Jalaludin Rumi. Barneko liburua

Sarrera

Lokarturik dagoena esnaraztea: hori da maisu espiritual guztien helburua. Hori izan zen Rumi, poeta, mistiko, maisu espiritual paregabearen helburua. Hori da eskuetan duzun liburuaren xedea.

Fihi ma fihi: “Daukana dauka”, “Barnean dagoena dago”, “Gordetzen duena gordetzen du”, edo “Dena dauka barnean”… Ez da erraza izenburua bera itzultzea, hainbat esaldiren esanahia zehazki atzematea erraza ez den bezala. “Barneko liburua” itzuli dugu, adituei jarraituz. Esanahi doiak ez dio axola, are gutxiago diskurtsoaren hariak. Iratzartzea da kontua.

Lokarturik gaude, begiak lauso, bihotza motel. Arima lotia, begi nagiak esnarazi nahi ditu, ohiko iritziak astinduz, azaleko ikuspegiak urratuz. Pentsamendu sakon eta zorrotzen bidez batzuetan, irudi eta metafora ederren bidez beste askotan, ipuin eta istorio bitxien bidez sarri. Batean astinduz, bestean xarmatuz.

1. Jalaludin Rumi

Jalaludin Rumi (1207-1273), derbitxe edo sufi birakarien^[1] fundatzailea, poeta sufien artean ospetsuena da, eta gizadiaren historian izan den maisu espiritualik handienetakoa. Balkh hirian garai hartan Persia, gaur Afganistan jaio zen 1207an. Bere aita Baha ud-Din Walad ospe handiaren jabe zen teologo eta predikari gisa, eta itzal eta eragin sakona izan zuen Jalaludinen gain. Baita honek ere, ordea, aitaren gain: Mavlana hau da, Gure maisu edo Gure jaun deitura eman zion aitak semeari^[2], Jalaludin gaztearen jakinduriaz eta santutasunaz oharturik.

Mongoliarren inbasiotik ihesi, 1220an euren herrialdea utzi eta Mendebaldera jo zuen familiak, eta ibilaldi luze batean zehar hainbat hiri ezagutu zituzten (Bagdad, Meka, Medina, Jerusalem, Alepo, Damasko…), eta garaiko hainbat jakintsu, baita maisu sufi franko ere. Gorabehera askoren ondoren, Konyan jarri ziren bizitzen, Anatoliako gaur Turkia epaile nagusiak eskatu baitzion aitari Konyako madrasa edo eskola koraniko baten ardura bere gain hartzeko; bertan izan zen irakasle heriotza arte. Anatoliari “Rum edo erromatarren lurraldea” deitzen zioten turkiarrek, Bizantzioko inperio erromatarraren menpe egona baitzen berriki arte; hortik datorkio Rumi izena Konyako maisuari. 19 urterekin ezkondu zen, eta lehen emaztearekin bi seme izan zituen. Alargundurik, turkiar alargun batekin ezkondu zen, eta beste bi seme-alaba izan zituen harekin.

Aita hil zitzaionean, Sayid Borhan al-Din Mohaqiq^[3], aitaren adiskidearen dizipulu egin zen Jalaludin eta haren aholkuz Alepora Siriako Iparraldean joan zen, ikasketak burutzera.

1244an, Rumik 37 urte zituela, izan zen haren bizitzako gertakari nagusia, denetan erabakiorrrena: Shams al-Din Tabrizi sufi erromes gartsua ezagutu zuen, Konyara etorri berria zena. Berealdiko zirrara eragin zion hark Jalaludini: “Lehen gordina nengoen, gero egosia, orain kiskalia nago”, esango du ondoren. Beronen seme zaharrenak, aitaren konfidente eta ondorengo izan zenak, idazten du gertakari horretaz: “Luzaroan zain egon ondoren, Mavlanak Shamsen aurpegia ikusi zuen; sekretuak egun-argia bezain argi bilakatu zitzaizkion. Ikusi ezin den Hura ikusi zuen; inork inoiz entzun ez duena entzun zuen. Hartaz maitemindu zen eta urturik gelditu zen”^[4]. Shams al-Din Tabrizi-rekiko amodioak amodio afektibo eta espiritualak oso-osorik hartu zuen Rumi, eta maisu espirituala poeta bilakatu zen, eta maitasunaren kantari. Adiskidearekiko maitasun gartsua Jainkoarekiko Maitasunaren parabola bizi bilakatu zitzaion.

Adiskidetasun eta maitasun hain betea, ordea, begi txarrez eta jelosiaz ikusten zuten Rumiren dizipuluek, eta Konyatik alde egin beharra izan zuen Shamsek. Rumik ez zuen onik izan hura aurkitu eta berriro Konyara etorrarazi zuen arte. Etorri zen, baina handik laster, 1448ko neguan, gau batez, betiko desagertu zen, nola eta nora inork ez zekiela. Rumiren dizipulu jeloskorren batek erail zuen zalantzarik gabe.

Kontsolatu ezinik gelditu zen Rumi luzaroan, eta lagun maitearen bila abiatu harat-honat. Orduan idatzi zuen Divana, amodiozko poemategi eder paregabea, lagun galduaren oroitzapenetan eta ohoretan: Divan-e Shams-e Tabriz edo “Shams Tabrizi-ren Lana”, 40.000 bertso inguru guztira. Berriro Konyara itzulirik, sufismoa irakasteari eman zitzaion buru-belarri, eta derbitxeen dantza birakari sonatua sama asmatu zuen, berak fundaturiko sufi mevleviek mendeetan zehar eta mundu osoan hain ospetsu egin dutena. Orduan ekin zion, halaber, Masnavi (Kopla espiritualak) obra famatua idazteari, edo diktatzeari: 25.000 bertso inguru. Rumiren idazki nagusia da, eta mundu osoko musulmanek irakurri eta hausnartu dute menderik mende^[5].

Konyan bertan hil zen 1273an, dizipulu ugariz inguraturik eta herritar guztien maitasuna irabazirik, Maitearekin osoki topo egiteko eta bat egiteko esperantzaren pozetan. Konyan dago haren hilobia, sufi guztientzat erromes-leku nagusia^[6].

Poeta eta maisu sufirik handienetakoa da, eta poeta persiarrik ospetsuena zalantzarik gabe^[7].

2. Fihi ma Fihi

Rumiren prosazko obra nagusia dugu Fihi-ma-Fihi (Barneko liburua), eta guztiz funtsezkoa da bai haren pentsamendua ezagutzeko bai sufismoa orokorrean ulertzeko. Ez da, ordea, Rumik berak idatzia, haren irakatsien bilduma bat baizik, maisuari entzundako irakaspenak eta harekin izandako elkarrizketak jasotzen dituena. Sultan Valad, Rumiren seme zaharrena bera izan zen segur aski aitaren ahozko esanak zuzenean edo handik berehala idatzi zituena. Beraz, erreparurik gabe esan daiteke, Rumi bera dela liburuaren egiazko “egilea”.

Eskuizkriburik zaharrena 1316koa da, maisua hil eta handik 44 urtera idatzia, alegia. Istanbulen dago.

Estiloari dagokionez, denetik dugu bertan: arazo filosofiko eta teologikoen inguruko gogoetak, Koraneko aleien (berseten) edo Muhammad Profetaren bakea bedi harekin! hadizen (tradizioen) edo poeta sufien poemen iruzkinak, pertsonaia ezagunen bizitzako pasadizoak, besteengandik ikasitako nahiz berak asmaturiko ipuinak. Estilo anitz eta aberatsa, beraz.

Ahoz emandako irakaspen solteak direnez, aise ulertzen da 71 kapituluen artean segida logikorik ez izatea. Bada barne-hari bat, zalantzarik gabe, baina ez dugu aurkituko gaiaren azalpen jarraitu eta sistematikorik. Ahozkotasunaren eta zirkunstantzialtasunaren kontuak. Gauza bera gertatzen da kapitulu bakoitzaren barnean: batzuk luzeago, besteak laburrago, eta gai zehatzik ez, edo gai bat baino gehiago. Horrek ez du esan nahi liburuak batasun eta koherentziarik ez duenik. Badu, eta handia. Kapitulu guztiak, eta kapitulu bakoitzaren barneko ataltxoak ere, funtsezko gai nagusi batzuen inguruko bariazioak dira.

Nolanahi ere, pedagogo bikain ageri zaigu Rumi. Eta hegada altuko bere gogoetan. Eta zenbat eta altuago, hainbat eta libreago. Zenbat eta sakonago, hainbat eta toleranteago. Ongi jabetzen zen, jabetu ere, zein mugatuak diren esan ezina esateko darabiltzagun kontzeptuak, zein mugatua den hitza. Baina hitzak berak garamatza muga guztiak gainditzera, esan ezinaren bila, edertasunaren eta maitasunaren hegaletan.

3. Erlijioa, formatik muinera

Konyako maisua musulmana izan zen osoki, eta Korana du oinarri, lehen inspirazio-iturri, Muhammad Profetaren bakea bedi harekin! tradiziozko hadiz edo aipamenekin batera. Islamaren bidea jarraitu zuen, baina Islameko “ulema” edo epaile ofizialengandik urrun bizi izan zen. Eta haiek ez zuten begi onez ikusi, bere irakaspen demokratikoak zirela-eta, besteak beste.

Rumiren erlijioa tolerantziaz, zabaltasunez, askatasunez betea da, eta horrek bereziki erakargarri bihurtzen digu eta berealdiko gaurkotasuna ematen dio. Rumi ez da tolerantea bere fede islamikoa axalekoa edo ongi sustraitu gabea delako, sakonean sustraitua delako baizik, errealitatearen eta fedearen barnera iritsi delako. Mistikoa delako, alegia. Koranaren irakurketa librea eta mistikoa eskaintzen digu, eta XIII. mendean hori: “Bidean, jendea haur txikiak bezalakoa da: Koranaren letrarekin hartzen dute atsegin, eta esnea edaten dute. Baina perfekziora heldu direnek Koranaren zentzu gordearen beste kontenplazio eta ulermen-mota dute”^[8]. Aski da Konyako poeta mistikoaren orrialde bakar bat, edo poema soil bat, Islamari buruz ditugun hainbat topiko makur desarmatzeko, horretarako prest bagaude bederen.

Erlijioa forma da. Ez dago, noski, formarik gabeko muinik, azalik gabeko hazirik. Baina muina da funtsezkoa, ez forma bera. Muina zaintzea du formak helburu. Sineskizunez, errituz eta arauz osaturiko forma da erlijioa, baina forma bera ez da funtsezkoa, ez da helburua. Erlijioa bidea da, ez helburua. Bideak asko dira, helburua bat. Bideak ezberdinak dira, helburua bera. “Bideak ezberdinak badira ere, helburua bakarra da. Ez al dakizu Kaabara daramatzaten bideak asko eta ezberdinak direla? (…). Han ez dago inolako kontraesanik; helburua ez dago guztiz fedegabetasunari edo fedeari lotuta. Jendea hara iristen denean, desagertu egiten dira bidean sortutako eztabaida, liskar eta lehia guztiak. Eta bidean elkarri ‘oker zabiltza eta sinesgabea zara’ esaten ziotenek, iritsitakoan, ahantzi egiten dituzte euren arteko gorabeherak, helburu bakarra baitzeukaten”^[9].

Eta horrek ez du Islamaren barneko liskarrentzat bakarrik balio. Munduko erlijio desberdin guztientzat balio du. Baita erlijioaren eta erlijio ezaren arteko eztabaida gehienetan antzuarentzat ere. Bakea, begirunea, errespetua: zer da erlijioaren funtsa edo zer gizatasunaren funtsa, horixe ez bada?

4. Hitza, esanahitik esanezinera

“Gauza guztien iturria hitza eta Hitza dira”^[10]: hizki xehez eta hizki larriz, gizakion hitza eta Jainkoaren Hitza. Gramatikak, poemak, zientziak osatzen ditugu hitzari esker; sentimenduak, bakezko itunak, harremanen sareak, erakundeen berrikuntza, mundu berriaren ametsak… sortarazten ditu gizakiaren hitzak. Eta Jainkoaren Hitza adimena, espiritua, gogoa, borondatea, ametsa da hitz ororen sorgune gordea; Jainkoaren Hitza da, ondorioz, izate ororen, izaki ororen suspergarri eta kreatzailea.

Ezinbestekoa dugu, beraz, hitza. Baina hitzak ere formak dira. Ezinbestekoak dira ezer adierazteko, ezer ulertzeko. Ezinbestekoak dira otoitz egiteko. “Hitzak ez duela baliorik esaten duzun unean, hitzaren bitartez ari zara ukatzen”^[11]. Baina hitzak formak dira, ez funtsa. Hitz sakratuak eta zerutiarrak dira Koraneko hitzak, baina horiek ere formak dira, ez dira absolutu.

Forma guztiak bezala, hitzak ere ez dira helburua. Hitzaren hitz esanaren nahiz idatziaren hermeneutika zorrotz, distiratsu eta modernoa eskaintzen digu Rumik, hitzaldirik hitzaldi. Hitzaren maisua da. Hitza ez da bere ezpainetan tresna huts, tresna hotz. Haraindiaren distira eta haraindirako metafora bihurtzen du.

Hitzaren helburua ez da hitzaren bidez esaten dena, esan ezin dena baizik. Hitzaren helburua ez da hitzaren bidez ulertzen dena, ulertu ezin dena baizik. Hitzaren bidez adierazten da esan ezina, eta hitzaren bidez ulertzen da ezin dela ulertu, eta hori da hitzaren dohaina eta funtsa. Baina hitza bera ez da helburu. Esan ezina eta ulertu ezina da helburu. Edo Batasuna, edo Maitasuna, edo Jainkoa. “Orduan, zertarako balio dute hitzek eta eleek? (…). Hitza, bilatzera bultzatzen zaituelako da baliagarri (…). Zentzuaren bila bultzatzen zaitu, baina ez da bera zuk ikusi nahi duzuna”^[12].

Mugagabetik datoz hitz guztiak, iturriko ura sorburu ilunetik bezala. Hitzetan, hizkuntzan, ordea, “mugatu egiten da hitz mugagabea, azukrea paperean bezala, euria egiten duenean bezala”^[13]. Nola burutuko du hitzak bere bidea? Mugagabera itzuliz. Esanezinean isilduz. Bestela, errezel huts izango lirateke. Hitzaren muga gainditzeko, hitzaren errezela urratzeko baliabide onak dira, besteak beste, antitesia eta paradoxa. Antitesiaren eta paradoxaren maisu da Jalaludin Rumi. Esanetik eta ulertutik haratago eraman nahi baikaitu hitzak. Azken batean, “ez ulertzean datza ulermena”^[14].

5. Jainkoa, dualtasunik gabe

Zer esan Jainkoaz? Hitz guztiak dira beharrezko, baina ez aski. Inoiz ez daiteke esan: “Hau da Jainkoa” edo “Honela da”. Jainkoa “ehun mila modutan agertzen” baita, eta “modu horiek ez dira inoiz antzekoak. Izan ere, une honetan Haren zeinu eta egintzetan ikusten dugu Jainkoa, eta ezberdin ikusten dugu une oro”^[15]. Jainkoa kolore batean edo kolore bateko agertzen dela ziotenen aurka, Rumik dio: “Bera ehun koloreen pean agertzen da une oro (…). Haren Esentziaren agerpena era askotarikoa bezain aldakorra da”^[16]. Eta inork ez dezake Jainkoa bere irudira lotu.

Inork ez dezake Jainkoa hitzean ere atzeman, hitzaren esanahian sartu, edo esanahiaren itxituran hertsi. “Jainkoa forma eta hitzetatik kanpo dago. Haren hitzak letra eta hitzetatik kanpo daude”^[17]. Hitzaren maisu paregabea da Rumi, baina ez da hitzari itsatsia gelditzen. Eta Jainkoaz hitz egiterakoan bereziki, hitzak airean gora ufatzen du, hosto hegalaria bezala, norabide jakinik gabe, hitzik eta izenik gabeko misteriorantz, Errealitatearen bihotzerantz, Lehen Errealitate bihoztirantz. Jainkoa Hitza ere bada, baina hitzak ez dezake adieraz. Berriro dator galdera: zertarako dira orduan hitzak? Nola laguntzen digu hitzak Jainkoa ezagutzen? Azaleko zentzu ezagunetik barneko zentzu ezezagunera eraginez, hitzaren bilatzaile izatetik ekimenaren bilatzaile izatera bultzatuz, entzule apal izaten lagunduz, isiltzen erakutsiz. Hitzak mistikara darama, eta “letra eta soinurik gabeko Jainkoaren hitza da” mistikoaren “elikadura eta indarra”^[18].

Halere, Rumik Jainkoari buruz hitz egiten du, ukatzeko eta isiltzeko ere hitza behar baita. Jainkoari buruz esaten dituen guztiek ez gaituzte beteko. Jainkoari buruzko kategoria asko zartarazi zituen barrutik, baina denak ezin, inork ere ez denak. Jainkoaren borondateari eta erabakiei buruz ari denean, Jainko arbitrarioegia iruditzen zaigu han-hemen: bera bila dezagun sufriarazten digun Jainkoa, berari otoitz egitera behartzeagatik gauza askoren premian jartzen gaituen Jainkoa, nahi duenean nahi duena egiten duen Jainkoa, beldurtzen duen Jainkoa…

Baina esamolde horiek denak ez dira garrantzitsu berez. Esamoldeak besterik ez dira. Jarrera espiritual bat susta dezaketen heinean dira garrantzitsu: menpetasun eta indiferentzia osoko jarrera, alegia. Jainkoarekiko menpetasuna eta indiferentzia, hau da: konfiantza betea, geure buruarekiko eta gauza guztiekiko desatxikimendu osoan. Edo bestela esan: datorrena datorren bezala hartzen jakitea, eta, gertatzen dena gertatzen dela, Jainkoa beti gurekin eta gu beti Jainkoarengan gaudela sakon sinestea, hondo-hondoan sumatzea. “Jainkoaren eskuetan gaude, haurtzaroan ama eta amaren esnea bakarrik ezagutzen dituen haurra bezala”^[19]. Hori da funtsezkoa.

Ez da sineste kontua. Jainkoarekin bat egitea da kontua, edo Jainko bihurtzea. “Ni Jainkoa naiz”, aldarrikatu zuen Mansur al-Hallaj, IX-X. mendeko mistiko sufiak Bagdadeko plazan eta bertan urkatu zuten. Aldarrikapen horren defentsa sutsua egiten digu, ordea, Jalaludin Rumik. “Ni Jainkoa naiz” esatea ez da harrokeria, apaltasun gorena baizik. ” ‘Ni Jainkoa naiz’ esaten duena ezereztu egiten da. ‘Ni Jainkoa naiz’ esateak zera esan nahi du: ‘Ni ez naiz existitzen, guztia hura da; inorentzat ez dago existentziarik, Jainkoarentzat izan ezik. Ni ezerez hutsa naiz, ez naiz ezer’. Haren apaltasuna handia da”^[20].

Apaltasunak darama, beraz, fededuna “Ni Jainkoa naiz” esatera. Baina Rumi haratago doa: apaltasun hori metafisikan oinarritzen du. Jainkoa ez da izaki bat, izakien sailean izakide. Jainkoarengandik eta Jainkoarengan da den oro. Den ororen izanarazle eta izatea da Jainkoa. Mundua ez da Jainko, baina Jainkoa ez da mundutik aparte. Munduaren, den ororen, orotasunaren funtsezko transzendentzia da Jainkoa. “Hura ez dago zerutik eta izakietatik at, baina ez dago oso-osorik zeruan eta izakietan; gauza hauek ez dute bereganatzen; Hark, ordea, baitaratu egiten ditu den-denak”^[21]. Munduaren eta Jainkoaren artean ez dago inolako dualtasunik. Eta dualtasun hori ezagueraz, adimenez, bihotzez, bizieraz gainditzea da erlijioaren, erlijio ororen, helburua. “Jainkoaren gizon-emakumeak Jainko bihurtzen dira”^[22]. Hori da santutasuna, hori da askatasuna, hori da gizatasuna, hori da jainkotasuna.

Horretara iristeko, ez dago ikasia izan beharrik. Jainkoa Maitasuna dela eta Maitasuna Jainkoa dela dastatzea da sekretua. Eta horretara ez da inor saiatuaren poderioz iristen. Graziaren zaporea dastatzea da sekretua. “Grazia ehun mila ahalegin baino hobea da”^[23].

Hori ezagutu duenak, ez du inolako frogarik behar. Baieztapen eta ukapen guztietatik haratago iritsi da, moraltasun eta inmoraltasun orotatik haratago ere bai. Eta Jainkoaren presentziatik eta absentziatik haratago. Orduan, Jainkoa ere Bilatzailea dela sumatzen dugu, eta “Jainkoaren bilaketaren egiazko bilatzaile bihurtzen zara”^[24], eta “errezelik gabeko begiez”^[25] ikusten duzu.

6. Musika, dantza eta poesia

Musika, dantza eta poesia ziren Rumirentzat espiritualtasuna lantzeko eta adierazteko bide nagusia, eta hala erakutsi zien bere jarraitzaileei. Musika, dantza eta poesia da Rumiren eskolako sufi birakarien praktika nagusia, sama: kanaberazko xirula xume baten neyaren pozezko eta negarrezko doinu ederra, otoitzezko poemak edo poesiazko otoitzak, planeten orbita eta txorien hegaldia imitatzen duen dantza birakaria, bihotzaren bila. Zer helburuz? Helbururik gabe, mendian behera datorren errekastoa bezala. Bihotzaren beraren bulkada du helburu, biziaren isuria, arnasaren haria. “Maitearen maitasunez bakarrik egiten dute sufiek sama, Haren irrikak bihotzari eragiten diolako bakarrik. Jainkoaz mozkorturik bazaude, jaiki eta jo txalo, egin pozik dantza eta dantza, jo panderoa behin eta berriz”. Konyako poeta mistikoak erakutsi zien bideak ez du muga zehatzik denboran eta espazioan, neyaren lanturu gozoak mugarik ez duen bezala. Bihotzaren bidea da.

Esan dudan guztia poema batean adierazi zuen Rumik, eta horrekin itxiko dut edo zabalduko dut sarreratxo hau:

Zer egin dezaket, oi musulmanok, ez baitakit nor naizen?

Ez naiz ez kristau, ez judu, ez mago, ez musulman.

Ez naiz ez Ekialdeko, ez Mendebaldeko, ez lurreko, ez itsasoko.

Ez naiz ez Naturaren meatzeko, ez zeru birakarietako.

Ez naiz ez lurreko, ez ureko, ez aireko, ez sutako.

Ez naiz ez ortziko, ez hautseko, ez existentziazko, ez izatezko.

Ez naiz ez Indiako, ez Txinako, ez Bulgariako, ez Greziako.

Ez naiz ez Irak erresumako, ez Jurasan lurraldeko.

Ez naiz ez mundu honetako, ez hurrengoko, ez Paradisuko, ez Infernuko.

Ez naiz ez Adamena, ez Evarena, ez Edenekoa, ez Rizvanekoa.

Nire lekua lekurik eza da, nire ezaugarria ezaugarririk eza.

Ez dut gorputzik ez arimarik, Maitearen arimarena bainaiz.

Baztertua dut dualtasuna, ikusia dut bi munduak bat direla.

Bata bilatzen dut, Bata ezagutzen, Bata ikusten, Bata deitzen.

Mozkorturik nago Maitasunaren kopatik, bi munduak desagertu dira niregandik.

Ez daukat algara eta festa beste zereginik.

Sarrera

Jalaludin Rumi. Barneko liburua. Ibaizabal, Amorebieta – Etxano 2009, 5-12 or.

1. Mevlevi ordenako sufiak. ↑
2. Mavlana izengoiti horretatik dator mevlevi, Rumiren dizipuluek osatzen duten tariq edo ordenaren izena. ↑
3. Ik. Fihi-ma-Fihi, 4, 26 eta 56 kapituluak. ↑
4. Eva de Vitray-Meyerovitch-ek aipatua Fihi-ma-Fihiren itzulpeneko sarreran (Fihi-ma-Fihi. El Libro Interior, Paidós, Bartzelona 1996, 13. or.). ↑
5. Divanaren bilduma bat argitaratu da frantsesez: Odes mystiques, éd. Klincksieck, Paris 1973. Masnavia ere bai: Mathnawî, éd. du Rocher, 1990. Horietaz gain, 2.000 inguru Rubajat lauko txiki ere idatzi zituen Rumik, esperientzia mistikoari buruz (bilduma bat argitaratu da frantsesez: Rubâi’yât, Albin Michel, Paris 2003), eta 3.500 inguru Gazal amodiozko poema (Soleil du Réel, Poèmes d’amour mystique, Imprimerie Nationale, Paris 1999). Eta gutun asko (ik. bilduma bat in: Lettres, éd. Jacqueline Renard, Paris 1990). Ametsen interpretazioari buruzko tratatu bat ere egin zuen (Khâbnâma). Eta Barneko Liburua (Fihi ma Fihi), noski. ↑
6. Konyan dute egoitza nagusia mevlevi ordenako sufiek. Sufismoari buruz, ik. Sefik Can, Fundamentos del pensamiento de Rumi, Ed. La Fuente, Istanbul 2007; Rumi y su Senda Sufí de Amor, Ed. La Fuente, Istanbul 2007. ↑
7. Rumiri buruz: Eva de Vitray-Meyerovitch, Rûmî et le soufisme, Points Sagesses, Paris 2005; Nahal Tajadod, Sur les pas de Rûmi, Albin Michel, Paris 2006. ↑
8. Barneko Liburua 44. ↑
9. Barneko Liburua 23. Erlijioak asko dira azalean, zuhaitzaren adarrak bezala, baina “intentzioa, jatorria eta errealitatea bera da” (Barneko Liburua 6), zuhaitzaren sustraia bezala. Erlijio bat bakarra behar dela esaten duenari, maisuak erantzuten dio: “Noiz, esan nuen nik, izan da erlijio bakarra? Beti izan dira bizpahiru, elkarren arteko gerran betiere, elkarrekin haserre. Nola batu erlijioak? Epaiaren Egunean izango dira bat, baina hemen behean hori ezinezkoa da, nork bere helburuak eta desioak baititu. Epaiaren Eguna baino lehenago erlijio bakarra edukitzea ezinezkoa da; orduan bai, guztiak bat izango dira, norabide bera hartuko dute, hizkuntza bera, belarri bera” (Barneko Liburua 7). “Mistikoen hitzek ehun forma ezberdin hartzen badituzte ere, Jainkoa bakarra bada eta bidea bakarra bada, nola izan liteke hitza bi? Aniztasuna forman dago, baina zentzuan dena bat dator” (Barneko Liburua 11). ↑
10. Fihi ma Fihi 16. ↑
11. Fihi ma Fihi 16. ↑
12. Fihi ma Fihi 52. ↑
13. Fihi ma Fihi 7. ↑
14. Fihi ma Fihi 26. ↑
15. Fihi ma Fihi 26. ↑
16. Fihi ma Fihi 26. ↑
17. Fihi ma Fihi 10. ↑
18. Fihi ma Fihi 15. ↑
19. Fihi ma Fihi 26. “Mistikoek dean Jainkoagandik datorrela dakitenean, ezer ez zaie inporta” (Ib., 12). ↑
20. Fihi ma Fihi 11. Jainkoa bera apaltasun hutsa da. Eta “hain da graziaz oparoa non, posible balitzaio hiltzea, zugatik hilko litzatekeen, bertan behera uzteko dualtasuna. Haren heriotza ezinezkoa denez, hil zaitez zu zeu, hura zugan agertu eta dualtasuna suntsituta gera dadin”(Ib., 6). ↑
21. Fihi ma Fihi 59. ↑
22. Fihi ma Fihi 20. ↑
23. Fihi ma Fihi 12. ↑
24. Fihi ma Fihi 51. ↑
25. Fihi ma Fihi 11. ↑