Jainkoaz galdezka. 40 euskal idazleren erantzunak

Liburua osorik hemen: https://www.alberdania.net/eu/libro/jainkoaz-galdezka/

 

SARRERA GISA

1. “Garai hartan ez zen Jainkoa ageri”

“Jainkoa ez zen garai hartan maiz mintzatzen, eta ikuskaririk ere ez zuen inork sarritan izaten”: horrela hasten da Biblian Samuel profetaren historia[1]. Xiloko tenpluan gaude, eta gau mina da. Tenpluko kriseilua itzaltzear dago, Eli apaiz zaharraren begiak bezala. Baina Elik ez du lorik bere begi lauso nekatuetan. Min sor batek dauka esna tenplu huts eta isilean: Jainkorik ba ote da inon? Samuel, berriz, mutikoa da: ez du oraindik Jainkoaren ausentziarik pairatu, eta ez daki oraindik Jainkoaren mintzoa bereizten. Samuel lo dago tenplu huts eta isilean, harik eta dei batek esnatzen duen arte: “Samuel, Samuel!” Ez da Eliren deia. Norena ote? Nondik ote? Eta zertarako ote? “Hemen naiz. Ni naiz”, esaten du Samuelek, lotatik iratzarriz, eta dei misteriotsuaren atzetik abiatzen profeta, begietan hesitu ezineko presentziaren erakarmenez.

“Garai hartan”. Halatsu hasten dira ipuin asko: “Behin batean”, “garai batean”. Eta esan nahi du: garai guztietan. Inoiz gertatu ez eta beti gertatzen ari dena kontatzen digute elezaharrek ahoz aho, garaiz garai. “Garai hartan” “gure garaian” ere bada. Samuelen historia -edo ipuina, berdin dio- gure historia ere bada.

Gaur ere -Mendebaldeko gure kulturan behintzat- ez da Jainkoa ageri. Edo esan dezagun zehatzago: Ez “omen” da ageri. Jainkoa mutu geratu omen da, edo desagertu egin omen da, edo hil. Edo areago: ez omen da Jainkorik. Asko urrutiago doaz: Jainkoarengan sinesten dutenak “buru-ergelak” omen dira[2]. Adimen-izpi bat duenak ezin omen du gaur egun fededun izaten jarraitu[3]. Auzia erraz erabaki dute. Baina erabaki ote dute auzia?

2. Zer esan nahi du “Jainko” hitzak?

Izan ere, zertaz ari gara? Zer da “erlijioa”? Zertan datza “fedea”? Eta zer esan nahi du “Jainko” hitzak? Horiek argitu gabe, baieztapen eta ukapen guztiak nahasgarri dira, ez dute gauza argirik adierazten, eta ez dago auzia egiazki erabakitzerik. Jainkoaren aldeko nahiz kontrako argumentuek ere gutxi balio dute, baldin eta “Jainkoa” zeri deitzen zaion aurretik argitzen ez bada -argitzerik badago, baina hori beste arazoa da…-. Batak dio: “Ez da Jainkorik”, eta besteak: “Bada Jainkoa”. Itxura batean, batak baieztatzen duena ukatzen du besteak. Baina hala ote? Ez derrigor. Baliteke biek funtsean gauza bera esatea, edo guztiz elkarren aurkako gauzak ez esatea bederen. Hitzen bidez ulertzen dugu elkar eta hitzen bidez nahasten gara. Eta, askotan, elkar ulertarazten gaituzten hitz berek nahastarazten gaituzte. Esate baterako, “Jainko” hitzak. Nik sinesten dut Jainkoarengan[4], baina agian ados egon naiteke jainkorik ez dela dioenarekin. Jainkoa badela dioenarekin ere ados egon naiteke, noski. “Jainkoa” esatean zer esan nahi duen: horixe da kontua.

Eta ez dut uste kontu hutsala denik. Inor gutxiri axola zaio, egia da. Baina gerta liteke hori bera ere hain segurua ez izatea. Nola jakin “Jainkoa” jendeari interesatzen zaion ala ez, “Jainkoa” esatean zertaz ari garen argi ez badugu? Egunkarietan eta telebistan ez da “Jainkoaren berririk”. Oso berri zaharrak dira, izatekotan ere: aspaldiko topiko baboak eta gaurko pasadizo bitxiak. Jainkoari buruzko eztabaida serio bat baino larre goxoagoa da gotzain batek jantzi duen trikornioa edo kardinal batek kondoiari buruz bota duen azkeneko alea. Audientziak agintzen du, baina nork hezten eta maneiatzen du audientzia?

Beraz, berriro diot, “Jainkoa” esatean zer esan nahi dugun argitzea ez da, nire ustez, kontu zirtzila. Mendeak eta milurtekoak daramatza gizadiak errealitatearen Iturburu eta Hondoari “Jainko” izenez edo beste izenen batez deitzen, eta Errealitate Goren hori konturik gabeko irudi ezberdinez irudikatzen. Mendeak eta milurtekoak daramatza “Jainkoari” otoizka eta biraoka, “Jainkoa” dela eta ez dela gogoetan eta eztabaidan, “Jainkoaren” izenean bizitzen eta hiltzen. Gu ote gara, hori guztia gezurra eta hutsa dela ohartu diren lehen adimen argituak? Baina saihets ezina da beste behin ere galdera-sorta: zer da “hori guztia”? Zer esan nahi dugu “errealitatearen Iturburu eta Hondoa edo Errealitate Gorena” esatean? Zeren edo noren minetan zituen begiak Eli zaharrak? Zeren edo noren deiari erantzun zion Samuel gazteak? Zeri edo nori deitu diote gizakiek milaka urtez “Jainko”? Zer egin dute “Jainkoari” otoitz edo birao egin diotenek? Zertaz aritu dira “Jainkoaz” aritu direnak? Zeren edo noren izenean bizi izan dira, hil izan dira eta hil izan dute “Jainkoaren” izenean bizi eta hil izan direnak, biziarazi eta hilarazi izan dutenak?

“Jainko” deituaren izenean biziarazi ez ezik, hilarazi ere egin bada, bistan da nahasmendu eta kontraesan itzelak daudela “Jainkoaren” inguruan: Errealitatearen Iturburua eta Hondoa ona da edota gaitza, edo ona eta gaitza? Hunkipenezko hitza, begirada, bihotza du edota ez du hitzik, begirik, bihotzik? Badu errealitateak iturbururik, hondorik? Ezin da baldar erantzun. Galbahe xehea behar da hemen.

Platon jakintsuak bazekien hori eta honela idazten die bere ikasleei: “Ene seme, gaztea zara: denborak iritzia aldaraziko dizu hamaika gaitan eta orain pentsatzen duzunaren kontrakoa pentsaraziko dizu. Zaude, beraz, eta ez erabaki ordu arte hain auzi garrantzitsuak. Eta denetan garrantzitsuena zera da, nahiz eta zuri bost axola izan: jainkoei buruz egoki pentsatzea”[5].

“Jainkoari” buruz egoki pentsatzeak ez du esan nahi, noski, Platonen pentsaera bera izatea, arretaz pentsatzea baizik[6], audientziari errazegi men egin gabe. Errealitatearen edo biziaren misterioak gogoetaren arreta ere merezi du. Eta bakoitzari dagokio bere hautua. Hona nirea: errealitatearen edo biziaren bihotzean konfiantza, ontasuna, arnasa eragiten duena da niretzat “Jainkoa”, izen horrekin edo izen hori gabe; beldurra, kaltea, larria eragiten duena ez da “Jainko”, ezta Bibliaren eta dogmaren izenez jantzita ere.

3. Idazleei Jainkoaz galdezka

Deustuko Unibertsitateko Teologia Fakultatean ikerketa bat abiatu nahi genuen, zertan ote den gaur Jainkoaren auzia. Eta nik zer proposatuko nenbilela otu zitzaidan: zergatik ez gaurko euskal idazleei Jainkoaz galdetu? Atrebentzia ez bada.

Atrebentzia zen, baina ez naiz damu. Eskuan duzun liburua da emaitza, eta larre joria gertatu zait niri, benetako pagotxa askotan. Galbahe xeheko irina ia dena.

Dituen akatsak ere nabarmenak dira, baina horiek nire gain daude. Bistan da idazle on asko falta direla hemen, nahiz eta zein den ona eta zein ez erabakitzea ez izan arazo samurra, Jainkoaren arazoa baino samurragoa izanik ere. Batzuek, nik eskatu eta beraiek nahi izan arren, ezin izan dute, eta hor ez dago zer esanik. Beste batzuengana iristeko biderik ez dut aurkitu, edo beraien gogoa pizten ez dut asmatu. Beste batzuengana, berriz, ez dut jo neure ezjakintasunagatik, eta horretaz bai naizela damu.

Gatozen galderetara. Bost galdera egin dizkiet, galdera berak guztiei, nahi bazuten banan-banan erantzun, edo orokorrean, nahiago bazuten:

1) “Jainkoa”: zer idarokitzen dizu hitz honek?

2) Zein “jainkorengan” ez duzu sinesten?

3) Zein Jainkorengan sinesten duzu, sinesten baduzu? Zer izen emango zeni(zki)oke? Nola irudikatuko zenuke?

4) Non eta nola ageri da, ageri bada?

5) Zer eta nola egiten du mundu honetan, ezer egiten badu?

Galdera okerrak dira neurri handi batean. Jainkoari buruzko galdera egokiak egitea zail gertatzen zaidalako batetik, eta galdera okerrek gehiago pentsaraz dezaketelako bestetik. “Jainkoa” galdegai hartzea bera ere zenbaitentzat ez da zilegi, agian berez ez duen nortasun bat ematen baitio galdetze hutsak… Ni neu ere -sinets iezadazu- deseroso sentitzen nintzen hain galdera pertsonal eta trakets horiekin inoren aurrean agertzeko. Nolanahi ere, deserosotasunak pentsarazi egiten du maiz, eta horrek ez du kalterik. Hor isilean eta ilunpetan ditugun tabuak zertxobait zirikatzeak kalterik ez duen bezala. Baliteke gaurko tabuetako bat izatea “Jainkoa”, edo aipatu nahi ez dugulako, edo ez dakigulako nola aipatu.

Gauza batek harritu nau: idazleek egin didaten harrera onak, eta gaiari oratzeko erakutsi duten prestasunak. Harritu egin nau, zeren “Jainkoa” gai konprometitua baita norberarentzat, eta inondik ere ez gaur egun -arestian esan dudanez- entzuleak eta irakurleak sutzeko gairik aproposena. Are eskertuago nago guztiekin.

4. “Jainko” izena eta beste izen asko

“Jainko” hitzaren aurrean guztiok sentitzen gara deseroso. Edo izen hori jarriz ezer ez denari izaera ematen zaiolako, edo izen horrek historia makurra duelako -hori ere badu-, edo hitz horrek adierazi nahi lukeenak izen hobeak badituelako, edo adierazi nahi lukeenak inolako izenik ametitzen ez duelako…

Baina badugu hitz bat, izen bat, eta gure hiztegian dago, eta gure hizkuntzan, eta gure historian: “Jainkoa”. Eta izen horrek, nire ikuspegitik -nire ikuspegia da, fededun ikuspegia, baina ez fededun guztiena-, errealitatearen onezko, hunkipenezko, ederrezko, harremanezko, hitzezko iturburua eta hondoa adierazten du. Beste deitura asko ere baditu, noski. Baina esanezina da, eta ez dezake izan inolako deitura egokirik. Deiturak mugatu egiten baitu, eta mugatuz ukatu. Baina nola eman esanezinaren berri izenaren mugarik gabe? Izena muga da, hitza muga den bezala, baina muga ez da derrigor hesi itxia, gaindiezineko traba. Muga bi alderen tartea da, bi alderen arteko tarte hutsa. Honainoko aldea eta harantzagoko aldea bereizten ditu mugak, edo lotzen ditu. Hemengo aldea eta beste aldea elkartzen ditu mugak, bereizi gabe. Mugarik gabeko barrutira bidean jartzen gaitu mugak.

Hala gertatzen da “Jainko” izenarekin, eta izenik gabeko misterioari ezartzen zaizkion beste izen guztiekin. Izenek misterioa mugatzen dute, baina mugagaberantz atea irekiz. Alde bat bakarrik adierazten du izenak, baina adiezina iradokiz: uler dezakegun aldea adierazten du, baina adimena ulertezinerantz irekiz; esan dezakegun aldea adierazten du, baina esanezinerantz hatza luzatuz; “honaindiko aldea” erakusten du, baina “haraindiko aldea” seinalatuz. Horixe da guztia “Jainkoa”ren izena, ematen diogun izena ematen diogula. Inolako deiturarik gabe nekez suma genezake, baina inolako deiturak ez dezake bere baitan bahitu. Deitura guztiak gainditzen dituen deitura bakarrik dagokio “Jainko” deitzen dugun misterioari, bizia bera bezain misterio hurbil eta atzeman ezinari. Ezinbestekoa da agian izena, baina izena da gutxienekoa.

Antzinateko euskaldun zaharrek “Ortzi” deitzen zioten “zeruko” izaki gorenari -edo zeruari berari-, baina “Mari” ere bazen Lurrean, Ama Lurraren beraren pertsonifikazio “jainkotua”. Eta beste hainbat “jainkozko” izaki ere baziren zeruan nahiz lurrean. Kristau aroko mendeetan, lurra jainkozko izakiz hustu eta zeruan -han goian, Ortziren lekuan- kokatu zuten jainkozko izaki goren bakarra, eta “Jinko” edo “Jainko” edo “Jaungoiko” deitu zioten.

Hizkuntza indoeuroparrak aztertuz, bi erro nagusiren inguruan bildu zituen Benveniste hizkuntzalariak[7] “Jainko”aren izen nagusiak: div edo deiv erro indoeuroparra batetik, eta hu indogermaniarra bestetik; lehenengoak “argitsu” edo “zerutiar” esan nahi du, eta bigarrenak “deitu”; lehenengotik eratorriak dira Deva, Zeus, Deus, Dios izenak, eta bigarrenetik Gott eta God. Argitasuna eta deia. Eli zaharren begi lausotuek nekez ikus zezaketen Xiloko kriseiluaren argi iluna, eta Samuel gaztea lotatik esnatu zuen dei ozen ezezaguna. Zerutik datorren distira miresgarri eta apala, eta lurreko gizaki premiatsuei darien babes-erregu hunkitua, hunkigarria (eta zeinen ulergarria!).

Baina kultura eta erlijio bakoitzak bere deitura berezia eman dio lehen eta azken Errealitateari, Errealitatearen lehen eta azken misterioari. Juduek Jahve eta musulmanek Allah[8]. Ekialdean ez du giza itxurarik; ez du, alegia, hitzik eta begirik: Braman, Darma, Sunyata, Nirvana, Tao

Deitura desberdinak eta esanahi desberdinak, elkarren kontrakoak askotan. Baina deitura guztiek ez al gaituzte muga berean kokatzen, mugagabeko misterio bererantz begira?

Toynbee, zibilizazioen ikerle ospetsua semearekin solasean ari zen behin, 1963an, eta semeak tupustean galdetu zion: “Jainkoarengan sinesten al duzu?” Eta Toynbeek erantzun: “Jainkoarengan sinesten dut, baldin eta hinduen edo txinatarren sineskerak ere Jainkoarenganako sinesmenaren barnean badira. Baina uste dut kristau, judu eta musulman gehienek ez luketela hori ontzat emango, eta esango luketela hori ez dela Jainkoarenganako fede jatorra”. Bai, segur aski hala esango lukete gehienek. Baina noiztik da Jainkoa gehienek uste dutena? Iruditzen zait, bestalde, horixe dela Mendebaldeko erlijio tradizionalek duten erronkarik handienetakoa: “Jainkoa”ren irudian Ekialdeari toki egitea. Jakinik, hori bai, Ekialdean ere ez direla denak iritzi bereko.

5. Hitzaz haraindi

“Jainko” hitza bada. Hitz hutsa ote da? Nik alderantziz esango nuke: hitz hutsik ez da. Hitzik soilena ere esangabez eta esanezinez mukuru datorkigu gogora edo belarrira. Hitzak esan nahi lukeena gehiago da hitzak esaten duena baino. Gordeko misterio isila esan nahi luke hitzak, esaten duenaz haraindi. Guk esanarazten dieguna baino gehiagotik dator hitz oro, eta esaten duena baino gehiagora zabalik dago. Atzeman ezin dugun osotasunetik dator, ihes egiten digun osotasunerantz doa. Isiltasunetik isiltasunerantz doaz gure hitz guztiak, gure belarrietan edo ezpainetan edo oroimenean une labur batez pausatzen direnean, edo gure bizitzako “haragi” eta mami bilakatzen direnean. Zeren “hitza haragi egin zen”[9].

Zer dira gure hitzak, esanezina adierazteko zeharbide apalak besterik? Zertarako dira hitzak, izakirik nimiñoenaren aurrean miresmenari eta begiramenduari eusteko ez bada?

Zer dio, bada, “Jainko” hitzak? Hitz hutsik eta alferrik ez bada, hau ere ez da hitz hutsa, ez da hitz hutsala. Areago esango nuke: hitz orok eta hitz guztiek batera esan nahi luketen eta ezin duten “horixe” adierazten du “Jainko” hitzak -edo ordezko beste hitzek- hizkuntza eta erlijio guztietan. Hizkuntza guztietako hitz guztiek esan dezaketen baino gehiago. Erlijio guztietako irakaspen guztiek esan dezaketen baino gehiago. Idazki sakratu guztiek esan dezaketen baino gehiago. “Gehiago” horixe, hain juxtu ere.

Baina “Jainko” hitza ere muga da. Eta muga delako eta muga den heinean adieraz dezake “gehiago” hori, “gehiegi” hori. Hitz orok badu “esanahi” bat, hiztegian agertzen dena. Baina hitz orok badu “esan nahi” bat ere, hiztegietan jaso ezin dena. Berdin “Jainko” hitzak”: esanahi jakin eta mugatu batekin jantzita dator beti, eta esanahi hori jaso nahi izaten dute erlijio guztietako dogma eta teologiek. Baina erlijio-hiztegiek azaltzen duten “esanahi” mugatu hori baino mugagabe zabalago da “Jainko” hitzak esan nahi duena, lukeena. Jainkoa zer den ez du adierazten hitzaren “esanahiak” -doktrinan eta teologian ageri denak-, hitzaren “esan nahiak” baizik, “misterioak”, doktrina eta teologia guztiak baino harantzago.

Hitzaren esanahian -doktrinan, dogman, teologian- lotzen den Jainkoa ez baita Jainko. “Ene Jainkoa, libra nazazu nire Jainkotik”, esaten zuen Eckhart maisuak. Libra nazazu nire hitzak ezartzen dizun esparru estuko jainkotik. Bestela nire hitza ez da libre izango, ez naiz libre izango. Ez dut arnasa libre hartuko.

Zer adierazi nahi luke, esanahi guztiez harantzago, “Jainko” hitzak? Errealitatearen iturbegia eta hondoa. Gure zin-hitz eta maitemin guztien euskarri gordea. Ederraren, onaren, hitzaren betea.

Nola hitz egin betetasun horretaz? Isiltasunari adituz eta isilduz. “Ezin mintza daitekeenaz, isildu egin behar da”, idatzi zuen lehenengo Wittgenstein-ek Tractatus logico-philosophicus sonatuan. Baina nola iritsi isiltasun horretara? Haraindiko jatorrira eta helmugara hitzari jarraituz. “Ezin mintza daitekeenaz mintzatu egin behar da”, idatzi du J. Sarrionandiak[10].

6. Metaforarik metafora

Metafora: gure adimen-begiak mugaz bestaldera daramatzan hitza, izena, irudia (metaphorein edo metaphero, grekoz: “harantzago eraman”). “Hemengo aldea” eta “besteko aldea”: horiek ere metaforak dira, errealitateak ez baititu bi alde, bata hemengoa eta hangoa bestea. Errealitatea bat da, eta hango aldea hemen dago, eta hemengo aldea han, edo ez han eta ez hemen. Al dakigu nola esan? Errealitatea bat da, baina ez dakigu errealitatea zer den. Errealitatea misterioz bildua da -misterioan bildua, hobeto esan-, eta misterio esanezina adierazten digu metaforak. (“Errealitatea misterioan bildua“: hori ere metafora da). Nola hitz egin bestela? Eta nola hitz egin errealitatea biltzen, osatzen, funtsatzen duen misterioaz, “Jainko”az, hitzaren muga nolabait gaindituz ez bada?

Eugenio Trías pentsalariak aldi guztietako filosofia eta erlijioak ikertu ditu, “Jainkoa” (Errealitate Absolutua, Misterioa) adierazteko baliatzen dituzten irudien bila. Oinarrizko zazpi irudi aurkitzen ditu[11]. Zazpi Jainko-izen. Jainkoaren zazpi dimentsio, izenen airean, izenaz harantzago:

1. Ama handia, hasierako kaosarekin, lurrarekin edo materiarekin lotua. Erlijio-adierazpenik zaharrenetan ez ezik, erlijio guztietan ageri da, modu batera zein bestera, Absolutuaren irudi emea, alegia. (Gurean Ama Lur edo Mari).

2. Kreatzailea, egilea, kosmosaren eratzailea. Aita. Jauna. (Jaun-goikoa).

3. Jainko ageria, hurbila, hurkoa, gizakiaren Zu gorena, gizakiarekin harremanetan.

4. Hitza (Logos), testu sakratuetan nahiz mito eta ipuinetan mintzo den hitza edo hitz mintzatua, errebelatzen den hitza edo hitz errebelatua, maiuskuladun Hitza.

5. Hitzaren eta agerpen ororen Zentzu ezaguna, ageriko Esanahia.

6. Irudi, hitz, testu eta esanahi ezagun guztien haraindi dagoen traszendentzia ezkutua. Hitz eta izen guztiez haraindiko Isiltasuna. Misterioa.

7. Aingerua. Daimon. Gizakiaren bidelaguna. Bakardadean lagun, nahigabean kontsolamendu duen Aingeru zaindaria, Aingeru ona.

Errealitatearen misteriozko hondoa esateko erlijio-hizkuntza zaharrek asmatu dituzten zazpi metafora. Hizkuntza osoa da, egia esan, metafora-sare miresgarria. Eta are beharrezkoagoa da metaforaren hegaldi librea, errealitatearen misterioa misterio gisa adierazi nahi denean, hitzaren esanahi ezagunari lotu gabe.

“Zer izen emango zeni(zki)oke? Nola irudikatuko zenuke?” -“Jainkoa” alegia- galdetu zaienean, bide askotatik abiatu dira gure idazleak. Batzuek irmo erantzun dute: Ez nioke inolako izenik emango, ez inolako irudirik jarriko. Beste batzuek irudimena arriskatu dute, eta metafora ederrak sortu: “iturri izendaezin” (Jon Sarasua), “sormenaren etengabeko eztanda” (Patxi Ezkiaga), “hedatuz doan energia” (Joan Mari Irigoien), “uhin” (Joan Mari Irigoien), “izatearen haratagoko izate, badenaren haratagokoa dena…, itsas hondartzak batzen dituen izate guztien ahalmenen altzo…, maitasun guztiak bukatzen diren ur bazter” (Pello Otxoteko), “baden dena” (Patxi Zabaleta), “onezia eta edertasuna…, kidearekiko hurbiltasun samurra…, Mateoren Mendi gaineko Predikuko hizlaria ere agian” (Itxaro Borda), “errespetua” (Unai Elorriaga), “harreman” (Pello Añorga), “nor-nortzaile” (Jon Sarasua), “babesa, kontsolamendua” (Xabier Lete, Felipe Juaristi), “gizakien arteko noizean behingo samurtasunezko begirada, keinu eta bestelako adierazpen konplizeak” (Juan Luis Zabala), “bizitzaren pilpira eternala” (Pako Aristi), “munduaren kontzientzia…, unibertsoaren hats biziduna” (Jean Louis Davant), “eguneroko bizipen hausnartua, kontzientzia lagundua, kontzientzia aberastua” (Ana Urkiza), “irribarre” (Ana Urkiza, Harkaitz Cano, Felipe Juaristi, Jon Sarasua) edo “irri bare” (Harkaitz Cano), “narratzaile orojakilea” (Harkaitz Cano), “almohadaren parterik freskoena” (Harkaitz Cano), “aita baino gehiago…, adiskide baino gehiago, norberaren kontzientzia baino gehiago” (Felipe Juaristi), “Mikro-Makro eta Areagokoa” (JosAnton Artze), “mundu eta etxe / eta etxe barnean, / barnenean, Zu, su” (JosAnton Artze), “hara hiri ere oro” (Jon Sarasua).

Hitz guztiak gizakiok asmatuak dira. Metafora guztiak. Mito eta ipuin guztiak. Baina ez dakigu zergatik asmatu ditugun. Eta ez dakigu hitz, metafora eta ipuinek errealitateaz eta gu geutaz “esan nahi” duten guztia. “Ahoskatzen ditugun hitzek badakite gutaz guk beraietaz ez dakiguna” (R. Char).

7. Jainkoaren izena eta gure izena

“Samuel, Samuel!” Bere izena entzun du Xiloko profetagai gazteak, lo dagoela. Nondik datorkio, norengandik? Elik deitzen duela uste du, baina ez: “Nik ez dizut deitu, zoaz lotara”. Eta horrela behin eta berriro. Halako batean, “antzeman zion Elik Jainkoa ari zitzaiola mutikoari deika”.

Geure-geurea dugu izena, baina besterengandik datorkigu beti. Besteek jarri ziguten, eta besteek deitzen gaituzte. Beti bestea nire izenaren muinean. Beti bestea gure izatasunaren eta nortasunaren barnean. Zer gara? Nor naiz? “Ez gara geure baitakoak”, idatzi du Joseba Sarrionandiak, On Migel Barandiaranen ildotik. Eta norbaitek -batzuetan “zerbaitek”- geure izenez deitzen gaituenean, orduan ohartzen gara ez garela erabat geure baitakoak. Eta geure buruaz ari garenean ere, geure buruaren “jabe” edo “geure baitakoak” ote gara erabat? Sarrionandiak berak “Ni ez naiz hemengoa” idatzi zuen lehenago kartzelatik, eta idatziko luke orain dagoen lekutik. Eta nago, gauza bera idatziko lukeela Iurretan balego ere.

Iruditzen zait, galdera handi bat gelditzen dela airean, Xiloko tenplu isil eta huts hartan Samuelen izenaren oihartzuna gelditu zen bezala: “Jainkoa” ez ote da nik erabat ezagutzen ez dudan eta beti BESTE batengandik datorkidan nire buruaren azken izena? “Jainkoa” esatea ez ote da geure burua -errealitatea oro har- erabat eta errotik esateko modua? Areago: “Jainkoa” esatea ez ote da geure burua -errealitatea oro har- erabat eta errotik ezin dugula esan adierazteko era? “Jainko” hitza ez ote da gure geutasun eta bestetasun bereiz ezinaren azken ikurra?

Horretan nago. Jainkoa hil dela edo bizi dela diogunean, geure biziaz eta heriotzaz ari gara aurrena. “Jainkoa” ageri dela edo ez dela diogunean, geure burua agertzen dugu lehenik. Eta zer diot neure buruaz, heriotzaz, bizitzaz? Zer diot errealitateaz, izakien ederraz eta minaz? Nolabait esateko, esango nuke: gure izatea eta izaki oro, gure azken iluntasun eta ezjakinaz haraindi, bakean errotua dela, kontsolamenduan bildua dela, gure funtsezko ez-jabetasunaz haraindi.

Beraz, Jainkoa “badela” edo “ez dela” diogun, Jainkoarengan “sinesten dugun” edo “ez dugun”, hori ez da funtsezkoa. Zer da funtsezkoa? Munduaren edertasunarekin hunkitzea, izakien oinazearekin kupitzea, hitzaren hondo isilean hondoratzea, errealitatearen barne ozenari eta zure izenari adi egotea. Besteen ondoan arnasa hondotik hartzea.

  1. 1 Samuel 3,1
  2. M. Onfray, Tratado de ateología, Anagrama, Madril, Bartzelona 2006.
  3. R. Dawkins, El espejismo de Dios, Espasa, Madril 2007. Oxford-eko katedradunak patxada osoarekin dio hitzaurrean bertan: “Liburu hau azkeneraino irakurtzen duena ez da jada sinestun izango. Gertatzen dena da, argumentuek ez dutela sinestedunengan eraginik izaten”. “Norbaitek lilura duenean, erotasuna esaten zaio. Askok dutenean, Erlijioa esaten zaio”, dio baita ere.
  4. Edo “sinesten dut Jainkoa”, edo “fedea dut Jainkoarengan”, edo “fede diot Jainkoari”… Nola esan behar da? Horra hor beste eztabaida. Eta ez da arazo linguistiko hutsa, euskaraz zer den jatorrena, alegia. “Teologiak” ere aspalditik bereizi izan ditu “Jainkoari (zerbait) sinestea”, “Jainkoa (badela) sinestea” eta “Jainkoarengan fede (konfiantza) izatea”. Azkenekoa da niretzat funtsezkoa.
  5. Legeak X, 888a-b.
  6. Jainkoaren auzia galbahe xehean eta tentu handiarekin iragazten duten hiru liburu aipatuko ditut: J.A. Marina, Dictamen sobre Dios, Anagrama, Bartzelona 2001 (ikuspegi filosofikoa); L. Duch, Un extraño en nuestra casa, Herder, Bartzelona 2007 (ikuspegi antropologikoa); J.M. Mardones, Matar a nuestros dioses. Un Dios para un creyente adulto, PPC, Madril 2006 (ikuspegi filosofiko-teologikoa). Aipamen berezia merezi du honako beste honek ere: J.Derrida – G. Vattimo – E. Trías, La religión, PPC, Madril 1996.
  7. E. Benveniste, Le vocabulaire des institutions indo-européennes, Minuit, Paris 1969.
  8. Kuriosoa da Biblian Jainkoaren izenarekin zer gertatzen den. Bi izen nagusi ditu Jainkoak: Elohim izen arrunta eta Jahve izen propioa. Juduek Biblia irakurtzen dutenean, izen propio hori ez dute inoiz ahoskatzen (Adonai esaten dute Jahveren ordez). Bestalde, Elohim izen arrunta da eta pluralean dago (El = Jainkoa; Elohim = Jainkoak). Horra gauza bitxia: Jainkoaren izen propioa ezin du inork esan, ezagutuko ez balu bezala; esan daitekeen Jainkoaren izena (Elohim), berriz, plurala da, Jainko bakarra “jainko guztiak” balitz edo izen guztiak balitu bezala.
  9. Joanen Ebanjelioa 1,14
  10. Ez gara geure baitakoak, Pamiela, Iruñea 1993, 95. or. Literatura horixe da, dio Sarrionandiak: “isiltasuna letretara itzultzea” (Hitzen ondoeza, Txalaparta, Tafalla 1997, 605 zbk.).
  11. E. Trías, Pensar la religión, Destino, Barcelona 1997, 179-190 or.

Alberdania, Irun 2007