Unibertsoak Kreatzailea behar ote?

“Iraultza baten hasiera” bezala aurkezten den liburu bat argitaratu zen Frantzian duela 3 urte, zientifikoa eta teologikoa aldi berean (Michel Yves Bolloré eta Olivier Bonnassies, Dieu, la science, les preuves: l ‘aube d’ une révolution, 2021). Egileek – biak ingeniari eta enpresari, eta bigarrena teologian lizentziadun – kristau fedea eta beronen dogma tradizionalak egia direla defendatu nahi dute, erantzunezinak omen liratekeen argudio zientifikoak (eta historikoak) baliatuz. Mundua Jainkoak ezerezetik sortua omen denaren ustezko “froga” bakarrik aipatuko dut hemen. Mundua mugatua da, diote: amaierarantz doa eta, beraz, hasiera bat izan behar izan zuen; eta bere kasa hasi izatea ezinezkoa denez, kreatzaile estrintsekoa izan zuen nahitaez: Jainkoa.

Froga  honek, ordea, liburu osoa ardazten duen honako dilemak balio duen heinean bakarrik balio du: ala “unibertsoa Jainkoak egina da”, ala “unibertsoa esklusiboki materiala da”. Arrazoimena oro har, eta arrazoi zientifikoa bereziki, bietan bat aukeratu beharrean dira – diote autoreek –: ala Jainkoak guztia gidatzen duen asmo, horizonte, espiritu batez horniturik sortutako mundua, ala mundu material itsua, horizonterik, orientaziorik eta itxaropenik gabea. Jainko kreatzaile eta probidente batengan sinestea omen arrazoizko alternatiba, alternatiba zientifiko bakarra.

Uste dut dilema honek eta bertan oinarritzen den frogak ez dutela gutxien-gutxieneko zehaztasun zientifikorik, ez teologikorik, zeren eta arrazoibide osoa berez eta funtsean nahasgarriak diren bi kontzeptu giltzaren gainean baitago finkatua, hobeto esan, koloka: Jainkoa eta materia. XXI. mende betean, egileen planteamendu zientifiko eta teologikoak erabateko dualismoa (platonikoa, aristotelikoa, eskolastikoa) suposatzen du aurrez, alegia: Jainkoa diotenean, izaki metafisiko gorena ulertzen dute, espiritu puru immaterial eta betierekoa, mundua baino lehenagokoa eta estrintsekoa, unibertsoa ezerezetik sortu zuena eta bertan mirariak eginez esku har dezakeena; materia diotenean, berriz, errealitate “soil-soilik fisikoa “, finitua eta tenporala, itsua eta bizigabea, espirituari kontrajarria ulertzen dute. Beraz, Jainkoaren kontzeptu “teista” eta materiaren kontzeptu “fisizista” darabiltzate, biak ala biak gero eta gehiago urruntzen ari direnak bai esperientzia espiritual sakonetik eta bai egungo ezagutza zientifikoak errealitateari buruz duen ikuspegi gero eta holistikoago edo integralagotik.

Bereziki interesgarria deritzot Robert W. Wilsonek, 1978ko Fisikako Nobel saridunak, idatzitako hitzaurreari, eta bertan luzatuko naiz apur batez. Bere burua agnostiko agertzen du, baina errespetu handia erakusten dio, halere, bi egileen planteamendu teologiko dogmatiko eta apologetikoari (“defentsiboa” esan nahi du grekoz). Aitortzen du, betiereko jaun goiko batek sortutako mundu finitu eta tenporalaren ikuspegia “erosoa” gereta daitekeela fededun askorentzat; ez dio, ordea, uko egiten obrak orokorrean sortzen dizkion bi objekzio nagusiak formulatzeari, zientzialari jakintsu baten berezko apaltasunarekin eta zintzotasunarekin formulatu ere. Bi objekzio zientifiko horiek jasoko eta komentatuko ditut jarraian, ohar teologiko batzuekin amaitzeko.

Lehenengo arazoa, nabarmentzen du Nobel saridunak bere hiru orrialdeko hitzaurre laburrean, zera da: “gaur egun, unibertsoaren materiaren eta energiaren % 4 inguru baino ez dugula ezagutzen”; gainerakoaz oraindik ez dakigu ezer, existitzen dela baizik; hori jakitera iritsiko bagina, dio, “fisika berria sor liteke, gure unibertsoak Big Bang-etik aurrera izan duen sorrerari eta bilakaerari buruz gaurkoz uste dugun guztia hankaz gora jarriko lukeena” (12. or.). Nago, beraz, unibertso honen % 95a baino gehiago osatzen duten materia eta energia ikusezin horiek zer diren eta nola jokatzen duten ikusiko eta ezagutuko dugun egunean – badirudi ez gaudela hori lortzetik hain urrun –, unibertsoaren jatorria hobeto azaldu ahal izango dugula, eta nago, orduan jainkozko eragile metafisiko baten interbentzioaren postulatua are inprobableago eta alferrekoago bihurtuko dela, Jainkoa erretiratu egingo dela, ez dela beharrezko izango. Eta bada besterik.

Bigarren arazoa “are serioagoa da”, ohartarazten du Robert W. Wilsonek. Unibertso hau “betidanik existitzen den” multibertsoaren atal bat besterik ez dela dioen hipotesia aipatzen du; hipotesi horren arabera, “Big Bang infinituak sortuko lirateke, bakoitza bere ausazko konstante fisikoekin” (13. or.). Hala balitz, ondorioztatzen dut bizi garen unibertso hau gure parametro espazial eta tenporal guztiak gaindituko lituzkeen edo betierekoa litzatekeen multibertsoaren txinparta edo taupada infinituetako bat izango litzatekeela, eta horrela kanpoko Jainko kreatzaile batenganako sinesteak, edo, gutxienez, ezinbesteko lehen kausa bezala existitu beharko lukeelako frogak, lur joko lukeela. Apologetika horrek, alegia, lur joko lukeela. Egia esan, aspaldi jo zuen lur: kausa metafisikorako jauzia, ebatzi zuen Kantek XVIII. mendean, ezinezkoa da arrazoimenarentzat (zientifikoa, filosofikoa nahiz teologikoa izan).

Egia da Fisikako Nobel saridun ospetsua eszeptiko agertzen dela multibertsoaren hipotesi egiaztatu gabe horri buruz. Eta onartzen du, “pertsona erlijioso batentzat”, balitekeela liburuaren egileek baiesten duten “espiritu edo Jainko kreatzaile baten” esku-hartzea kontraesankorra ez izatea bizi garen unibertsoari buruzko ikuspegi zientifikoarekin. Horraino iristen da fisikari estatubatuarra, baina ez du inolaz ere ontzat ematen – liburuaren egileek defendatzen dutenaren aurka – ezjakintasun zientifikoa izaki metafisiko kreatzaile baten existentziaren frogatzat hartzea. Areago, sen on hutsez, zera gehitzen du: Jainko sortzaile batengana jotzeak “haren azken sorburuari buruzko galdera berriro atzeratu besterik ez duela egiten. Nola iritsi zen izatera espiritu edo Jainko hori, eta zein dira bere propietateak?” (14. or.). Ur garbia bezain garbi. Jatorria duenik ere ez dakigun unibertsoaren jatorria azaltzeko jatorririk gabeko Jainko-izaki batengana jotzea, zantzu guztien arabera, ihesbidea litzateke, errealitatetik eta bere misteriotik ihes egitea, norberaren beldurretatik ihes egitea azken batean.

Bi autoreen arrazoibide apologetikoak San Tomas Akinokoari (XIII. mendea) jarraitzen dio, eta honek, bere aldetik, Aristotelesi (K. a. IV. mendea). Eta 88 urteko ikerlari jakintsuaren hitzaurre hau, egiati bezain apala, arrazoibide horren flotazio-marra bete-betean kolpatzen duen torpedoa da. Jainko metafisiko goren ahalguztidunaren, mundua ezerezetik sortu eta bertan nahi duenean esku hartzen duenaren, ez dakigunaren azalpen eta ezin dugunaren erremedio gisa erabiltzen dugun Jainko “teista” baten existentzia arrazionalki eta zientifikoki frogatzeko asmoa zapuzten duen torpedoa. Adeitsuki jaurtikia, baina torpedoa, halere, etengabe amore emanez eta atzera eginez borrokatzera kondenatua den sinesmenarentzat, beti defentsiban ari den teologiarentzat.

Bada garaia, berandu ez bada, teologiak, bizi-esperientziaren eta errealitate unibertsalaren funtsari buruzko hitz eraginkorra izango bada, duela milaka urteko Jainko-irudia gaindi dezan, izaki metafisiko goren eta kreatzaile probidentearen irudia, alegia. Jainkoaren irudi oro konstruktu mentala da, noski, baina “teista” deitzen dugun konstruktuak utzia dio jada koherentea eta ulergarria, inspiratzailea eta sortzailea izateari, munduaren ikuspegi zientifikoa partekatzen duten gehien-gehienentzat, eta ikuspegi hori kontinente guztietan nagusituko da berandu baino lehen.

Egoera honetan, ordea, merezi al du oraindik Jainko termino hau erabiltzen jarraitzea, hain nahasgarria eta orbandua baita? Ez ote da hobe izango behin betiko uztea eta gaizki-ulertuarekin behingoz amaitzea? Agian. Baina ez dut uste horrela betiereko errealitatearen funtsari buruzko gure ikuskeran eta hizkeran itsatsiak ditugun nahasmendurik eta gaizki-ulerturik sakonenak argituko liratekeenik. Nik neuk, gaur-gaurkoz eta non eta noren aurrean nagoen, eta neure baitan lehenik eta behin, ez diot uko egiten errealitatearen hondoari “Jainkoa” ere deitzeari, orotan den arnasa sakonaren, izaki guztiok sorkari eta sortzaile izanarazten gaituen arnasa esanezinaren metafora gisa.

Begiratzen dut infinituki txikia eta infinituki handia, mugarik gabe hedatzen den mundua eta hurbileneko errealitatea, bere baitan duen argia eta pairatzen duen oinazea. Unibertso/multibertsoan sortzen diren forma edo izaki guztiak kausalitateen sare infinitu, unibertsalaren emergentziak dira, baina ezin dut pentsatu unibertso/multibertsoa kanpoko kausa kreatzaile baten obra izan denik, Erlojugile Handi batek egina bailitzan; sinpleagoa eta miresgarriagoa iruditzen zait unibertso/multibertsoa betierekoa eta autokreatzailea dela pentsatzea, eta berau egituratzen duen materia-energia jatorrizko matrize material-espirituala dela pentsatzea, betidanik betiko animatua eta dinamikoa, sortzailea eta autosortzailea; ez da inola ere “materia soil” bezala ulertzen den hori, baizik eta “jainkozko” potentzialtasun eta sormen soila.

Gure kalkulu guztiak gainditzen dituen unibertsoan, bere baitan biziaren miraria daraman Lurrean, inurritegiari, txoriaren hegadari, haur baten begiei, edo zeru izartuari begira, ezin dugu geure ez egin Leibnizen galdera: zergatik da zerbait eta ez ezer ez? Zergatik da existitzen den guztia? Zergatik sortu zen bizia? Zergatik piztu zen kontzientzia? Behin eta berriz galdetzen diogu geure buruari, harridura berdinaz beti, baina ez inola azken erantzunik bila.

“Jainkoa” deitzen dudana ez da erantzuna, galdera beti irekia baizik, gertatuak gertatu berpizten den konfiantza, erantzukizun sortzailea, irudi, silogismo eta postulatu guztiez haratago eta honatago. Ez da beharrezko zaigun baliabidea, ez argitu beharreko enigma, ez bere existentzia ikertu eta frogatu beharreko errealitate metafisikoa. Ez da ez Zerbait, ez Norbait, ez unibertsoaren aurreko, ez kanpoko, ez barneko. Unibertsoa animatzen duen Arima da, bultzatzen duen Arnasa, bateratzen duen Harremana. Nahikoa da begiak zabaldu eta sakon begiratzea, Ikusezina ikustea, Isiltasuna entzutea, Infinitutasuna antzematea, Presentzia begitantzea, bere zauriak sentitzea, orotan dagigun deiari erantzutea.

Aizarna, 2024ko otsailaren 28a