JESUS, BAKARRIK ETA GUZTI(AR)EKIN BAT

Jesusengan jartzen ditugu begiak zer garen ikusteko eta nola bizi ikasteko. Kristauez ari naiz, baina kristauen artean ere bakoitzak du bere begirada, behartu ezina, bihurritu ezina. Izatekotan ere, norberaren ikuspegia azaldu, inori argigarri gertatu ahal balekio ere.

Hona, bada, nire begirada eta ikuspegia, ezinbestean aldakor eta partziala. Askatasun handiz begiratzen diot Jesusi, dogmari eta historikotasunari berari ere estuegi lotu gabe. Iradokitzen didanari adiago, “egia” itxiari baino. Espero dut, halere, nire interpretazioak apetatsuegi ez izatea, eta lerro hauek irakurleren bati bere bakardadeetan lagungarri gertatzea.

Ez diot begiratzen Jesusi bizi onaren eredu bakarra delakoan, ez inon hoberik izan ez delakoan, edo inoiz hoberik izan ez daitekeelakoan. Jesusen bakardadeak zerikusi handirik ez du, nire begietan, bakartasun horrekin.

Ez diot begiratzen Jesusi gizon perfektua izan zelako, bidelari eta bidelagun izan zelako baizik. Ez diot begiratzen haren begietan bakardade saminaren aztarnarik ikusten ez dudalako, baizik eta, bere bakardadean, bakartuen hurko, baztertuen mahaikide, erorien sostengu izan zelako, eta haren begi gupidatsuek Elkartasun Infinitura zabaltzen nautelako.

Ez diot begiratzen hari begiratzeak inor baino hobea egiten nauelakoan –bistan da ezetz–. Halere, on egiten dit –on egiten digu, esango nuke– begiak Jesusengana biltzeak: haren ontasun zoriontsura, bizitza ontzeko eta pozteko; haren zaurietara, gureak gozatzeko; haren ahulezietara, gureak indartzeko. Eta haren bakardade irekira –bakardade irekietara–, gure isolamenduaren hesiak apurtzeko, barruan daramagun eta gu baino handiagoa den Presentziara begi-bihotzak zabaltzeko, bakardaderik saminenetan ere inoiz ez gaudela bakarrik sentitzeko, baizik eta Infinituaren Bihotzean bizi garela, nola haurtxo urduria amaren besoetan. Eta arnasa hartzeko.

1. Hiztegiak eta dogmak: Jesus berezi eta bereiz

Izena duen oro bada, nahiz eta baden orok ez duen izenik. Izen baten izana zertan datzan jakiteko, hiztegietara jo ohi dugu. Hiztegietan ez dago, noski, den guztia, ezta izen guztiak ere, baina dagoena miresgarria da, izen guztiak Izendaezinera eta Esanezinera zabalik. Nago, halere, hiztegiek bakardadezko eta isolamenduzko unibertsoan murgiltzen gaituztela. Ezinbestean eta tamalez. Hartu eskuan eta ireki: hor dituzu izenak eta izenak, denak elkarren ondoan, hurrenkera ezin hobeto ordenatuan… baina isolaturik. (Eta on-line hiztegian sartzen bagara, are isolatuago ageri dira, ze aurrekoa eta atzekoa ez baitira begien aurrean zuzenean ageri).

Eta nago, izenen izanaz diotenak ere isolamenduaren metafisikara garamatzala. Demagun, irla hitzak zer esan nahi duen edo irla zer den jakin nahi dudala. Hiztegira jotzen dut, zer jakingo. Eta hiztegiak irlaren “definizioa” ematen dit: “Alde guztietatik urez inguratua dagoen lurraldea”. Zer erakusten dit definizioak? Irlarenak bakarrik diren ezaugarriak ematen dizkit. Irlaren bereizgarriak. Horra irla bere bakardadean, bere bereizgarri propio guztiez horniturik. “Irla bat bezain bakar eta bereiz”, esan ohi dugu. Ondo da: zerbait zer den jakiteko, haren izaera zehatzaz jabetzeko, beste gauza edo izaki guztietatik zertan bereizten den jakin behar dugu. Bestela dena nahastuko genuke. Ondo da, baina aski ote da, zerbait zer den jakiteko, haren bereizgarriez jabetzea?

Halaxe daude kontzebituak eta eratuak hiztegiak, eta zerbitzu bikaina eskaintzen digute, ezin uka. Irla zer den zehazki jakin nahi badut, oso baliagarri zait hiztegia, argi esaten baitit zerk bereizten duen kontinente, penintsula eta artxipelago edo uharteditik, zer esanik ez itxasotik eta lurretik, eguzkitik eta airetik. Zerk bereizten duen, azken batean, hiztegiko beste hitz guztietatik, areago, unibertsoko beste izaki ezagun guztietatik. Zerk bereizten duen. Ezagutzea bereiztea da, beraz. Baina bereiztea aski ote, zerbait ezagutzeko?

Zer da, bada, izatea? Zer gara izan, egiazki eta funtsean? Hiztegien logika besterik ez balitz, pentsa genezake diren gainerako izaki guztietatik bereizten nauen hori dela nire funtsezko izaera, nire neutasuna. Berezi edo bereiz izatea. Horretara, izaki bakoitzaren beratasuna (edo gizaki bakoitzaren norberatasuna) berezitasuna izango litzateke. Eta berezitasunak, hori bada funtsezkoa, bereizitasunera garamatza zuzenean (nahiz eta hitz hau hiztegian aurkitu ez). Berez > berezi > bereiz. Berezkoa = bereizgoa. Hiztegien metafisika.

Eta nolako metafisika, halako antropologia: nor izan, norbera izan. Gizakia mineral, landare eta abereetatik (zergatik ez da esan ohi abereengandik) guztiz bestelako. Giza norbanakoa gainerako gizaki guztiekiko “beste”, bereiz. Irlak bezala. Nitasunaren kontzientziak egiten nau neu. Subjektu, nor, norbera. Berezi, bereiz. Besterenezin. Ni versus bestea. Bestea batean ondoan, bestean urrun; batean elkarkide, bestean lehiakide. Beti bakarka. Gizakia bere bakardadean.

Eta nolako antropologia, halako ekonomia, eta halako politika: “bakoitzak berea” lege nagusi. Norbanako, enpresa, estatu… asko eta printzipio bat guztien oinarri komun eta bereizgarri: bakoitzak berea, bakoitzak beretzat. Ahal duenak ahal duena. Beti ere, handiak txikia irentsi.

Eta jarrai dezagun aurrera, dena kate bat baita, isolamenduzko katea: nolako filosofia, halako teologia. Gizaki bakartuak, bere bakardadea leuntzeko, bere antz eta irudira egin zituen jainkoak, ugari, elkarren lagun bezainbat etsai. Eta horrela bere bakardadea are latzago bilakatu zenez, gizakiak Jainko Bat eta Bakarra asmatu zuen, gainerako guztien gainetik edo aurka. Jainko Goren, Jaun-Goiko, Izaki Ahalguztidun, Orojakile, Legemaile. Mundutik aparte, gizakiarekiko Berezi, Bereiz eta Beste, beste Norbait.

Horrelako Jaun-Goiko bakarrak ere, ordea, ezin zuen gizakiaren bakardadea arindu, Lagun bezainbat gertatzen baitzen Mehatxu. Eta betiere urrunegi. Orduan, Jaun-goikoa hurbilago sentitu beharrez, hainbat kategoria eta irudi ausart kontzebitu zituen giza irudimenak: aingeruak, avatarak, jainkozko gizakiak, profetak… eta agian denetan ausartena, kultura grekoko kristauek sortua: Jainkoaren gizakundea, enkarnazioa.

Joanen Ebanjelioko hitzaurreak ireki zuen bidea, lehen mendearen amaieran edo bigarrenaren hasieran: Hasieran bazen Hitza. Hitza Jainkoarekin zegoen eta Hitza Jainko zen. (…). Eta Hitza gizon egin zen eta gure artean jarri bizitzen (Jn 1,1.14).

Gure artean jarri zen bizitzen. Beraz, ez gaude bakarrik. Gure hezur eta mami da “Jainkoa”. Ez da “Jaun-goiko”, Presentzia hurbil baizik: “Jainkoa gurekin”, Emmanuel, antzinako profetak iragarria (Is 7,14) eta Mateoren ebanjelioak gure aroko 80-90 urte aldera jasoa zuenez (Mt 1,23). Ez gaude bakarrik. Giza mami, areago, mundu-mami da “Jainkoa”. Funtsezko elkartasun. Emmanuel. Metafora ederra zen. Guztiarekin ere, Jesus ez zuten inoiz Jainko judu bakarrekin identifikatu. Itun Berri osoan, inoiz ez zaio Jesusi “Jainkoa” deitzen, artikuluarekin (ho theós grekoz); “Jainko” edo “jainkozko” bai –literatura judu garaikidean eta Itun Zaharrean Mesiasi, aingeruei, Israeli, zintzoei, Moisesi, patriarkei, Torahri, Jakituriari, Hitzari… deitzen zaien bezala–, baina “Jainkoa” ez.

Tamalez, ordea, metaforen mundu mugikor eta irekia, iradokitzailea, alde batera utzirik, greziar filosofiako esparrura, hiztegien filosofiara bereizgarrira, ekarri zuten Jesusen “jainkotasuna” eta kontzeptu hotz eta gogor bihurtu, “Jainko”aren mundutasunezko Misterioa edo munduaren (gizakiaren) jainkotasunezko Misterioa –Errealitate Bat bera– bi errealitate edo izaki bereiz bailiran: mundua Jainkorik gabeko mundu eta Jainkoa munduaren gaineko Jaun-goiko. Jesus, hartara, “Jaun-goiko gizon” bilakatu zen: bi zertasun, natura edo esentziaz (ousia) osaturiko norbait. “Bi natura eta pertsona bat”: horrela definitu zuen Kaltzedoniako kontzilioak, V. mendean, Jesu-Kristoren misterioa (edo enigma, hobeto esan). Metaforak dogma bilakatu ziren, eta Jesus izaki arrotz, gizaki bitxi eta ulertezin bihurtu zen. Inor ez bezalako, Jainkoaren Seme bakar, Jainko bakarren enkarnazio bakar, guztiz bestelako gizaki berezi. Gizaki bereiz. Bereizgoaren kristologia garatu zen Itun Berriaz harago, eta oraindik hor dago kristau Eliza gehienen teologia dogmatikoa . “Jesus ez da pertsona humanoa, dibinoa baizik”, dio dogmak. Bera Jainkoa zen, gu ez. Gizatasunean bakarrik gure antzeko, ez jainkotasunean. Nola izango dugu, beraz, egiazki hurko, egiazko bidelagun? Bereizgoaren kristologiak gizakiok bakarrik uzten gaitu, umezurtz.

Bereizgoaren kristologia horretatik dator bereizgoaren kristautasuna: egiazko erlijio bakar bilakatu zen, gainerako erlijioen aurrez aurre. Elizatik kanpo ez dago salbamenik. Gurutzadak eta bataio behartuak zilegi ziren, egia eta ongi bakarraren izenean. Kristautasuna, bereizgoaren erlijio, erlijio bereizle.

Bereizgoaren kristologiak bermatu eta finkatu zuen, halaber, bereizgoaren antropologia grekoa, arestian aipatua. Gogora dezagun Boezio pentsalari kristauak “pertsona” kontzeptuaz eman zuen definizioa: Rationalis naturae individua substantia, “Natura arrazionalaren banakako subsistentzia (nortasuna)”. Gizakia gizabanakoa da. Gizadia gizabanakoz osatzen da, banaka. Banaka eta bananduak bizi gara. Bakarrik eta bakarka.

Horrela doa mundua. Horrela etorri gara giza espeziearen eta izadiaren amildegiaren ertzera. Hondamendiaren atarira. Horra zertara ekarri gaituen metafisika atomistak, teologia dualistak, kristologia bereizleak.

Alda dezagun, beraz, hiztegia eta filosofia, antropologia eta kristologia. Teologia. Alda gaitezen Guztiarekiko begiradara eta sentierara. Eskola, jakintza eta erakunde guztiak hondoeneko elkartasun suntsiezina begitantzera eta egiaztatzera bideratu beharko genituzke. Zer da, bestela, jakituria eta kultura? Bestelako kosmologia, filosofia eta antropologia beharko genituzke. Bestelako teologia. Bestelako kristologia.

Eta, oroz lehen beharbada, bestelako hiztegiak.

Baina ez daukagu hiztegi trinkoetan eta kristologiako liburu potoloetan zertan murgildu, begiak erre beharrean. Askoz sinpleagoa da. Aski da Jesusi begiratzea, begi xaloz, xume-xume. Jesus bakarrik aurkituko dugu sarri, baina beti elkarturik. Haren bakardadea elkartasunean errotzen da, bakardadeak elkartasunera darama.

2. Jesusen elkartasunezko bakardadeak

Gizakiok hurbileko bizilagun ohi ditugun bakardade guztiak Jesusek ere hurbil izan zituen. Ez zen izan supergizon perfektua, supergizaki heroia. Materiaren eta kulturaren baldintzek osatu zuten, guztiok bezala. “Materia”: hala deitzen diogu zer den ere ez dakigun baina unibertsoko forma ikusgai guztien sorgune eta euskarri denari. Materia –edo materia/energia, hobeki esan– matrizea da. Mater/materia. Materia deitzen dugunetik sortzen da espiritu deitzen duguna, edo, beharbada, espiritu kondentsatua da materia. Materia/energiaren etengabeko mugimendutik eta bilakaeratik, konplexutasunetik eta harremanetik, sortu ginen gu ere, Homo Sapiens giza espezie gaixoaren seme-alaba bedeinkatu bezain zaurgarriok, harrigarriro garatuok baina aski garatu gabeok. Gutxiago garatuetatik agertuak gara garatuagoetara bidean. Jesus ere bai. Bere geneen eta kulturaren, garunaren eta historiaren baldintzek osatu zuten, eta baldintza horietan egunero hartu zituen erabakiek. Hots, gisa orotako harreman-sareek eta erabaki pertsonalen sareek –bi sareak bat– izanarazi zuten Nazareteko Jesus izan zen bezalako, gutako bakoitza bezalaxe.

Guk gozatzen eta pairatzen ditugun bakardade guztiak gozatu zituen: bakardade hautatuak eta bakardade behartuak, bakardade beteak eta bakardade hutsak, bakardade lasaiak eta bakardade larriak, norberaren bakardadeak eta besteen bakardadeak.

Baina bakardadeen maisu ere badugu Jesus, ondo begiratuz gero: bakardadea bilatzen nahiz bakardadea gainditzen, bakardadearen arriskuak hartzen eta elkartasunaren konpromisora baldintzarik gabe lotzen, bakarrik bizitzen eta bakartuenen senide izaten, norberatasunaren hondo-hondoan Presentzia Infinitua sumatzen eta hurko zaurituen ondo-ondoan presentzia sendagarri izaten.

Begira ditzagun Jesusen bakardadeotako batzuk, irekitzen dizkiguten ortzi-muga mugagabeen peskizan:

1. Familiako bakardadea. Familia ugariko kide izan zen Jesus: aita eta amaz gain, sei neba-arreba izan zituen gutxienez (Mk 6,3an lau anaiaren izenak ematen zaizkigu: Santiago, Jose, Judas eta Simon, eta “arrebak” aipatzen, bi gutxienik, izenik gabe). Alde horretatik ez zuen bakardade handirik izan.

Baina behin eta berriro esaten zaigu familiarekin gorabeherak izan zituela, eta ez nolanahikoak. “Adizu, ama eta anai-arrebak dituzu kanpoan, zurekin hitz egin nahian”, esaten diote behin (Mk 3,31). Pasarte horretan ez zaigu esaten zer dela eta joan zitzaizkion etxekoak bila, baina bai “kanpoan” geratzen direla: Jesus barruan, familia kanpoan. Edo bestela esan: Jesus familiatik kanpo. Tartean, distantzia, hutsartea. Etena beharbada. Argi dago Jesusek familia utzia zuela, bere profeta-predikuari ekiteko.

Markosek berak, lehentxeagoko pasarte batean, ematen digu testuinguruaren berri, eta argi baino argiago diosku zeinen garratza izan zitekeen euren arteko familia-giroa, edo zeinen larria egoera: Burutik egina zegoela uste zuten, eta bila doazkio, hartu eta eramateko asmotan (Mk 3,20). Beste ebanjelariek ez dute horrelakorik jaso, gogorregia gertatzen zitzaielako seguraski. Historikoa denaren seinale. Burutik egina zegoelakoan, haserrez edo gupidaz, hartu eta eraman egin nahi dute. Ez da irudikatzen zaila, hitz horien atzean, zenbat ulertu ezin eta eztabaida, zenbat bakardade eta isolamendu egon zitekeen. Familiarekiko, diot.

Jesusen erantzuna zorrotza da: Inguruan eserita zeudenei begiratuz, esan zuen: “Nor da nire ama eta zein nire anai-arrebak? Hauek ditut nik ama eta anai-arreba. Jainkoaren nahia egiten duena, horixe dut nik anaia, arreba eta ama” (Mk 3,34-35). Bere ama eta anai-arrebak ez direla Jainkoaren nahia betetzen ari esatearen pareko da. Jesus ez da txantxetan ari, eta horrek prezioa zuen: familiarekiko bakardadea. Bakardade hautatua, noski, baina ez nahigaberik gabeko bakardadea.

Baina hor bertan ikusten dugu, familiatik bakartu arren Jesus ez zegoela bakarrik. “Hauek dira nire ama eta neba-arrebak”. Familiaren mugak gainditu ditu, familia patriarkalaren mugak bereziki –oso deigarria da ebanjelioetako Jesusek ez duela inoiz odolezko aita aipatu ere egiten–. Denak ditu ama eta neba-arreba, familia, aita patriarkalik gabeko familia berri unibertsala. Eta odolezko aitaren ordez, “Jainkoa” du aita, guztien aita bizi-emaile babeslea. Ez dago bakarrik.

Eta bikotea? Gizon-emakume gehienek dute bikotea, sexu-orientazio eta genero-desberdintasun guztiak onarturik. Jesusek izan ote zuen? Garai batean izan eta gero utzi egin ote zuen? Edo bere ondoan izan ote zuen beti bihotzeko kuttuna, gizonezko edo emakume? Seme-alabarik izan ote zuen? Edo bakarrik bizi izan ote zen? Gaia luzexeago jorratzea mereziko luke, baina hemen ez dut lekurik. Probableenik, ez zuen bikote finkorik izan, berak halaxe aukeratuta, zen eta zuen guztia “Jainkoaren erregetza” –herriaren askapena, baztertuen gizarteratzea eta gaixoen sendaketa– iragartzeari eta gauzatzeari emateko “bakarrik” bizitzea hobe zelakoan (“zelakoan” diot, ez “zelako”) (Mt 19,12). Dena den, bikoterik ez izateak, izan ez bazuen, ez zuen bakartuago egin, bistan da. Bakartu guztiak hartu nahi izan zituen senar-emazte.

2. Bakardade soziala. Profetaren bakardadea. Gizarteko arauak eta konbentzioak (ohorezko kategoriak, ondasun-mailak, handitasun-irizpideak) urratzen dituenaren bakardadea. (Des)ordena politikoa eta erlijiosoa, biak (boterearekiko menpetasuna, nagusiekiko begirunea, apaizen aitorpena, zapatuetako atseden-legeak eta kultu-garbitasunerako nahiz baraurako arauak…) hausten dituenaren bakardadea.

Hogeita hamalau urte inguru zituela –garai hartarako urte asko–, Joan zeritzan eta hitz eraginkorrez garai berriak iragartzen zituen profeta sutsu baten oihartzunak iritsi ziren Nazaretera, eta erabaki ausarta hartu zuen Jesusek: familia, lanbidea, herria, lagunak, dena utzi (emaztea ere bai?) eta Joanengana jotzea. Familiatik bakartu zen eta gizarte marjinatura marjinatu. Hurbilenekoengandik eta handikiengandik ez ezik, gehiengo sozialetik ere urrundu egin zen. Jesus marjinatu soziala izan zen, gizarte hartan bere burua marjinatu zuelako neurri handi batean.

Bakardade hautatua hemen ere, beraz, baina ez nekerik gabea. Marjinatu guztien zoria eta zorigabea bereganatu zituen. Estigmatizatu sozial bilakatu zen. Gizarteak ez zuen ulertu: Ezin zuten sinetsi harengan [hitzez hitz: Eskandalizaturik zeuden harekin] (Mk 6,3). Eta ez dirudi inondik ere biktimarena egin zuenik; hori bai, Mendebaldeko hizkuntza guztietara igaro den sententzia borobil batean esan zituen esateko guztiak: “Profeta bati edonon ematen zaio ohore, bere herri, senitarte eta etxean izan ezik” (Mk 6,4). Azalpenak sobera daude.

Eta familiarekiko bakardadeaz goraxeago esana esan behar hemen ere: bakardade sozialak ez zuen bakartu. Politikoki, sozialki, erlijiosoki marjinatuak izan zituen mahaikide, bizi-lagun. Klase-hautaketa edo klase-aldaketa bat izan zen bakardadea baino gehiago.

3. Jarraitzaileek bakarrik utzia. Joanen ondoan aldi bat eman ondoren –ez zen, seguru, egun bateko ez hilabeteko kontua izan–, bere maisuarengandik ere aldendu eta bere bideari ekitera deliberatu zen Jesus. Haustura berria, bakardade berria, hautatua hau ere, baina ez bakartasunean gelditzeko. Amets bat zuen bihotzean, aldarri bat ezpainetan, eta ezin zituen gorde. Jarraitzaile-taldetxo bat –gizon eta emakume, gauza bitxia– bildu zitzaion laster bere ametsaren eta hitzen sutara, eta biderik bide abiatu ziren elkarrekin –gizon-emakumeak elkarrekin…, are bitxiago eta eskandalagarriago–, askapena hots eginez, bakea aldarrikatuz, gaixoak sendatuz. Garai mesianikoen udaberria zen.

Baina udaberri-giroak ez zuen luzaro iraun bere jarraitzaileen artean ere. Edo espero zuten baino gutxiago ematen zielako Jesusek edo uste zuten baino gehiago eskatzen zuelako, haren ikasleetariko askok atzera jo zuen, eta aurrerantzean ez ziren harekin ibili (Jn 6,66). Hurbileneko taldean ere zalantzak ugalduz zihoazen, hainbesteraino non Jesusek, desafioz baino gehiago barne-minez, gordin galdetzen dien: “Zuek ere alde egin nahi al duzue?”. Badakigu Pedro borondatetsu eta kontraesankorraren erantzuna: “Norengana joango gara?” (Jn 6,67-68). Badakigu ere oilarrak bi bider jo baino lehen zer esango duen hiru bider: “Ez dut ezagutzen” (Mk 14,71-72). Eta negarrari eman zion.

Jesusek ere behin baino gehiagotan emango zion negarrari, esperantzak porrot egiten ziola ikusirik. Guztiarekin ere, eutsi egin zion, Euskarriari etsi gabe eutsiz, harik eta Euskarriak berak huts egiten ziola, guztiek ez ezik Guztiak ere utzia zela sentitu zuen arte, usteak eta esperantzak eta arnasa ere galtzeraino…

3. “Ene Jainko, ene Jainko, zergatik utzi nauzu?” (Mk 15,34; Mt 27,45)

[Atal honetan, eta hemendik aurrera oro har, ikuspegi historikoaz haragotik ariko naiz. Gizakia bakarrik jaiotzen da eta bakarrik hiltzen. Zer esanik ez Jesus. Nor hurbil daiteke haren barrunbera? Nola bizi izan ote zuen bere bizitzako atakarik estuena, bakardaderik desanparatuena, kondenatuaren heriotza, gurutzean zintzilik, gorputz-arimak zarrastaturik? Ebanjelariek inoiz ez dute xede, heriotzako tenorean are gutxiago, Jesusen oroitzapen historikoak xuxen eta zehatz ematea, profeta martiri zintzoa zela erakustea baizik, eta harengan esperantzaren ikurra eta eredua guztioi eskaintzea. Zilegi da, beraz, Ebanjelarien kontaketa librearen irakurketa librea egitea. Horixe egingo dut].

Zeruaren eta lurraren artean gurutzean zintzilik. Zeru-lurrak zulo beltz. Zeruan ez da inor ageri eta lurra oinen pean hondatzen zaio hondorik gabeko hondamendirantz. Ez da bakardade larriagorik.

Lehentxeago, gau minean, Getsemaniko baratzan (Mk 14,32-42), negar-malko guztiak agorturik, izerdi larritan ikusten dugu, odol-tantak bezain lodiko izerdi-tantaka. Ikara et larria sentitzen hasi zen. Orain bai bakarrik. Pedro, Andres eta Joan atzean geratu zaizkio, loa beldurraren eta etsipenaren babesgarri. Jesusek ez du ikara eta larriaren babesik, nahiz eta Lukasek aingeru kontsolatzailea aipatzen duen (Lk 22,43). Non da aingerua? Babesgabe, biluzik. “Hiltzeko zorian nago tristuraz”. Zalantzaren zorabioan irabiaka nahasturik ageri da, errukarri. Egunsentirik izango ote da inoiz? Baina Jainkoak ezin nau utzi. Ezin dut etsi. Aita, urrun ezazu kaliza hau niregandik. Bertan behera utzi behar al nauzu eskutik? Bai, prest nago edari samina hondarreraino edateko. Huts egingo ote didazu? Bai, hondoraino hustuko dut kaliza. Baina Jainkorik ba ote da? Guztiarekin ere, bego, egin bedi zure nahia. Jaio ez banintz hobe! Maria, Pedro, goazen. Denak hondatu behar badu, honda gaitezen elkarrekin.

Eguna ilun argitu zuen. Egunaren erdian, eguzkia gorenean zela, itzalik beltzenak hartu zioten arima. Hori ere humanoa da, nork ez daki? Hiruretan, Jesusek oihu handiz esan zuen: “Eloi, Eloi, lema sabaktani” (“Ene Jainko, ene Jainko, zergatik utzi nauzu?”). Zulo beltzak irentsi ditu argi-izpi guztiak, errairik gabeko barrurantz, goirik gabeko beherantz, hutserantz. Zeruan ez da Jaun-goikorik.

Inork ez daki zer sentitu zuen zehazki Jesusek Getsemaniko baratzan izerdi-larritan eta gurutzean zintzilik, zer esan zuen, ezer esan ote zuen, ezer esan ote zezakeen. Baina oso deigarria da Markosek aurrena eta Mateok gero hain hitz gogorrak jarri izana Jesusen ahotan: “Ene Jainko, ene Jainko, zergatik utzi nauzu?”. 21. Salmoa jartzen ote Jesusen ezpainetan, Jainkoarekiko konfiantza barea aitortuz amaitzen den otoitza? Ala Jesusek Jainkoaren abandonua sentitu zuela esan nahi ote dute, gogor eta gordin? Utz ditzagun adituen eztabaidak. Neure irakurketa arriskatuko dut, Jesusen psikologian eta kontzientzian gertatzen zena deskribatzeko inolako pretentsiorik gabe, Ebanjelioko eszenak iradokitzen didana azaltzea asmo soil.

“Jaun-goikoa”ren irudia itzali zitzaion Jesusi. Txikitatik babes eta oinarri, Aita-Ama eta LAGUN izan zuen Jaun Goiko Ahalguztidun eta Hurbila gabe gelditu zen. Zerua hustu zitzaion, eta begien aurrean hustasun ikaragarria zabaldu.

Egia esan, tradizio erlijioso monoteistetako –judaismoa, kristautasuna, islama–mistiko guztiek bizi izan dute esperientzia latz bera: Jainkoaren bizipena sakondu ahala eta Jainkoaren kontzeptu sinesgarriagoak bilatu ahala, “Jaun-goiko”rik gabe” gelditu dira banan-banan. Eta lazgarria da hori “Jaun-goikoa” biziaren –mundu-ikuspegiaren, ontasunaren, esperantzaren, oraingo eta geroko bizitzaren– oinarri izan duenarentzat. Pilare guztiak inarrosten dizkio. Bertigoa eragiten. Eta irudipen edo bizipen hori ahal duen bezala ulertu eta interpretatu beharrean aurkitzen da.

Gehienek Jainkoak berak ezarritako probaldi gisa ulertu izan dute, fede-maila garbiagora igotzeko ezinbesteko probaldi gisa: “Jainkoak bide ilunetik narama, neure buruari uko egiten erakusteko eta berarengana gehiago hurbiltzeko”. Mistiko pentsalari asko harago joan dira, halere: desatxikimendua da mistikaren bidea, bai, baina Jainko-irudi guztiekiko desatxikimendua lehenengo eta behin. Ez ezazu Jainko-irudirik egin, irudian harrapatua geldi ez zaitezen, txoria kaiolan bezala. Hegalda zaitez. Libra zaitez Jainkoaren irudi guztietatik, “Jaun-goiko” baten iruditik lehenengo eta behin: energia/materia ororen edo espazio-denbora guztiaren edo Unibertso osoaren aurretik zatekeen, munduaren gain eta mundutik bereiz legokeen, gizakien saritzaile eta zigortzaile eta hil ondorengo epaile izango litzatekeen, gizakiaren antzeko emozioak eta burutapenak lituzkeen Jaun Goiko edo Izaki Gorenaren iruditik. Ez baitira Jainkoa, giza irudimenak sorturiko irudiak baizik, giza garunaren konstruktuak. Jainkoa ez da Izakia, Izamena baizik. Zoaz, bada, teismoaz eta ateismoaz harago. Ez ezazu inoiz pentsa Jaun Goiko batek utzia zarenik. Murgil zaitez Jainkoarengan edo, hobeto esan, Jainkoa DEN Orotasunean, den ororen Hondoan, Hurbiltasun hautsezinean, Biziaren Arnasan.

Jesusek ez zuen, noski, horrelako gogoeta teologiko-filosofikorik inoiz egin. Jainkoari buruzko teoriek bost axola izan bazien beti, gurutzeko tortura jasanezin hartan, gorputz-arimak urraturik, ez zegoen burutaziotarako. Eta baliteke Mateok eta Markosek haren ahotan jartzen dituzten garrasi-hitzak ere esan ez izana; sinesgarriagoa da gurutziltzatu baten ahoan hitzik gabeko garrasi soil erdiragarria. Baina sinesgarria da baita ere Jesusi, bizitzako azken egunetan eta azken ordu haietan, bere esperantza mesianiko guztien porrotarekin batera, ordu arte euskarri hautsezin izan zuen Jaun-goikoarenganako fedeak ere kordoka egin izana. Sinesgarria da, ordu arte sinetsi izan zuen eta, sinagogako elkarteetan nahiz Galileako mendi-landa bakartietan, otoitz egina zion Jaun Goiko Ahalguztidunaren irudia arraildu eta pitzatu izana. Jaun Goikoak abandonatua sentitzen denean, ez al du Jesusek Jainko-irudi hori –Errege, Aita nahiz Ama deitzen ziona– abandonatu beharra adierazten, zeharka bederen? Horra galdera, zilegi bekit.

Bere gizatasun libre eta gupidatsuagatik, bere solidaritate arriskatuagatik, bere esperantza adoretsu bezain eraginkorragatik gurutzean garrasika ari den gizaki on gaixoa abandonatzen duen Jaun Goikoa ez da existitzen. Inor gurutzean bakarrik uzten duen Jaun Goiko Ahaltsurik ez da existitzen. “Zergatik utzi nauzu?” galderaren erantzuna izango lukeen edo galdera horren aurrean isilik geratuko litzatekeen Izaki Gorenik ez liteke izan. Horrelako Jaun Goikorik ez da existitzen. Horra, besteak beste, Jesusek gurutzeko bakardadean erakusten diguna. Jesusen garrasia, gurutzea, heriotza –Hegelek, Nietzschek, Bonhöffer-ek, Moltmann-ek, “Jainkoaren heriotzaren” teologo guztiek erakutsi duten bezala– erlijio monoteistetan nagusi izan den Jainko-irudiaren heriotza da aldi berean, teismo tradizionalaren heriotza, “Jaun Goiko”aren heriotza.

“Jaun-goiko”rik gabe hil zen Jesus, barkatu horrelaxe esatea.

Orduan zer? Ezer ez? Deus ez? Ez diot hori, bego argi. Jesus “Jaun goiko”rik gabe hil zela esatean, ez diot Jainkorik gabe hil zela, Ezerez handian. Ezereza ez da. Jesusek dena galdu zuen, bai, baina dena galtzen duenak DENA irabazten du, lurrean galtzen den gari-aleak uzta osoa irabazten duen bezala: horixe erakutsi zuen Jesusek, ezer erakutsi bazuen. Horixe erakusten digute Jesusen bizitzak eta heriotzak, ezer erakusten badigute. “Azken arnasa eman zuen”, esaten dugu norbait hiltzen denean, eta halaxe itzultzen hitzez hitz Jesus “hil” egin zela esateko erabiltzen den hitza (exépneusen: pneuma, hots, arnasa eman zuen): Azken arnasa eman zuen (Mk 15,37).

Lukasen ebanjelioaren arabera, hain zuzen, Jesusen azken hitzak hauek dira: “Aita, zure eskuetan jartzen dut bizia [pneuma: arnasa ]”. Hau esanik, azken arnasa eman zuen [exépneusen]” (Lk 23,46 ). Bizia arnasa da. Den oro arnasak bizi du. Dena ematen duenak, azken arnasa ere ematen du. Azken arnasa ematen duena Denaren Bizi- Arnasari ematen zaio. Bizian bizi da. Ez dago bakarrik. Azken batean, bere bizitzako bakardadeetan eta heriotzako bakardade larrian, Bizi-Arnasarekin bat eginik agertzen zaigu Jesus: Bizi-Arnasatik Biziari arnasa ematen. Azken arnasa ematean, Lehen Arnasarekin bat egiten da. Bizi-Arnasarekin bat, Jesus historikoa Kristo kosmiko edo unibertsal bilakatzen da. Horixe da zure eta nire, izaki ororen helmuga. Egia esan, horixe gara jada funtsean.

Biziaren Arnasa: horixe da niretzat Jainkoaren metaforarik ederrena. “Jaun Goiko” Izaki Gorenaz harago, teismoaz harago, Jesusen (eta gure) otoitz eta bakardadeetako Jainko-irudi guztiez harago, zer da Jainkoa? DENA da. BADENA. Orotasunaren Misterioa. Biziaren ARNASA bizia.

4. Guztiarekin eta guztiekin bat

Zertan datza, beraz, Jesusen azken bakardadea? Izaki guztien Hondoa edo Funtsa edo Arnasa den Izamenarekin bat egitean, izakiok bereizten gaituzten forma berezi eta bereizle guztiez harago. Azken arnasa ematean, den oro mugiarazten, biziarazten eta izanarazten duen Arnasarekin bat egiten dut osoki, bere forma partikularraren mugak zeharkaturik.

Zer da, azken batean, Jesusen gurutzeko bakardadea? Ororen elkargunea, besoak zabalik, ipar eta hego, mendebalde eta ekialde. Gurutzeko heriotza Elkartasun unibertsalaren lekuko da, Orobatasunaren agerpen, Izamen beterako pazko edo igarobide. Bere buruaz, egoaz, formaz hustutzean iristen da beteki izatera, BADENArekin bat egitera. Bere barnetasunik barnenean, beretasunik bereenean, bakardaderik bakarrenean, Den ororekin bat da. Esateko moduak dira, baina ez hitz hutsak.

Beraz, Jesusi begira, eta bakarkako bakardadearen zauriak ukatu gabe, esango nuke: guztiarekin eta guztiekin batzen gaituen bakardadea da egiazko bakardade. Bakartzen gaituen bakardadea gaindi daiteke. Ikuspegi eta hizkera hori ditu Joanen ebanjelioa, Joanen Jesusek: “Badator ordua –hobeto esan, heldua da–, nor bere aldetik sakabanatu eta bakarrik utziko nauzuena. Baina ni ez nago bakarrik, nirekin baitago Aita. Hau guztia, nirekin elkarturik bakea izan dezazuen esan dizuet. Munduan larrialdirik izango duzue; baina izan adore! Nik garaitua dut mundua” (Jn 16,32-33). Garaitu dut isolamenduaren bakardadea, gezurrezko bakardadea, infernuko bakardadea, egoaren bakardadea. Jesusek esana denok esan genezake. Jesus dena denok gara: BADENA.

Zer ote da, beraz, bakarrik egotea? Ez da inor gabe eta ezer gabe egotea, beti baitago zerbait gure ondoan, edonon, edonoiz, gu geu konta ezin ahalako zerez, zerbaitez, osagaiez osatuak garelarik izan. Gure ondoan beste norbait ez izatea, inor ez egotea, hori bai, gerta liteke, etengabe gertatzen zaigu. Baina orduan ere bakarrik ote gaude, egon? Hurbilago edo urrunago, beti da norbait, guk jakin edo ez.

Areago. Zerbait deitzen dugun edozer –harri-koskor, ur-tanta nahiz landare–, norbait bihur daiteke, hondoraino begiratzen jakinez gero. “Arreba ura”, “arreba ama lurra” esaten zuen Asisko Frantziskok, eta ez zen metafora hutsa. Hark ere sentitu zuen bakardade gorria, gorputz-arimak oinazetan, fundatua zuen Ordenako anaiek zokoratua, porrot egina aurkitu zenean, baina gau minean begiak ireki zitzaizkion eta unibertsoa Presentzia onaren arnasaz betea ikusi zuen eta izaki guztiak senide zituela, ez zegoela bakarrik, eta Anaia Eguzkiaren kantika atera zitzaion barrutik jario batean. “Kontsola zaitez –esango liguke Asisko Anaia Pobreak–. Inoiz ez zaude bakarrik”.

Maila fisikoan ez dago bakardade bakartzailerik, banakotasun bereizlerik. Atomo-partikulak ez daude bakarrik –eta ez naiz txikiagotik hasiko, oraindik ez baitaki inork eskala txikiagoan zer dagoen–, atomoak ez daude bakarrik, molekulak ez daude bakarrik, zelulak ez daude bakarrik, organismoak ez daude bakarrik, planetak eta izarrak ez daude bakarrik, galaxiak ez daude bakarrik, zulo beltzak ere ez, ez daude bakarrik. Eta Unibertsoa, espazio eta denboraren osotasuna, materiazko eta energiazko forma guztien batura, bakarrik ote dago? Nola liteke bakarrik egon, forma bakoitza beste forma guztiekin harremandua dagoen elkartasunezko sarea baita Unibertsoa, ertzik eta bazterrik gabe, muga zehatzik gabe, barrualde eta kanpoalderik gabe, oro ororekin bat?

Eta halako berotasun, hurkotasun, bertakotasun bat, halako bihotz edo arima edo arnasa bat balitz dena adoretzen, bibratu arazten eta elkartzen duena? Eta, Izendaezina nolabait izendatzearren, Hori balitz Jainkoa? Eta den oro, funtsean, Jainkoarengan balitz? Orduan, txarrenean ere, inor ez ezer ez legoke bakarrik, inor ez litzateke bakarrik biziko, ez bakarrik hilko…

Denok dakigu, gutxi-asko, nahi gabeko eta nahigabezko bakardade bakartia zer den: behar dugun lagunaren falta, inoren samurtasunik eza, haur abandonatua, etorkin umiliatua, ziegan isolatua, zahar ahaztua… Halere, zulorik beltzenean ere, beti gerta liteke norbaitek, hurbildurik, gozoro esatea: “Ez zaude bakarrik. Zurekin nago”. Eta bakardaderik larrienean dagoen edonori zabal dakizkioke begiak eta ohar daiteke: “Ez, ez nago bakarrik. Unibertsoan inor ez balego ere, ez nintzateke bakarrik egongo”. Gertatuko ahal zaio! Izango ahal du hori gertarazten lagunduko dion eskurik, zurea eta nirea kasu! Horretara irekitzen gaitu Jesusen azken bakardadeak.

Berezkoa ez da bereizgoa. Egiazko norberatasuna orotasuna da. Orobatasuna. Orobaitantasuna. Orobatasunean ez da norberatasun bereizirik. Ez da isolamendurik. Ez da zorigaiztoko bakardaderik, bakardade hilgarririk. Zeru-muga horretarantz zabaltzen dizkigu begiak Jesusek, bizitzan zehar eta hiltzeko tenore krudelean.

Nola esan dezaket, ordea, ez dela bakardaderik, begien aurrean hainbat gizon-emakume ageri zaizkigunean edonon, herrialde aberats eta pobre, etxe eta kale gorri, familia eta ospitale? Esateak ez du askotarako balio. Jesusek egin zuena egitea da kontua: hurko izatea, bakardade zaurituetan hurkotasunaren ukendu, lekuko samur. Bide-bazterrean bakarrik eta hilzorian zegoenarekin samariar onak egin zuena.

5. Jesusen hurkotasunaren praktika xume bat: “Bihotzaren otoitza”

“Bakarrararekin bakarrik egotea” bezala definitu izan da otoitza. “Bakarraren aurrean bakar” deitu izan zaie monjeei. Jainkoa Izaki Goren Bakartia bailitzan, otoitza bakartasun- edo banakotasun-ariketa bailitzan, bilatzaile espiritualak izaki bakartiak bailiran Jaun Goiko gorde baten bila.

Ez da hori. Jainkoaren bilaketa orobatasun arnas emailearen bilaketa da norberaren baitan eta izaki guztien baitan. Otoitza funtsezko batasun-ariketa da. Izaki orotan Orotasun biziarazlea arnastea da otoitza. Otoitz sakona, edo kontenplazioa, edo meditazioa. Meditazioa, noski, ez da inondik inora gogo-hausnarketa, baizik eta, Errealitatearen “erdigunean” kokaturik, Badenean eta Garenean arreta jarririk, Badenaren eta Bagarenaren kontzientzia zabaltzeko ariketa, Garena izateko ariketa soila, Guztiarekin bat. Geure arnasa Bizi-Arnasarekin bat egiteko ariketa xumea.

Mila modu daude otoitz sakon edo kontenplazio edo meditaziorako, baina moduak eta bideak ez dira funtsezko. Halere, modu xume bat aipatu nahi dizut labur-labur, baliagarri balekizu: “Jesusen otoitza”. “Bihotzaren otoitz”, “Jesusen inbokazio-otoitz” edo “Errukiaren otoitz” ere deitu izan da.

Tradizio luzea du, eta hunkigarri zait gogora ekartzea praktika honek Palestinako Gaza eskualdean dituela erroak, IV.-V. mendean. Hunkigarri zait herrialde abandonatu, sarraskitu, gurutziltzatu horretan, duela mila eta zazpiehun urte, hainbat gizon eta emakume bakartik, bizi-leku finkorik gabe eta inolako bizi-baliabiderik gabe ere, otoitz meditatibo horretan aurkitzen zutela irudikatzea euren euskarria, kontsolamendua, barne-bakea, hitz batean, arnasa. “Jesus, Jainkoaren seme, lagun nazazu”, “Jesus, Jainkoaren seme, erruki zakizkit” edo antzeko inbokazioak behin eta berriz errepikatuz, besterik gabe.

Praktika bera baliatu zuen, garai bertsuan, Sinaiko basamortuko monjeen mugimendu hesikastak ere. “Hesikasmo” hitza grekozko hesikhiatik dator, hau da: barne-bakea, baretasuna. Arnasketarekin batera Jesusen izena errepikatuz, Jesusi etengabe deituz, lortzen zuten norberarekin eta hurkoekin bakean bizitzea, barruko urduritasunak baretzea eta kanpoko gatazkak gozatzea.

XIII. mendean, otoitzaren eta kristau-fedearen krisi luzearen ostean, Mazedoniako Athos mendi santuan arrakastaz berritu zen praktika eta handik hedatu Ekialdeko Eliza kristauan. XVIII. mendean Errusiara iritsi zen.

Eta Errusian, 1853 eta 1961 artean, liburuxka zoragarri bat argitaratu eta zabaldu zen: Erromes errusiar baten kontaerak. Ezagutzen ez baduzu, biziki gomendatzen dizut. Erromes ibiltari bat biderik bide abiatzen da, bake bila hura ere. Gau eta egun, esna eta lo, zorion eta zorigaitz, etengabe otoitz egitera nola iritsi jakin nahi luke, edo etengabeko kontenplazio-egoera arretatsu eta baketsura. Halako batean, staretz edo monje aholku-emaile batekin topo egiten du, eta biderik erraz eta xumeena erakusten dio: errepika zezala etenik gabe “Jesusen otoitza”: “Jesus Jauna, Jainkoaren Semea, erruki zakizkit”; errepika zezala leku, une eta egoera guztietan, ahots gora nahiz isilean, egonean nahiz ibilian, eguzki nahiz ekaitz, pozaldi nahiz larrialdi, arnasarekin batera, arnasaren eta bihotz-taupaden erritmoarekin bat egiteraino. Erromes bakartia ez zen harrezkero sekula bakarrik sentitu.

XX. mendearen bigarren erdialdetik aurrera, John Main monje beneditar ingelesak eta, hura gazterik hil ostean, Laurence Freeman haren kide eta lagunak “Kristau-kontenplazioaren mugimendua” sustatu zuten, “Jesusen otoitza” oinarri harturik eta gaurkoturik.

Oso erraza da: taldean edo banaka, edonon, edonoiz, eser zaitez, isilik eta geldi, eta errepika ezazu behin eta berriz “Marana tha” (“Zatoz, Jauna”), lehen kristauek Jesusi arameeraz zuzentzen zioten otoitza. Jar ezazu zeure arreta hitz horretan; arreta galdu duzula ohartzen zaren bakoitzean –etengabe gertatuko zaizu–, ez kezkatu, itzuli zeure mantratxora, Marana tha, arnasarekin batera, arnasgorakoan Marana tha eta arnasbeherakoan Marana tha. Jar ezazu Jesusen ikonotxo bat, nahi baduzu, eta piztu argizagitxo bat, lagungarri bazaizu. Har itzazu egunero 20 minutu goizean eta beste 20 arratsaldean, ahal duzuna ahal duzunean, libre eta leial. Eserita eta geldi, ahal dela bizkarra zut, bare eta adi, arnasa barrenetik hartuz, ez arnasa eta ez ezer behartu gabe, natural eta lasai.

Ez zaude bakarrik. Eta bakarrik sentitzen bazara ere, bakean eta lasai har dezakezu arnasa, bakean eta lasai senti zaitezke, den ororen Arnasaren baitan, barnetasuna orotasunarekin bat, Jesus bezala.

(Hemen 61, urtarrila-martxoa, 43-60 or.)