagunak eta ikasi gabeak jakitea gerta daiteke…), sentimenez kanpoko pertzepzioa, “pertsonifikazioa” (norbaitekin hainbesteraino identifikatzea, non haren bizipenak norberaganatzen diren)…

Baina, tira, utz ditzagun esplikazio horiek, hori da-eta gutxienekoa. Nondik sortu da berraragiztapenaren ustea? Zer intuizio daude sustraian? Askoz garrantzitsuagoa da horretaz jabetzea. Honako intuizio hauek aipa daitezke berraragiztapen-ustearen iturburu edo sustrai gisa: 1) Bizi den orok bizitzen jarraitzen du, ez da ezer erabat hiltzen; 2) Den oro elkartua dago, guztia guztiarekin; 3) Den oro eta bizi den oro bilakaera baten harian da, ezer ez dago dagoenean geldi; 4) Bizi den oro bere buruaren “jabe” da, onerantz edo okerrerantz egin dezake, askapenerantz edo morrontzarantz; 5) Bizi den oro aurretik izanaren eta lehen egindako aukeren ondorio da, eta gero izango dena erabakitzen ari da beti.

Ukaezina da, intuizio horiek oso egiazkoak direla. Eta berraragiztapenak horregatik du gaur egun hainbesteko arrakasta.

3.3. Berraragiztapena eta kristau-fedea. Kristau batek berraragiztapenean sinets ote dezake? Nola ulertzen den, noski. Esan dezagun, ez Eskrituran eta ez tradizioan ez dela inoiz kondenatua izan, baina kontua ez da hori, baizik eta “berraragiztapena” nola ulertzen den.

Kontzeptua eta irudia estu harturik, ez da oso sinesgarri, arestian esan dudanez. Baina berraragiztapenaren oinarriko intuizio horiek denak guztiz onargarri zaizkigu: bizidunik ez da hilko, bizidun guztiak eta izaki guztiak elkarturik gaude, izaki guztiok mugimendu eta bilakaera baten baitan gara, geure buruaren eta besteenaren jabe eta erantzule gara…

Halere, gizaki bakoitza bat eta bera bakarra dela uste dugu kristauok, Jainkoak banaka eta samurki maitatua; ez naiz lehen izandako norbait, ni neu baizik; eta bizialdi hauxe eman zait bizitzera, gozatzera, zaintzera. Eta, unibertsoaren denboraz ezer gutxi dakigun arren, munduaren historiak Jainkoarengan du hasiera eta amaiera, ez da gauza beraren amaigabeko errepikapena. Azkenik, bakoitza geure buruaren jabe eta “egile” garen arren, gure ezinak eta hutsak Jainkoaren maitasunezko begiradak beteko, osatuko, sendatuko dituela espero dugu, eta hala izango garela osoki izan behar eta izan nahi genuena. Horixe da kristauok “purgatorio” deitzen duguna. Bizialdi honen ostean, geu osorik izatera edo askatasun osora benetan iristeko izango dugun “aukera” gisa uler daiteke, beraz (beharbada), berraragiztapena^[6]. Baina horri ez deritzat funtsezko; goraxeago aipatu ditudan intuizioei bai.

 

4. Hitzak, irudiak et esperantza

Sarrerakoan esan dut ez dela gauza samurra azala eta mamia zehatz mugatzea: zer da azala eta zer mamia doinu eder batean, poema eder batean, ipuin eder batean? Eta fedean? Hitzei eta irudien biez adierazten dugu fedea, baina fedea bera ez dago hitz eta irudien parean jartzerik; nork neurtu, ordea, non amaitzen den hitza eta non hasten fedea? Hori argi balego, teologia oso erraza izango litzateke (eta aspergarria).

Hil eta geroko esperantzarekin gauza bera gertatzen da: hizkuntza aldakor eta mugatuaren bidez, irudi esanguratsu bezain tronpagarrien bidez adierazi izan du gizakiak bere esperantza. Ezin bestela. Gorputz hilkorra, arima hilezkorra, piztuera, munduaren hasiera eta amaiera, denboraren eta izaki guztien amaierarik gabeko gurpila, berraragiztapena, askapena, nirvana, Jainkoaren oroimena edo memoria… irudiak dira. Ez da posible esperantza soila, irudirik eta hitzik gabeko esperantza purua adieraztea. Baina ez da ere egoki esperantza bera hitz eta irudi horiekin estuegi lotzea.

Aipatu ditugun hiru eredu nagusiek mundu-ikuskera eta antropologia desberdinak dituzte: hilezkortasun ereduak antropologia dualista du oinarri; piztuera ereduak antropologia bateratua suposatzen du batetik, eta, bestetik, kreazioarekin hasi eta munduaren amaierarekin desagertuko diren denbora eta espazioa, historia mugatu baten kokagune; berraragiztapen ereduan, ostera, munduak ez du ez hasierarik eta ez amaierarik, eta ez du historia mugatu bat bakarra, konta ezin ahala historia baizik, etengabe errepikatzen direlarik.

Eredu desberdinok, eredu gisa, ez dago elkarrekin uztartzerik; batak bestea ukatzen du: gorputz-arimak giza errealitatearen alderdi badira, ez dira bi osagai, eta bi osagai badira, ez dira bi alderdi; munduaren espazioa eta denbora fisikoki mugatuak badira, ez dira (fisikoki) mugagabeak, eta muga fisikorik ez badute, fisikoki mugagabeak dira; izaki bakoitza mundu honetan behin bakarrik bizi bada, ez da askotan bizi, eta askotan bizi bada, ez da behin bakarrik bizi.

Gauzak horrela jarrita, bistakoa da eredu antropologiko eta kosmologiko desberdinak bata bestearekiko kontraesankorrak direla eta bateraezinak. (Halere, esan behar da, ez dagoela eredu antropologiko eta kosmologiko pururik eta, beraz, ereduak ez dutela zertan erabat kontraesankorrak izan… Baina utz dezagun hori). Ereduak kontraesankorrak izan arren, ordea, eredu batean bezain posible da berez beste ereduan itxaropen izatea eta itxaropena adieraztea. Itxaropena bat da, baina ereduak asko (“Jainkoa” deitzen dugun Errealitate gorena misterio bat bakarra izan arren, izen eta irudi askoren bidez adierazten den bezala). Eta eredu kontraesankorretan adierazi arren, itxaropena ez ote da berez funtsean bat bera (“Jainkoa”, gizakiok izen kontrajarri asko ematen dizkiogun arren, guztiontzat funtsean misterio bera den bezala?). Uste dut baietz.

Zertara dator hau guztia? Hil eta geroko bizi-itxaropenaz ari gara. Itxaropen hori adierazteko modu desberdinak aurkitu ditugu, desberdinak ez ezik kontraesankorrak. Ez ote daukagu elkar ulertzerik? Ez ote daukagu elkar ukatzea beste biderik? Gaizkiulertuak ezinbestekoak dira, baina –gaizkiulerturik gaizkiulertu– elkar uler genezake, eta horixe da azpimarratu nahi nuena; esperantzaren adierazpideak (hitzak, irudiak) eta esperantza bera ez baitira gauza bera. Batak arima “hilezkorra” dugula esango du, besteak gorputza “berpiztuko” dela, hurrengoak “berraragiztatu” egiten garela harik eta erabateko askapena lortu arte… Urliak “zerua”, sandiak “nirvana “, berendiak “justiziazko mundu posiblea”. Esan nahi duguna esan ezina da, eta esan egin behar halere, elkar (geure burua eta) ulertuko badugu.

Itxaropenari buruz elkar ulertzeko, beste edozein arlotan bezala, badakigu bidea zein den: elkarrekiko jarrerak garbitu, elkarri luze eta garbi entzun, hitzaren mugaz eta graziaz jabetu, hitzak esaten duenari bezainbat “esan nahi lukeenari” adi egon… Eta, guztien gainetik, itxaropen izaten elkarri lagundu, hitza eta eskua elkarri emanez. Itxaropena amets antzu izan ez dadin. Itxaropena egiazta dezagun.

Eta itxaropena hutsa balitz? Halere, egiazko itxaropenez bizi izatea ongarri litzateke, eta mereziko luke. Itxaropenerako arrazoiak? Kultura eta erlijio guztien sinesmena, bihotzari darion desira gordea, bidean zapaldurik hildakoen oihua, Jesus bezalako gizaki on eta beteen sinesmen argia eta itxaropen eraginkorra…

Eta dena den, geroko itxaropenik ez izatea zergatik da arrazoizkoago itxaropen izatea baino?

Oinarrizko bibliografia

CONCILIUM 249 (1993), ¿Reencarnación o resurrección?

MATABOSCH, A. (argit.), La vida después de la vida, Bartzelona 1996

RUIZ DE LA PEÑA, J.L., “Estadio intermedio: breve historia de la cuestión”, in Fe cristiana y sociedad moderna 5, SM, Madril 1985, 158-167 or.

URIBARRI, G., “La reencarnación en Occidente”, in Razón y fe 238 (1998), 29-43 or.

(Hemen 7 [2005], uztaila-iraila, 29-42 or.)

(“Joxe Olaizola” izenpean argitaratua)

1. Arazoa sinpletzen ari naiz, noski. Oso zaila (egia esan, ezinezkoa) da litzateke, antropologia dualista eta bateratua zehatz mugatzea. Baina joera desberdinak badira, eta horiek nabarmenduko ditut hemen. ↑

2. Izaki oro materiaz eta formaz osatua zela erakutsi zuen Aristotelesek. Eta, beraren ildotik, arima gorputzaren forma zela irakatsi zuen Akinoko Santo Tomasek, ordu arteko dualismoa nolabait gaindituz (forma ez baitaiteke gorputzetik bereiz izan). Baina harrezkeroko teologoek lehenari eutsi zioten, Santo Tomasen intuizio berritzaileari erreparatu gabe. ↑

3. M. Hennezel, La mort intime, Robert Lafont, Paris 1995, hitzaurrea. ↑

4. Ik. zenbaki honetan bertan Jesus Mª Aizpurua, Kimika Organikoan Katedradun denaren artikulua: “Heriotza-ondorena, zientzia eta zientzialariak”, eta bertan ematen dituen erreferentzia bibliografikoak. ↑

5. Irudi hauen berrinterpretatze-saioa eskaintzen du zenbaki honetan bertan J. Arregik: “Judizioa? Purgatorioa? Infernua?” ↑

6. Hain zuzen, K. Rahner-ek galdetzen zuen ea ez ote litzatekeen berraragiztapena purgatorioarekin lotzerik izango (ik. Curso fundamental sobre la fe, Herder, Bartzelona 1979, 508. orr.). Baina ez dut uste, purgatorioa “beste bizialdi” bat bezala ulertu beharko genukeenik. ↑