Jesus inspiratu zuenari “Jainkoa” dei ote diezaiokegu oraindik?
Humanismo bioekozentriko baten alde. Zer eskain dezakegu Jesusen jarraitzaileok? deituriko Nazioarteko online Kontsultan (2022ko ekainak 5) eman nuen hitzalditxoaren testu garatua.
Zer ekarpen egin dezakegu Jesusen jarraitzaileok humanismo bioekozentrikoaren alde? Ez dugu horretarako balio gehigarririk, ezta oinarri esklusiborik ere, baizik eta Jesusen inspirazioa: hura mugitu zuen inspirazioa, haren giza irudiari, bizi-jarrera eta -hautuei, harreman eta lehentasunei, hitz askeei eta ekintza askatzaileei darien inspirazioa.
1. Inspirazio oro bezala, hartzen eta botatzen dugun arnasa bezala, Jesusen inspirazioa unibertsala eta partikularra da aldi berean. Unibertsala da, forma fisiko, psikiko eta kultural oro gainditzen duelako; baina partikularra, partziala ere bada nahitaez, forma batean, biziera batean, giza historia zehatz batean adierazten baita; haren memoria ere modu librean, sortzailean, pluralean transmititu da, egia historiografikoari lotu gabe, hizkuntza sinboliko, konplexu eta koherente aberats batean, hala nola: mesianismoa, askapen unibertsala, sendaketa, neba-arrebatasuna, Jainko-semetza, mahaikidego irekia, ogi-ardoak, zoriontasunak, justizia eta bake unibertsala, grazia, barkamena, lur berri eta zeru berria, enkarnazioa, berpizkundea, kristifikazioa, etab….
Motibo sinboliko horietako bat ere ez da Jesusen tradiziokoa soilik (ia guztiak tradizio judutik baitatoz), baina guztiek batean corpus linguistiko, narratibo, berezia osatzen dute, eta berriz diot: plurala. Hitz, irudi, kontakizun… horiek Presentzia bat sorraraz dezakete, inspirazio bat eman, kontzientzia argitu eta ekintza bultzatu. Jesusen inspirazioa –hots, bera inspiratu zuena eta berak inspiratzen diguna– gogora ekar dezakete eta piztu.
2. Zerk inspiratu zuen, bada, Jesus? Kosmosa, bizia eta, beraz, humanismo bioekozentrikoaren –hots, bizidun guztien bizian eta izaki guztien elkartasunean zentraturiko humanismoaren– aldeko konpromisoa animatzen duen “ZERA” berak. “ZERA” horri –Genesiko mitoaren arabera jatorrizko uren gainean bibratzen zuen edo hegatzen zen Espirituari, hau da, biziaren eta den guztiaren arnasa sakonari– Jesusek “Jainkoa” (Elohim) deitzen zion, hainbat kalifikatzailerekin, hala nola: Jauna, Kreatzailea, Erregea, Abba… Eta nire galdera da: gaur egun, Jesusek erabilitako kalifikatzaile horiekin berberekin kalifika ote dezakegu “ZERA”? Areago: “ZERA“ horri, errealitatearen hondoari, “Jainko” ere dei ote diezaiokegu?
Argi gera bedi, ordea, hasieratik: aipaturiko galderaren erantzuna baiezkoa balitz, horrek ez luke inola ere esan nahiko kosmosak, biziak eta konpromiso etiko-politiko-ekologikoak ez dutela arnasa sakonik baldin eta “Jainkoa” ukatzen badugu (baieztapen zentzugabea litzateke, baina maiz ageri da oraindik sinestun, teologo eta eliz agintari askoren diskurtsoan); baizik eta kontrakoa esan nahiko luke, hots, badenaren arnasa sakonari edo errealitaterik errealenari “Jainkoa” ere dei dakiokeela. Baina zilegi ote da horrela deitzen jarraitzea?
3. Jainko hitza hiztegi guztietako hitzik nahasgarriena da. Kontraesanaren seinale da, ez errealitaterik errealen gisa baieztatzen dutenentzat bakarrik, baita erabat irreal gisa ukatzen dutenentzat ere. Jainkoarengan sinesten dutela diotenek oso gauza desberdinetan –are kontrakoetan– sinesten dute; era berean, Jainkoa ezeztatzen dutenek oso gauza desberdinak ezeztatzen dituzte; eta sarritan gertatzen da sinestun deritzen askok baieztatzen dutenak zerikusi handirik ez izatea ateo deritzen askok ukatzen dutenarekin, eta batekoz bestera.
Nahasmen-egoera honetan, merezi ote du oraindik “Jainkoari” buruz hitz egiten jarraitzea? Eztabaidagarria da, aitor dut, baina pertsonalki –aukera pertsonala da–, nahasbide guztiak gorabehera, uste dut baietz. Eta uste dut baietz, funtsezko hiru arrazoirengatik: lehenik eta behin, Jainko hitza, bere nahasbide guztiekin, hor dagoelako gure hiztegi guztietan, eta gure hizkuntzan bertan, hiztegiak baino milaka urte lehenagotik; bigarrenik, hoberenerako eta txarrenerako, hitz hori banaezina delako nire historiatik, zeina ez baitut ezertan ukatu nahi, ezta kanonizatu ere; eta, hirugarrenik, uste dudalako Jainko hitzaren ordez erabiliko genukeen edozein itzulinguru Jainko terminoa bezain nahasgarri izango litzatekeela, edo nahasgarriago.
4. Paradigma posteista edo transteista baterako trantsizio-garai honetan, eta ziur nagoen arren egunen batean –berandu baino lehen seguraski– Jainkoari buruzko irudi tradizionala –hots, munduaz kanpoko Izaki Goren pertsonala–, eta agian Jainko terminoa bera ere desagertu egingo direla, hala ere, gaur gaurkoz ez dut baztertzen hitz hori erabiltzea. Nola sentitzen naizen eta non edo norekin nagoen, ez diot uko egiten “Jainkoa” esateari, ez inongo Izaki Goren oro-esplikatzailea adierazteko, Misterio unibertsala adierazteko baizik. Ez dut ezein hitz absolutizatzen, are gutxiago Jainko hitza, Misterio absolutuak berba ororen, doktrina ororen, irudi ororen erabateko desabsolutizazioa baitakar.
Ez dut nahi, ezta ere, mundu guztiak Jainko hitzari esanahi bera ematea, esanahia etengabe aldatzen baita, eta Jainkoa hiztegietako eta kredoetako esanahi guztietatik haratago baitago. Esan beza, beraz, bakoitzak iradokitzaileen eta arrazoizkoen zaizkion termino eta irudien bidez, munduari buruzko bere ikuskera, hizkuntza eta gramatikarekin koherenteena gertatzen zaion moduan. Eta hizkuntza desberdinak hitz egiten eta esanahi desberdinak marrazten ditugunean ere, biziaren espirituak edo arimak inspiratzen gaituzten neurrian, denok Arnasa bera arnastuko dugu, eta denok elkar ulertuko dugu hitzaz haraindi den Ulertezinaren baitan.
Gaur, 2022ko ekainak 5, igandea, liturgia katolikoak Mendekoste ospatzen du (“berrogeita hamargarrena” grezieraz), Shavuot jaiegun judutik eratorria, primizien udaberriko jaia edo uztako lehen azaoen jaia, Jainkoak Moisesi askapen-Legearen taulak eman zizkionekoa ere ospatzen zuten jaia, Pazko ondorengo 50. egunean. Mendekostek esan nahi du bizia birsortu egiten dela, nola gari-alea bilakatzen den zurtoin, galburu eta ale, azao eta ogi. Biziak eraldaketa, askatasuna eta komunioa dakartza; forma bat finkatzeak, aldiz, paralisia esan nahi du, eta heriotzara garamatza, organismo bizidunaren disgregaziora. Mendekoste, bestalde, Babelen alderantzizkoa da: Babelen, hizkuntza bakar baten, hizkuntza inperialaren, inposaketak, nahasmen unibertsalera darama; Mendekosten, aldiz, bakoitzak bere hizkuntza hitz egiten du, baina denak Esanezinean elkartzen dira, hitzez osaturiko hizkuntza oro bizi eta gainditzen duen suzko hizkuntzan.
5. Hitz oro historikoa da. Baita ere, eta batez ere, Jaungoikoa, Jainkoa. Euskal deituraren jatorria ez dugu ezagutzen (euskaldun zaharren Inko-tik ote dator?), baina bai hizkuntza erromanikoetakoen jatorria: Dios, Dieu… latinezko Deus hitzetik datoz, eta hau grekozko Theos-etik, eta hau sanskritozko Deva-tik, eta hau deiv sustraitik, “distira” esan nahi duenetik…, eta nondik dator distira? Irudi guztien jatorria da distira, baina ez dago ezein irudiri lotua, ez ezein “dogmari” (zeinak iritzia eta itxura esan nahi baitu). Jainkoari dagozkion termino guztiek bezala, bere irudi guztiek ere garai batean dute jatorria, kultura batean, bizitzeko modu batean.
6. Esan dezagun, bada, Esanezina, pentsamendu-, irudimen- eta hitz-askatasunez. Eta ez dezagun inor gaitzetsi eta kondenatu “heretiko” gisa, beste hitz eta irudi batzuk erabiltzen dituelako ez dakiguna eta ezin atzeman dezakeguna esateko. Ez dago ortodoxiarik “heresia” izan ez denik lehenago (“heresia”k “hautaketa” esan nahi du). Ez dago hizkuntzarik heresiarik gabe, hau da, pentsatzeko eta hitz egiteko modu bat (beti baldintzatuta) hautatu gabe.
Jesus heretikoa izan zen, hautu libre eta arriskutsuak egin zituen, bere mugimendu heretikoa erlijio bihurtu aurretik, ondorioz fededunen eta fedegabeen arteko banaketa ekidin ezina gauzatu zelarik (gure sineskizunak dituztenei, guk bezala hitz egitea edo jardutea aukeratzen dutenei, deitzen zaie “fededun”, eta “fedegabe” kanpokoei). Paulo heretikoa izan zen, berak bezala pentsatzen ez zutenak kondenatu aurretik. Tomas Akinokoa heresiaz susmagarria izan zen, baita Eckhart Maisua, Gurutzeko Joan, Ávilako Teresa edo Loiolako Loiolakoa ere. Lutero heretiko madarikatu gisa gaitzetsia eta kondenatua izan zen, baina Parisko Institutu Katolikoan, joan den mendeko 80ko hamarkadan, Daniel Olivier-engandik –apaiz katolikoa eta erreformatzaile handiaren historian, obran eta pentsamenduan munduko aditu goren zenarengandik– ikasi nuen bera izan zela garai guztietako teologorik onena.
7. Zer lortu zuten Margarita Porete, Giordano Bruno edo Miguel Servet sutara kondenatu zituzten eliz agintariek? Zer lortu zuten Spinoza hiritik egotzi zuten Amsterdameko agintari juduek, eta panteista izatea leporatu eta haren obrak liburu debekatuen “Indize” edo zerrendan sartu zituzten agintari katolikoek, eta Teilhard de Chardin, Edward Schillebeeckx, Bernard Häring eta Hans Küng isilarazi zituzten aita santuek, Jainkoaz, munduaz eta biziaz era berrian hitz egin zutelako? Zer lortu zuten eliza protestanteek, K. Barthen ospe teologikoak itsuturik, Bonhöffer, Tillich, Robinson edo Spong baztertu zituztenek, teismo tradizionaleko “Jainkoaren heriotza” benetan hartu zutelako?
Lortu zuten gure garaiko emakume eta gizon gehienek –gero eta gehiagok– Jainkoa Izaki Goren ahalguztidun, arbitrario eta alienatzaile batekin identifikatu izana, eta, ondorioz, erbesteratu izana –paradisuz eta infernuz egindako beren lurretik bota izana– ez bakarrik Jainko hitza –horrek ez luke garrantzirik–, baizik eta baita “Jainkoarekin” lotzen duten guztia ere, hala nola, erlijio tradizional teistetako legatu espiritual, sinboliko, literario, erritual hain aberatsa. Eta erbesteratze hori bai, galera izan liteke errealitatearen Hondoa modu “poetiko” edo kreatiboan, modu inspiratzaile eta askatzailean, bizitzeko eta gorpuzteko.
8. Nik ere atzoko edo gaurko ateoek ukatzen duten Jainkoaren ateotzat daukat neure burua, baina uste dut Jainko hitzak ez duela erlijio dogmatikoak baieztatzen eta ateismo dogmatikoak ukatzen duena bakarrik izendatzen eta iradokitzen.
“Jainkoa” diodanean, terminoaren “esanahia” –bakoitzarentzat desberdina izan daitekeena– eta “erreferentea” –kontzeptu eta esanahi guztiak gainditzen dituena– bereizten ditut, linguistikan ohikoa denez. “Jainkoa” diodanean, lehen edo azken Errealitateari “erreferitzen” natzaio; ez beste errealitate batzuen arteko errealitate bereiz bati, ez Izaki edo Forma bati, ez Zerbaiti edo Norbaiti, beste objektu batzuetatik bereiz litzatekeen objektu bati, baizik eta erreala den oro izanarazten, bilakarazten, bere kasa sorrarazten duen Honi-Horri-Hari, zeina genero eta zenbaki oroz haraindi baita; erreala den ororen Hondoari, ez ezeren ezer, baizik eta orotan Oro den Ezerezari.
“Jainkoa” diodanean, ez natzaio erreferitzen beste pertsona batzuengandik bereiz litzatekeen Pertsona Absolutu bati, Jainkoa eta ni bi ginatekeelarik, baizik eta kanporik gabeko Barnetasunari, banaketarik gabeko Bestetasunari, Ni bakoitza norberarentzat den Zuari, Zu bakoitzean –pertsona, txakurra, hostoa, ur-tanta…– aurkitzen dugun Niari, ez “pertsonala” eta ez “inpertsonala”, baizik eta pertsonala baino gehiago, “suprapertsonala” edo “transpertsonala” denari (Tillich, Schillebeeckx, Küng… eta abarrek irakatsi zuten bezala).
“Jainkoa” diodanean, izaki guztiok oinarri eta euskarri dugun Harreman unibertsalari erreferitzen natzaio, gauza guztiak elkarturik egonarazten eta gauza bakoitza Guztia ere izanarazten duenari. Miresten, gurtzen, eta inbokatzen ditudan zu guztietan –giza aurpegian eta animalia orotan, zuhaitzean, iturrian, mendian eta zeru mugagabean–jatorrizko Zu, sakoneko Zu, pertsonala baino gehiago den Zu bezala inboka dezakedan Harreman-Misterioari erreferitzen natzaio.
“Jainkoa” diodanean, Misterio esanezinari, Errealitate Iturburuari, partikula eta atomo bakoitzari, eratzen ari diren galaxiei eta hedatzen ari den unibertsoari darien sorkuntza-gaitasunari erreferitzen natzaio. “Jainkoa diodanean”, sormen mugagabe eta etengabeari erreferitzen natzaio, jatorrizko energia betiereko eta agortezinari, eremu elektromagnetiko betiko eta nonahikoari, zeinaren txinpartatik gertatu baitzen Big Banga (konta ezin ahala Big Bang agian) eta atera baitzen argia eta sortu baitzen unibertso hau edo sortzen jarraitzen baitute konta ezin ahala unibertsok.
“Jainkoa” diodanean, mundua “animatzen” duen biziaren Espiritu edo Arnasa edo Arimari erreferitzen natzaio, Ontasun sortzaileari edo egoa eta heriotza baino indartsuago den Maitasunari, betiereko Kontzientzia kosmikoari, zeinaren baitan baita dena eta zeina izaki guztiek gorpuzten baitute, hobeto esan, gorpuztuz joan gaitezke, hari forma eta gorputza emanez edo hura osokiago izanaraziz denborazko hasierarik eta amaierarik gabeko eboluzioan.
9. Gizatasunez, sakonki, bizitzea zera da: geure bizitza oro har (sentimena eta ezagumena, hitza eta praxia, bata bestetik banaezinak), eta helburu dugun humanismo bioekozentrikoa bereziki, animatua, adoretsua, inspiratua izatea. Jainkoaren esperientzia, izen honekin edo beste batekin edo izenik gabe, zera da: bizi-arnasa sakona, ontasun sortzailearen desira eta hautua guregan inspiratzen edo hauspotzen dituena, isiltasun sakonera, mirespenezko kontenplaziora, den guztiaren errespetura, zauritu guztiekiko erruki pertsonal eta politikora bultzatzen gaituena.
Hori da Nazareteko Jesus bultzatu zuen esperientzia sakona, kontakizun ebanjeliko kanoniko zein apokrifoen arabera; hauetan islatu zuten mugimendu kristauko lehen komunitateek Jesusen oroitzapena modu aske, sortzaile eta pluralean. Dena epifania edo Orotasunaren sinbolo errebelatzaile bilakatzen den mundu honetan, mundu hau askatasun handiagora eta elkartasun handiagora eraman dezakeen Suaren, Eros-aren, Agapearen enkarnazioaren irudi eta sinbolo gisa begiratzen dut Jesus.
Ez dut esan beharrik, halere, Jesus jainkozko su sortzailearen enkarnazio bakarra denik, ez perfektua eta ezta denetan perfektuena denik ere. Baina bera da niretzat Arnasa Unibertsala inspiratzen didan eta enkarnatzera bultzatzen nauen irudirik hurbilena eta familiarrena; Arnasa unibertsal horrexek inspiratu zuen Jesus eta bultzatu askatasun solidarioa bizi nahi izatera eta zoriontasuna hor aurkitzera.
Era berean, ez dut Jainkoa Jesusek imajinatzen zuen bezala imajinatzen jarraitu beharrik, hark Jainkoaz zuen irudia –bere kultura guztia bezala– historikoa, erlatiboa, burutu gabea, irekia baitzen, gurea bezalaxe. Baizik eta bera bizi izan zen bezala bizitzera bultzatu zuen Espiritu berak eraman nazan nahi dut: baztertuei lagunduz, mahaia partekatuz, eroriak altxatuz, zaurituak sendatuz, guztien anaia izanez azkenetatik hasita.
10. Eta ez naiz Jesusen historia partikularrari kateatua sentitzen, ezta bere irakaspenen letrari kateatua ere, jaso zuenaren berritzaile eta kateen askatzaile izan baitzen. Eta esaten zuen: “Jaiki eta zoaz bidean aurrera”.
Horregatik, “Jesusen jarraitzaileek” ez dute leku eta garai guztietan hizkuntza berdina zertan erabili Jesusi darion inspirazioa adierazteko. Ez dute zertan sentitu Jesusi buruzko sineskizun eta dogmen mendeko, ez baitago sinesmen edo dogma mugiezinik, hizkuntza irekiak eta pluralak baizik, beti bidean eta elkarrizketan. Lehen komunitate kristauak ditugu askatasun sortzaile eta pluralaren adibiderik onena, hain zuzen, Jesusen oroitzapena” ulertu eta transmititu zuten moduan. Ez zuten inoiz aitortu Jesusen “jainkotasuna” jainkozko esentzia edo izaera bereiz gisa, gizatasunetik bereizia den jainkotasun gisa, baizik eta gizatasunaren sakontasun eta, beraz, gizaki guztien bokazio unibertsal gisa. Eta oso modu ezberdin eta are kontraesankorretan adierazi zuten, eta inoiz ez zuten jainkotasunaren aitorpena dogma mugiezin bihurtu. Azken batean, mendeetan zehar osatu diren dogma eta dotrina kristologiko guztiak (jainkotasuna, aurreexistentzia, sorkunde birjinala, heriotza sakrifiziala, berpizkundea, igokundea, presentzia eukaristiko “erreala” presentzia “sinbolikoaren” aurka…) Apostoluen Eginek Pedro Galileako arrantzalearen ahotan jartzen duten hartan laburbiltzen dira: “On egiten eta zapalketaren menpe zeudenak sendatzen igaro zuen bizitza” (Eg 10,38). Gainerako guztiak erantsiak dira.
Aizarna, 2022ko ekainak 5