XABIER LETErekin kontu kontari

Xabier Lete. Izenak esaten du.
Oiartzunen jaio zen, duela 61 urte. Bizi izan da, bizi izan du. Gozatu eta sufritu. Eta badu zer esanik. Sakon eta garden hustu digu barrena.
Eskerrik asko, Xabier!

JOXE ARREGI.- “Erlijio-gogoetako” aldizkarian Xabier Leterekin elkarrizketa. Zer irizten diozu? Horrelakorik ez zizuten inoiz eskatuko.

XABIER LETE.- Erlijio-gogoetaz diharduen aldizkari baterako elkarrizketarik ez didate inoiz eskatu, baina azken urte hauetako zenbait elkarrizketetan erlijioaz eta, batez ere, fedeaz mintzatu izan naiz. Eta ongi iruditzen zait, bidezkoa, horretaz galdetzea eta horretaz mintzatzea, ni sinestun bezala agertzen naizelako. Sinestuna naiz, neure modura. Ez dakit modu hori erabat ortodoxoa den; nik ezetz uste dut. Baina hori beste arazoa da.

Uste dut erronka handia eta oso interesgarria dela erlijio-gogoetarako aldizkari bat argitaratzea. “Eliza ghettotik ateratzeko”, zuk diozun bezala. Ni ere guztiz ados nago ahalegin horrekin. Uste dut Eliza hor xokoan gelditzen joan dela, halako fatalismo batean murgildua, eta egoera hori pixka bat astindu beharra dagoela.

J.A.- Astinduak astindu, zure barruaren jakinminak gakartza gu. Hasieratik hasiko al gara? Sustraiak, etxea…

X.L.- Nire aita Errenterikoa zen eta ama eibartarra. Amaren familia, amamaren eraginez, Oiartzunera aldatu zen bizitzera, baserri eder bateko maizter gisan. Baserriaren izena Arizabalo zen, baina Oiartzungo jendeak “Aitzola” deitzen zion. Gerora, amaren anaia bat, apaiza, Oiartzunera destinatu zuten, eta ama aldetiko familia osoa Oiartzunen kokatu zen.

Hogeita hamaseiko gerra ostean, eta Puerto de Santa Maria hiriko espetxetik aita libratu zutenean, aitak eta amak elkar ezagutu zuten, eta Oiartzunera esposatu ziren, Landetxe deitzen zen villa tankerako etxe polit batera; maizter bezala, jakina. Ni han jaio nintzen eta bost urte arte han bizi izan nintzen. Etxeak atzean parke bat zuen. Etxetik Oiartzungo enparantzara berrehunen bat metro zeuden, eta han San Esteban enparantzan, aitita eta amama bizi ziren, hiru seme-alabekin, tartean apaiza. Oroitzen naiz amamak esaten zidala, Elgoibarko bere azentuarekin: ·”Jabier, etxerakuan jun zaitez baxter-baxterretik”.

J.A.- Eta haurtzaroa, gurasoak, eskola, lagunak

X.L.- Nik abesti batean aldarrikatu nuen langile baten semea nintzela. Aita fundizioko moldeadorea zen, eta Pasaiako “Victorio Luzuriaga” fabrikan egiten zuen lana. Gaztetan ELAkoa izana zen. Lan ongi eginaren urguilua sakonetik bizitzen zuen. Hitz gutxi, zuzen bizi, iragana errukiz eta ironiaz begiratu. Hori zen bere araudia. Inolaz ere, ni industri peritoa izatea nahi zuen, baina horretan ezin izan nion pozik eman. Baina gero, poesia idazten hasi nintzenean, oso harro sentitu zen.

Amak etxean egiten zuen lana; makinatxo batean “cotton perlé” deitzen zen ari finezko galtzerdiak egiten zituen Donostiako denda baterako. Amak aitak baino eskola gehixeago zuela esango nuke nik.

Etxean ez zen sekula behar larririk izan, baina sobranterik ere ez. Juxtu bizitzen ginen. Nik ezagutu izan nuen gerra osteko ogi arrazionamendua. Bost ginen familian, aita, ama, amona Norberta, arreba ttikiagoa eta ni. Arrazionamendu-libreta bat genuen, bakoitzarentzat egunean ogi bat saltzen ziguten, eta aitarentzat, familiburu eta langilea zelarik, bi. Ez ziren ogi handiak, ez.

Oiartzun herri lasaia zen, bost mila bizilagun inguru zituen; gehienak auzo eta baserrietan bizi ziren. Herri lasaia zen, baina bazituen osagarri latzak, bereziki gerratearen oroitzapena eta, oso bereziki, erreketeen sarrerarekin herrian afusilatu zituzten abertzaleena. Errepresaliatuak, punttako familiak izan ziren gainera, oso ezagunak, eta lista beltzak prestatu zituztenak, herritarrak. Atxagaren nobelan bezalaxe. Tragedia bat izan zen, eta ni nintzen haur hark beldur handiz barneratu zituen tragedia haren oihartzunak.

Esperientzia hura bizitzea izugarrizko katarsia izan zen niretzat, eta ondorio bat geratu zitzaidan behin betirako, suzko letrekin neure kontzientzian eta izate moralean idatzia: ez basakeriarik, ez torturarik, ez afusilamendurik, ez heriotza bortitzik, ez gerra zibilik. Eta ez lista beltzik ere.

Eskolara bost urterekin hasi nintzen, ospitale zaharrean asilatuak zaintzen zituzten moja mertzedarien eskolara. Eskolak bi gela bakarrik zituen, bata neskentzat eta bestea mutilentzat. Zortzi urte arte aritzen ginen mutikoak. Asko ikasi nuen, eta azkar. Maistra, sor Maria Luisa, oso irakasle ona zen. Eskola-lagunen artetik oso ongi oroitzen dudana Txomin Perurena da, txirrindularia.

Zortzi urterekin, Herrerako La Salle kolegiora hasi nintzen joaten, hamahiru urte arte. Hobe urte haietaz ez oroitzea. Orain gauzak asko aldatu dira, baina orduko hermano gehienak transtornatu batzuk ziren. Gaitzizenak ere tremebundoak zituzten, Koldo Izagirrek ongi oroitu duen bezala: Gordito relleno, Aguila roja, Hermano antojos. Denetan okerrena, autoritateaz jantzia zegoelako, zuzendaria zen, euskalduna bera, Urola aldekoa. Hark ez zuen gaitzizenik, baina beldurgarria zen. Irainak eta jipoiak sarri erabiltzen zituen. Batzuekin.

Lagunak, herriko mutikoak nituen. Futbolean eta pilotan aritze ginen, jo eta ke. Pilotan, kontzejupean, eta futbolean “Beheko Plaza” deitzen zen probaleku gisako batean. Gaur Madalensoro da. Toki hori garai batean erreboteko frontoi izan zen. Udan, errekara joaten ginen. Udan errekara joatea ez zen gaztetxoen ohitura soila, errekara helduagoak ere joaten ziren; erreka unibertso propio bat zen, irekia, demokratikoa, pobreen paradisua.

Nire haurtzaro eta nerabezaroko esparru garrantzitsuenetakoa bat eliza izan zen. Liturgiak, latinezko liturgiak, bazuen misterio berezi bat. Bestetik, predikazioak euskaraz izaten ziren. Haiek garizumako sermoiak, haiek “mixiyuak”! Gainera, elizkizunek koreografia aski aberatsa izan ohi zuten, barruan eta kanpoan. Corpus eguneko prozesioa, adibidez, ikuskizun txundigarria zen; edo Ama Mirarigilearen gaueko prozesioa. Hura benetako opera zen, herrikoia eta doan.

Azkenik, esan behar dut neska lagunak ere bagenituela, han hamabiren bat urterekin, eta oso modu naturalean tratatzen genuela elkar… musuak emateko unean izan ezik.

Funtsean, herri guztia geure jolaslekua zen. Hura zen espazioaren ugaritasuna! Gaur ekologiaz mintzatzen diren konbertso horiek ez dakite, eta ez dute inoiz jakingo, benetako ekologia zer den.

J.A.- Eta gero gaztaroa, ikasketak, lehen irakurketak, lehen galderak…

X.L.- Nik batxilergoa berandu hasi nuen, hamahiru urterekin. Han irakasle bat izan nuen, nire literaturzaletasunean guztiz erabakiorra, literatur irakaslea; Rikardo Moreno deitzen zen.

Oiartzungo bi osabaren etxeetan ere bazeuden liburuak, baina haien dastatzea geroxeago etorri zen, hemezortzi urtetik aurrera. Nik txikitan irakurriak nituen Xabiertxo, Noni eta Mani, Urruzuno apaizaren ipuinak. Osaba apaizaren etxean don Nemesio Etxanizen kantuak ere abesten ziren. Nik jaunartze handia egin nuenean, hamahiru urterekin, izeba eta osabek Orixeren Urte guztiko meza-bezperak oparitu zidaten… Baina Pérez Galdós, Baroja, Azorín, Unamuno irakurtzen, tantaka bazen ere, batxilergoan hasi nintzen. Orduan irakurri nituen Agirreren Garoa eta Kresala ere.

Eta gero aldaketa handi bat kausitu nuen. Tarragonako Unibertsitate Laboralera joan nintzen, Espainiako Lan-Ministeritzaren beka batekin, ikasketa teknikoak egitera. Industri Peritajean aritu nintzen; ez nuen bukatu; nire aitaren ametsa ez zen kunplitu. Baina han, Tarragonan, arte garaikidearen ezagutza egin nuen; zinea ere asko ikusi nuen, eta zine oso ona, zine-forum bat baikenuen, eta astero pelikula bat jartzen ziguten. Ingmar Bergman-ek txundituta utzi ninduen, erabat inarrosita.

Etxera itzuli eta Pasaiako fabrika batean lanean hasi nintzen. Irabazitako lehen sosekin, amari sobrea eman ondoren, “paga” batekin, liburuak erosten nituen: Albert Camus, Sartre, Mauriac, Tolstoi, Stendhal, André Gide. Beraz, nire kezkak eta interesak literarioak ziren. Handik aurrera irakurri nituen Charles Moeller-en Literatura del s. XX y Cristianismo, Theilard de Chardin, Yves Calvez eta horrelakoak.

Antzerkia ikustera ere joaten nintzen, Donostiara. Eta zinera. Urte haietan, hogei urteren inguru hartan, intelektualki egarri handiarekin bizi nintzen, eta nire barnea iluna zen. Idazle eta filosofo existentzialistak nituen gogokoenak. Gauzen gauzatasun zurrunak eta hurkoaren opakotasunak asko angustiatzen ninduen; baina hori, batez ere, Sartreren influentziaz zen. Bestetik, absurdoaren antzerkiak gizakumearen bakardade funtsezkoaren kontzientziara ninderaman; Samuel Beckett-en Godoten zain obrak izugarrizko zirrara sortu zidan.

Urte haietan, bi filosofi liburu irakurri nituen, poliki-poliki eta zailtasun handiekin, filosofian erabat murgildu nindutenak: J.P. Sartre-ren El ser y la nada eta X. Zubiriren Sobre la Esencia. Oso konplikatua zen kontzeptu eta figura haiek ulertzea, osaba apaizak esaten zidan erokeria bat zela horrelako idazle zailetatik abiatzea. Baina irakurketa haiek adimena asko zabaldu zidaten filosofiara eta pentsamendura.

Bestetik, euskal literatura garaikidea irakurtzen hasia nintzen, gustu handiz. Horrela, Txillardegiren Peru Leartzako eta Leturiaren egunkari ezkutua, eta Arestiren Harri eta Herri. Gezurra badirudi ere, Lizardi, ulertuz, geroago irakurri nuen.

J.A.- Eta nola sortu zitzaizun kanturako grina?

X.L.- Niri ez zitzaidan kanturako grina berezirik sortu. Ez nekien musikarik, ez nintzen kantari trebea. Baina kantua entzuten eta maitatzen hasia nintzen, batez ere katalanak eta frantsesak: Raimon, Pi de la Serra, Brel, Jean Ferrat. Pentsamenduak eta sentipenak adierazteko modu hark asko hunkitu ninduen. Geroxeago, euskaldunak hasi ziren, ia ustekabean bezala, gitarrarekin: Labeguerie lehenik, izugarri arrakastatsua urte haietan; geroxeago Mikel Laboa, Lourdes Iriondo, Benito Lertxundi, Soroak taldea. Nik diskoetatik ezagutu nituen lehenik; gero zuzenean entzuteko aukera izan nuen; oroitzen naiz Julen Lekuona eta Lourdesetaz Donostiako Victoria Eugenia aretoan. Jendea erabat antzaldatua atera zen. Han zerbait berria hasten ari zela pentsatu omen zuen Saizarbitoriak.

J.A.- Ezin, ba, “Ez dok Amairu” ez aipatu...

X.L.- Ez dok Amairu taldea aski garrantzitsua izan zen bere garaian. Ni ia menturaz izan nintzen taldekide. Nik Oiartzungo talde batekin antzerkia egiten nuen; bestetik, Zeruko Argia aldizkarirako idazten hasia nintzen, Behobide, Saizarbitoria, Sarasola, Rikardo Arregi eta beste batzuekin. Orduan, 1965. urtean izango zen, Julen Lekuonaren etxean Joxean Artze ezagutu nuen. Donostian, talde bat sortzeko egiten ari ziren bileretara gonbidatu ninduten; joan egin nintzen, eta hor hasi zen niretzat historia berri bat.

Lehen esan dut existentzialista nintzela. Baina bestelako influentzia estetiko eta filosofikoak ere banituen; adibidez, Oteizaren Quousque Tandem liburuak erabat trastornatua utzi ninduen. Eta Arantzazuko eliza berriaren baitan zeuden arazo estetiko, erlijioso eta disziplinarrak oso hurbiletik ezagutu nituen. Nik, zazpi urte nituela, Arantzazuko lehen harriak nola jartzen ziren neronen begiekin ikusi nuen.

Orduan, hogei urtetatik aurrerako abiapuntu horretan, euskal semea eta abertzalea ere banintzen, eta Ez dok Amairuren sorreran partaide izatea kultur konpromiso bezala hartu nuen.

Ez dok Amairu garrantzitsua izan zen iraun zuen bitartean. Euskal jendearentzat zerbait oso berezia izan zela esango nuke, esanguratsua, suspergarria, hunkigarria… Taldeak ez zuen urte asko iraun: 1965-72 bitartean. Orduan, Baga-Biga-Higa sentikariarekin gailurra jo genuen momentuan, taldea puskatu egin zen.

Izan zen, garai batean egin genuen, baina gaur egun ez dut bere nostalgiarik. Okerrena da partaideak mundu honetatik faltatzen hasiak direla: Jexus Arze, Julen Lekuona. Horrek bai malenkoniara naramala.

J.A.- Eta, halako batean, kanturako eta kantutik bizi izatea erabaki zenuen.

X.L.- Hori geroago etorri zen, Lourdes eta ni ezkondu eta handik hiru urtera. Lehenik, soldadutza bete behar izan nuen. Gero, Donostiako Iberdueron lana aurkitu nuen. Ezkondu ginen, eta talde barruan bizi genuen exijentziaren arabera, profesionalizatzea erabaki genuen. Ez zen, materialki, batere bizimodu erraza izan. Huraxe zen aterperik gabe bizitzea. Hala ere, zoriona ez zegoen oso urruti, batez ere uda partean gurasoekin Nafarroara joaten ginenean, edo geure automobil xumearekin, Diane 6 bat, Frantzian eta Katalunyan barrena bidaiatzen genuenean.

J.A.- Gogoan al duzu noiz idatzi zenuen lehenengo poema?

X.L.- Hogeiren bat urterekin, lehen aipatu dudan Pasaiako fabrikan lanean ari nintzenean. Laborategi haren leihoetatik Pasaiako portuaren ahoa ikusten zen. Lanak libre uzten zizkidan tarte-gunetan, poesia idazten hasi nintzen. Hasieran gaztelaniaz eta gero, Arestiren eraginez, euskaraz. Poesia idazten hastea eta Zeruko Argiarako artikuluak idaztea batera etorri ziren. Bi gauza horiek eta Oiartzungo Lartasun antzerki taldean aritzea.

J.A.- Eta lehenengo kantaldia?

X.L.- Gipuzkoako Seguran 1966ko martxoaren 26an, arratsaldeko 5etan. Nik Ez dok Amairu taldean bestelako lanak egiten nituen lehen hilabete haietan: kantu-letrak idatzi, antolaketa-lanetan lagundu… Baina egun hartan Benito Lertxundi gaixo geratu zen, eta taldekideek haren ordez kantatzera bultzatu ninduten. Neronen kanta pare bat kantatu nituen, eta gainera Uztapide eta Xalbadorren bertsoak. Horrela hasi zen abentura.

Orain konturatzen naiz orduko nire ibilera eta iharduera haiek guztiak, irakurtzea, artikuluak eta poesia idaztea, antzerkigintza eta, azkenik, kantatzen hastea, lau urteren epe barruan izan zirela, 1962-66 urte haietan. Halere, soseguzko oroitzapena dut urte haietakoa. Eta, bestetik, esan behar dut eguneroko nire bizimoduak –lantokia, paseatzea, neskekin dantzatzea– ez zuela zerikusi handirik kultur ekimenekin. Kantatzen hastean bakarrik hasi nintzen “norbait” izaten. Nik uste dut funtsean tipo bakarti bat nintzela, soldadutzara joan eta Lourdesekin nobio jarri nintzen arte.

J.A.- Garai horretan ezagutu zenuen, beraz, Lourdes Iriondo, zure emaztea?

X.L.- Ez dok Amairu taldea sortzeko Donostian egiten ziren bileretan ezagutu nuen. Handik urtebete eskasera nobio egin ginen. Ni soldadu joan nintzen, Arakara, eta bera bisitatzera etortzen zitzaidan igandeetan, trenez.

J.A.- Zer giro zegoen orduan Euskal Herrian?

X.L.- Politikan, erresistentziaren esparru klandestinoetan, oso giro nahasia eta gozakaitza. Nik ezagutu nuenez, abertzaleen artean ez zen adostasunik; eta ezkerreko alderdi eta taldetxoetan berdin gertatzen zen. Orduan hasi ziren Hegoaldeko lehenengo Aberri Egunak, bai eta Maiatzaren bateko kontzentrazioak ere. ETAk mundu abertzalera zatiketa nabarmena ekarri zuen; ELA ere zatituta zegoen, eta gainera sektore bakoitzean sektak zeuden. Ezkerrean baziren sozialistak, komunistak, troskistak, maoistak, felipeak… Ni, egia esan, ez nintzen gehiegi enteratzen.

Bestetik, frankismoaren giro ofiziala itogarria zen, baina nik esango nuke ordurako nahiko desprestigiatua zegoela erregimenaren inguru guztia. Polizia eta Guardia Zibila ziren gogorrak, hori bai. Erregimenaren zahartzeak sortutako artesi, zirrikitu eta mortuetatik, opositoreak, abertzaleak, ezkertiarrak, euskaltzaleak … denak ari ginen nolabait muturra sartzen. Euskal kulturan, adibidez, pizkunde bat nabaria zen. Hor zeuden Arantzazuko Jakin taldekoak; hor zegoen Donostiako Jarrai antzerki taldea; hor zeuden Oteiza eta arte garaikidearen ekoizleak, hor zeuden ikastolak, hor zeuden idazleak, kantariak, eta abar. Euskara idatziaren batasuna hirurogeita zortzigarren urteko Arantzazuko batzarrean hasi zen egituratzen. Oro har, giro-aldaketa bat nabarmena zen.

J.A.- Nor dira garai horretan zure lagunak?

X.L.- Lehenik, Oiartzun nire sorterriko zenbait adiskide. Gero Ez dok Amairu taldekoak. Hoien aurretik, lehen aipatu ditudan Behobide, Saizarbitoria, Ibon Sarasola, Arantxa Urretabizkaia. Bai eta soldadutzan egindako dozena erdi bat lagun ere. Elkar gutxitan ikusten badugu ere, horiek denak oraindik lagun sentitzen ditut.

Aresti ere oso laguna nuen. Berak oso maitekor tratatzen ninduen. Guk Oiartzunen antzerki-obra bat estreinatu genion, Justizia txistulari… Baina gero, zoritxarrez, espainolistaren tatxa egotzi zioten eta oso gaizki tratatu zuten. Eta Aresti izugarri mindu zen. Gaizki tratatu zutenen artean nire ezagun batzuk zeuden; nik ez nuen ezeren errurik, oso haserre nengoen guztiarekin. Uste dut Arestik hori bazekiela; baina berak guztiekin puskatzea erabaki zuen, baita nirekin ere. Gero hil egin zen, eta ez genuen inoiz aukerarik izan elkarrekin bakeak egiteko. Horrela da bizitza.

J.A.- Garai horretako gertakizunik esanguratsuena zuretzat zein?

X.L.- Bi gertakizun izan ziren, batez ere, esanguratsuak. Batetik fedea galdu nuen. Horrela bat-batean, aldrebesezko konbertsio baten gisan. Nik hamazazpi urtez gero zalantza handiak nituen erlijioarekin; neure buruari esaten nion jadanik ez nintzela katolikoa, kristaua nintzela soilik. Haurtzaroko nire erlijio-bizierak oso traumatikoak izan ziren zenbait alderditatik. Horregatik, ez nuen katoliko izaten jarraitzeko gogorik. Baina gero kolpetik fedea galtzea, hori ez zegoen nire programan. Liberazio bat bezala izan zen, horrela sentitu nuen. Jainkorik gabe, ni erabat neure buruaren jabe nintzen, neure erabakien jabe. Askatasun infinito bat erdietsi banu bezala.

Beste gertakizuna, ezkontza izan zen. Norbaitek pentsa dezake erantzun hori oso topikoa dela, baina ez da horrela. Pertsona batengana betirako lotzeak, zure bizi-baldintzak eta konpromiso-mailak asko aldatzen ditu. Ezkondu ginenean, ni ez nengoen pertsona bezala heldua. Eta nire barnearen deskubrimendua zenbait arlotan aski problematikoa izan zen. Alboan duzun horrek errespetu handia merezi du, hor dago gakoa. Nitasuna asko mugatu behar duzu.

J.A.- Urte mordoa daramazue Lourdesek eta biok elkarrekin.

X.L.– Hirurogeita zortzian ezkondu ginen. Hogeita hamasei urte daramatzagu elkarrekin. Ezkondu eta urteetan elkarrekin bizitzea ez da erraza. Baina gu, une on eta txarrak pasa ondoren, elkarren ondoan gaude eta elkarri bizitzen laguntzen diogu.

Bikote bakoitzaren bizitza oso partikularra da. Nik matrimonioa ez dut itsu-itsuan ororen gainetik laudatzen. Baina uste dut ez dela mundu honetan bizitzeko modurik aldrebesena. Solidaritatea, samurtasuna, eramankortasuna, iraun duten bikoteen ondarea dela uste dut… Halere, ez dago kalean elkarri destainaka joaten diren adineko bikoteen espektakuloa baino gauza tetrikoagorik.

J.A.- Zergatik desegin zen Ez dok Amairu?

X.L.- Setakeriengatik eta sektakeriengatik. Taldearen barruan dena ez zen baketsua, hori ere egia da. Bazegoen zuzendaritza artistiko bat eta, bestetik, tutoretza politiko bat; eta bi ikuspegiak uztartzea ez zen erraza izaten. Artista bezala, pentsatu nahi genuen askatasun osoa behar genuela hitz egiteko, espresatzeko. Baina abertzale militante bezala, hori ez zen erabat zilegi; kontuan hartu behar ziren sentsibilitate desberdinak, eta ikonoklastiak, gordinkeriak eta horrelakoak mugatu egin behar ziren… Hori aspaldiko dialektika zen.

Baina ez dut uste taldea horregatik desegin zenik, nahiz eta “Larraizko gau” famatu eta idiota hark eragina eduki. Orduan politika sartu zen tartean, modurik txarrenean. Eta kanpoko jendearen eragina nabarmena izan zen… Nire adiskide batek esan duen bezala, zenbat erokeria, zenbat disparate!

“Abertzale izanez gero, gaur, gauden denok anai”. Ongi begien bistakoa da Monzon jaunak ez zuela Dostoievski irakurri.

J.A.- Orduan bakarrik ekin zenion…

X.L.- Hasieran Lourdesekin. Gerora Antton Valverderen partaidetzarekin, baita Iparraldeko zenbait lagunekin ere. Benito Lertxundik behin oso ongi esan zuen bezala: “Goiz batean esnatu nintzen, eta bakarrik nengoen. Orduan, bakarrik aurrera jarraitzea erabaki nuen”.

J.A.- “Ideologia/teologia”, “Sinesten dut”… Zer dago garai hartako titulu horien atzean?

X.L.- Teologia/ideologia kanta, alde batetik tontakeria bat zen; bazeukan umorearen kariz mozorrotutako fribolitate dezente. Baina, beste alde batetik, intentzio txarra ere bazuen. Aditzera eman nahi izan nuen jende asko erlijiozko sinesmenetik sinesmen politikora pasatzen zela, beste doktrina batera, neofitoen izugarrizko berotasunarekin. Ideologia asko teologia bezala bizi zela, alegia, erabateko fede gisan.

Garaiak ere horrelakoak ziren. Apaiz asko sekularizatu egin zen, beste batzuek “langileria” deskubritu zuten, klase-erredimitzaile bezala. Broma batekin esateko, kristau-marxisten garaia zen. Nik, adarra jotzeko, horrela esaten nion Bilbora fabrika batean lan egitera joatea erabaki zuen apaiz gazte bati: “Laister egingo haute zelula marxista bateko kontseilari”. Kontseilari espirituala, alegia.

Abesti horrek zuen hoberena hitz-jokoa zen. Hasieran batez ere, Adan paradisua galdu ondoren, Bilbora gaueko trenez ailegatzen denean. Joxe Azurmendik esan zidan algara handi bat egin zuela hura entzutean.

Alderantziz, Sinesten dut serioa zen. Traszendentziaren ukapena hain zuzen. Fede inmanentista bat aldarrikatzen zuen errezitazioa. Oroitzen naiz abesti hori non sortu zen. Nafarroako Auza herrian zen, Ultzamako bailaran, udaberriko arratsalde batean. Muino baten gainean zaldi zuri eder bat zegoen. Eta pentsatu nuen han lurraren bakea atzeman zitekeela, eta heriotza onartu egin behar zela betiko atseden-gune bezala. Lo liberatzailearen pertzepzioa bailitzan, naturarekin bat nahi nuen izan, hilezkortasunaren itxaropenik gabe.

J.A.- “Nik ez dut amets handirik”. Esplikatuko al diguzu?

X.L.- Amets handiek, itxaropen handiek, etorkizuneko zorionaren aldarrikapen handiek, izugarrizko mesfidantza sorrarazten didate. Gizakiaren eguneroko duintasuna eta dezentzi apurra aski ez balira bezala, bizi izan gara eta bizi gara salbamen orokorra eta mugarik gabeko zoriona posible balira bezala.

Garai batean, iraultza unibertsalaren ametsa zegoen, ideologien bitartez. Horrekin batera, nazioa askatu behar genuen. Izugarrizko garaipenak lortu behar genituen. ETA horrela sortu zen, iraultzarako amets edo egitasmo handiekin. Baina amets usteko horietatik, ia beti, oinazea, sufrimendua eta miseria morala besterik ez dira sortu. Edo diktadura erraldoi eta ankerrak.

Gero porrota nabarmendu zen, eta guztiaren ustelkeria eta gezurraz ohartu ginen. Utopia, definizioz, inon ez dagoen lurraldea da, eta, askotan, gehiegikerien koartada. Ez, nik ez dut amets handirik behar; ez dut gezurrean bizi nahi. Proposa diezazkidatela erreforma zail baina posibleak, jendearen bizimodua hobeagotu dezaketenak. Ez dezala nehork, etorkizuneko paradisu-jardinaren izenean, kale-bazterreko lore bakar bat ere zanpatu.

Ezta nazioaren izenean, kunplitu ezin den fantasiarik proposatu. Nik nahikoa nuke lurralde bakoitzeko jendeen abertzaletasun apalarekin, estatu mirakulosoaren eraikuntzarekin burua berotzen aritu gabe gau eta egun.

Jon Juaristik Nuestros padres mintieron famatua idatzi zuenean, nik pentsatu nuen, eta idatzi ere, gezurra esan genuenak guraso horien semeak izan ginela. Duela gutxi, La tribu atribulada liburuan, Juaristik berak horixe bera errekonozitu du. Bai, gezurra esan genuenak gu ginen, harroak eta pedanteak ginelako.

Beraz, nik ez dut amets handirik eta zeru ederrik eskaintzen. Poesia pixka bat eskain dezaket, eta dezentzia pixka bat erreklamatu. Besterik ez. Diktadura gehiegi ezagutu ditugu, eskuinekoak eta ezkerrekoak, eta krimen gehiegi, oraindik jolasean aritzeko.

J.A.- Argitaratu dituzun disko e ta poema-liburuen konturik ba al duzu?

X.L.- Gutxi gorabehera, baina ez naiz kontatzen aritzen. Uste dut poesi liburuak bost direla, eta diskoak doblea baino gehiago. Baina azkenean balioko dutenak, gristasunetik burua altxatuko dutenak, poema gutxi batzuk eta abesti gutxi batzuk izango dira. Hau izan daiteke alferraren argudioa. Ni oso alferra naiz, hori errekonozitzen dut. Baina uste dut poesian kopurua ez dela neurgailu ona.

J.A.- Kantuari utzi eta Diputaziora?

X.L.- Diputaziora sartu baino urte batzuk lehenago utzia nuen kantaritza. 1978. urtean hain zuzen. Aspertua eta gogaitua nengoen kantaldien inguruan eta barruan gertatzen zirenekin. Oso giro makurra zegoen, eta kantaldiak aitzakia bat ziren kontsignak eta esloganak oihukatzeko, “Gora Euskadi askatuta”, “Gora Euskadi sozialista” etabar. Batzuetan haserretu egiten nintzen, baina hori entzuleek oso gaizki hartzen zuten, eta kantari lagun batzuk ere bai. Beraz, egun batean pentsatu nuen: “aguanta zaitzatela zeuen ama santisimak”.

Handik urte batzuetara nahiko galdua nenbilen, eta Imanol Muruak Diputaziorako deitu ninduen. Hasieran oso zaila izan zen. Azkenerako sosegatu nintzen eta uste dut neure lekua aurkitu nuela. Administrazioa beste mundu bat da, idaztearekin eta kantuz ibiltzearekin deus ikusirik ez duena.

J.A.- Zilegi bazaigu, zure osasun-arazoaz galdetu nahi genizuke. Noiz, nola agertu zitzaizun?

X.L.- 1985ean hasi nintzen gaizki sentitzen. Ezin nuen irentsi, bota egiten nuen. Minik ez nuen, baina hor, hestegorriaren parean, traba izugarria sentitzen nuen. Bolara bat pasa nuen minbizia eduki nezakeela pentsatuz. Argaltzen joan nintzen.

Halako batean, sendagileen eskuetan jarri nintzen, eta ebakuntza bat egin zidaten. Hestegorrian itxitura bat nuen eta, horren ondorioz, goian zabalgune bat, dilatazio bat. Operatu ninduen zirujauak esan zidan liseri-aparatua oso hondatua nuela, eta laster berriro arazoak izango nituela. Eta hala izan zen.

1989. urtean hiru hilabetez egon nintzen ingresatuta, eta une batez hilzorian. Heste lodia kendu zidaten, infekzioak izaten nituen. Baina halako batean etxera itzuli ninduten. Eta geroztik borroka latza izan zen: ebakuntzak, elikadura-defizit oso izugarria… berrogeita bost kilotan egon izan nintzen.

Eta txarrena zen gaixotasunak ez zuela izen zehatzik, ez eta etiologia ezagunik ere. Bartzelonako espezialista batek esan zidan sindrome kroniko bat zela, jatorri genetikoa zuena, “Hirschprung” familiakoa, eta ez zuela ez tratamendurik eta ez sendaketarik.

Gaizki, oso gaizki bizi izan nintzen hamabiren bat urtez, orain lau urte Donostiako Arantzazu eritetxeko sendagile batek elikaduraren konponbidea asmatu zidan arte. Era pixka bat konplikatu batean, farmaziako janariekin elikatuz; baina pisu normalean eta analitika txukun batzuekin… Donostiako sendagile eta erizainen zerrenda eman behar banu, hainbat urtez nitaz arduratu direnena, alegia, ez litzateke hamar orritan kabituko.

Bakarrik ez gara ezer. Eta alderantziz pentsa dezakeena, esperientzia gabeko pertsona da, edo bestela erabat tontoa.

J.A.- Oso gogorra izan behar bete-betean zegoen gizon batentzat…

X.L.- Oso gogorra izan zen, bai. Niretzat eta, agian gehiago, neure emaztearentzat. Ohean izorratua zaudenean, han zaude, eguna egunari lotuz; angustia larriak igarotzen dituzu, gune beltzak. Baina han zaude, eta besteren eskuetan jartzen zara. Zeure obligazio bakarra irautea da.

Aldiz, zure aldamenean dagoenarentzat, prozesua oso gogorra da; bizitzen jarraitu behar duelako, eta orduak, ezintasunean, oso luzeak direlako. Behar bada, Lourdesek nik baino gehiago sufritu du.

Osasuna galtzeak, neurri handi batean bizitza galtzea esan nahi du, bizitzatik aparkatuta izatea. Gaixo daudenen mundua beste mundu bat da, eta beraien erreferentziak eta eduki-baloreak bestelakoak dira. Batzuk erabat mutu-gor eta berekoitzen dira, baina gehienen artean solidaritate hunkigarri bat jaiotzen da. Eritetxean, ez dira hitz asko behar hurkoari “eutsi!” oihukatzeko; askotan, keinu bat aski izaten da.

Halere, gehitu behar dut nik ez dudala eskubiderik gaixotasunaren alderdi moralak goraipatzeko, mila bider madarikatu baitut neure egoera. Baina, era berean, aitortu behar dut gaixotasunak erregeneratu egin ninduela.

J.A.- Lourdes ere gaixorik… Gehiegizkoa ez ote da?

X.L.- Mundu honetan gehiegikeria asko dago, eta hori da bat, bikote batean biok gaixo egotea. Sinestun batek esango du Jainkoaren aurrean biluzten gaituen misterio latz bat gehiago dela, mundu-gosea, izurriteak eta beste mila kalamidade bezala. Agnostiko batentzat, suerte txarra besterik ez da izango. Eraman, bakoitzak ahal duen bezala eramaten du.

J.A.- Nola egin diozu aurre oinazeari? Kostata, noski… Nork, zerk lagundu dizu?

X.L.- Hasieran, oso gaizki, asko kostata. Ez nengoen ohitua, ez nekien norantz nindoan. Okerrena, nire gaixotasunak konponbiderik ez zuela jakitea izan zen.

Gaixo kronikoek oso ibilbide berezia dute. Ez duzu erabat etsitzen, baina ez zara inoiz lasaitzen. Denboraren joana mentalki kontrolatzea oso zaila gertatzen da. Nolabait esatearren, denboraren pauta eta erregela psikologikoak nahastu egiten zaizkizu.

Laguntza, lehenik, Lourdesena izan dut. Eta horrekin batera, lehen esan dut, sendagileena. Eta gainera, ziur aski, niregatik otoitz egin duten guztiena.

1989. urtean, oso gaizki eta konorterik gabe nengoela, Joan Mari Lekuona apaiz adiskideak extremauntzioa eman zidan. Ni artean agnostikoa nintzen, baina nire emazteak eskatu zion. Zirujauak gero esaten zidan gau hartan, Zainketa Intentsiboetako gela hartan, “zerbait berezia” gertatu zela. Hura ere laguntza handia izan zen; ez mirari gisan, baina bai Jainkoa hunki zezakeen gizatasun gisan. Urnietako andre batek gerora esaten zidan bezala: “guk piztutako kandelek mantendu zaituzte bizirik!” Eta barre egiten genuen.

J.A.- Gaur egun bakean, lasai, ikusten zaitugu. Miresgarri iruditzen zait…

X.L.- Lasai ez nago. Beldurrarekin eta etorkizunarekiko zalantzarekin bizi naiz. Hil behar dugula, badakit; baina nola hil, hori da galdera. Nik ez nuke neure burua erabat estropeatua ikusi nahi, eta are gutxiago Lourdesena. Azken urteak duintasunez bizi behar liratekeela uste dut, eta soseguz hil; baina hori gehienetan ez da horrela gertatzen.

Bakean… bai. Beharbada bakean nago neure buruarekin, badakidalako niregatik kaltetuek barkatu didatela, eta neronek ere barkatu nion neure buruari. Gaixotasunak, neurri batean, budista bihurtu nau: desatxikimendua bilatu behar dela uste dut. Desioek, antsiek, anbizio intelektualek, gizartean zerbait izan nahiak… barne-desoreka batera eta izatearen desgraziara zaramatzatela. Nik, benetan, nirvana bat bizi nahi nuke, edo ataraxia, greziar zaharrek zioten bezala.

Halere, bizitzea beti borroka bat da: gorputzarekin, pretentsioekin, banitatearekin, protagonista izan nahiarekin. Bestetik, batek bere buruari hauxe galdetzen dio: “bazterrean gelditzea, zilegi al da?” Babestua sentitzen zarenean bakarrik bazter zintezke bizitzatik; zeure txokoan, zeure bizi-usadioekin, zeure begirada poetiko partikularrarekin. Egoismo ikaragarria da.

Nik baditut lagunak, ia denak emakumeak, Afrikan bizi direnak hango jendeei laguntzen. Bizitza osoa eskaini dute. Horren aurrean, bat lotsatu egiten da “lasai eta bakean” bizitzeaz. Denak lasai eta bakean bizi bagina, saiatu gabe, lehiatu gabe, adimena estutu gabe, eskuak eta kontzientzia zikindu gabe…, munduak ez luke funtzionatuko.

J.A.- Esango al diguzu zure egun arruntetariko bat nola igarotzen den?

X.L.- Lotsa pixka bat ere ematen dit. Nire bizitza ez da oso eredugarria. Goizean berandu jaikitzen naiz ohetik, elikaduraren arazoak bere ordutegi konplikatuak dituelako; irakurtzen aritzen naiz, egunkari eta aldizkariak. Gero erosketak eta gestio ttikiak egin. Libre banaiz, paseatzera joaten naiz norabait.

Bazkalostean, irakurtzen hasten naiz, eta irakurtzen jarraitzen dut afal garaia arte. Lanen bat eskuartean izanez gero, idatzi beharreko zerbait, goizean ala arratsaldean berdin aritzen naiz.

Gero, aldizka, zinera irteten gara, gehienetan gauez. Afalostean, telebistan pelikula edo erreportaia onen bat baldin badago, hura ikusten dut. Baina gutxitan egoten dira eta, horren ondorioz, ohera joaten naiz irakurtzera.

Hori litzateke ohiko nire eguneroko bizitza. Baina, gero, salbuespen asko daude: familia dela, lagunekiko harremanak direla, kontzertu bat edo beste entzutera joaten zarela, edo erakusketaren bat ikustera, Nafarroako Erribera aldera bidaiatxo bat egiten dugula, eta abar, eta abar. Bizitzaren mugimenduak ez dira inoiz agortzen.

J.A.- Lanik egiten duzu oraindik?

X.L.- Ogibiderako lanik ez. Jubilatua nago. Bestelako lantxoak, eskatzen dizkizutenak, horiek ez dira inoiz bukatzen.

J.A.- Musikak zer toki du gaur egun zure bizitzan? Zer gustatzen zaizu?

X.L.- Gaur egun, musikak garai batean baino toki gutxiago du nire bizitzan. Eta ez gustatzen ez zaidalako, izugarri gustatzen zait, etxean soinu eta zaratak entzutea gero eta gutxiago eramaten dudalako baizik. Esan dezagun isiltasunean gero eta hobekiago sentitzen naizela.

Gustatu, liturgiarako musikak asko gustatzen zaizkit, monastegietakoak, adibidez. Eta polifonia erlijiosoa. Eta Bach. Eta gainera, musika klasikoa, Monteverditik hasi eta Stravinski arte. Hortik aurrera, musika garaikidearekin arazoak ditut; atalka maite dut, baina ez gehiago.

Baina musika klasikoa esatean, bereizi eta zehaztu egin beharko litzateke. Adibidez, hemeretzigarren mendeko zenbait musika eta zenbait musikari ez ditut agoantatzen. Parafernalia eszenografikoak deitoragarriak zaizkit; Wagner eta bere mito germaniarrak. Gainera, Wagner protonazi bat izan zen; azkenerako, Nietzschek berak ere arbuiatu egin zuen. Nietzschek greziar kultura klasikoa maite zuen, eta ez arrazaren mito teluriko ilunak. Wottan, Sigfrido, Walkiriak… Vade retro!

Musika italiarra asko maite dut, Palestrina eta Monteverditik hasi, Corelli, Vivaldi eta barrokotik pasa, eta erromantizismoraino.

Baina agian gehien emozionatzen nauena, musika eta kanta herrikoiak dira: euskaldunak, korsikarrak, siziliarrak, armeniarrak. Barojak idatzi zuen bezala : “Zer nolako malenkonia dakarten neure arimara!”

J.A.- Eta irakurri zer?

X.L.- Irakurketarik gabe nire bizitza oso hutsa litzateke. Nik uste dut neroni agrafoa izatea eraman nezakeela; besteren hitz idatzietan bizitzea guztiz beharrezkoa dut. Gainera, liburuak fisikoki izugarri gustatzen zaizkit; alasetan begiratzea, eskuen artean erabiltzea.

Liburuak beste unibertso bat dira, unibertso bikoiztu bat. Borgesek idatzi zuen bezala. Ziur aski, gizakumeari gerta dakiokeen guztia, pentsa eta asma dezakeena, liburuetan dago. Bizitzaren taxonomia amaigabea dira liburuak, eta irakurtzeak, Atxagak esan zuen bezala, kontsolatu egiten gaitu; erratifikatuak sentitzen gara.

Halere, liburuek badute halako gehiegikeria bat gure muga guztiak gainditzen dituena. Nehork ez du “dena” irakurri, hori ezinezkoa da. Erudizio guztiak dira errenak.

Zer irakurri? Gustatzen zait denbora berean bi edo hiru liburu batera irakurtzen aritzea; bat astunagoa, filosofia edo pentsamendua, bestea literatura klasikoaren izenbururen bat, eta horiekin batera, nobela garaikidea.

Nik ez nuen gaztetan irakurketa sistematikorik egin. Ahal nuenetik abiatu nintzen, literatur aldizkarietan-eta jasotzen nituen erreferentziak kontuan hartuz. Gero, adinarekin, pentsatzen duzu ez legokeela gaizki alea eta lastoa bereizten jakitea, eta kultura klasiko baten oinarriak edukitzea ona litzatekeela.

Ez naiz kapaz, hala ere, canon bat proposatzeko. Uste dut ibilbide baten hasieran Biblia eta Homero daudela. Historia-irakurketen ereduak Tuzidides eta Herodoto izan litezkeela, batez ere lehena, hain dramatikoa, hain irakaspen moral eta politikoz betea. Filosofiaren funtsa Platon eta Aristotelesen baitan legoke. Gero, niri Lukrezio asko gustatzen zait, batez ere esaten duenean jainkoak agian izan izango direla, baina ez direla gutaz arduratzen; Demokritoren teoria atomisten jarraitzailea zen Lukrezio, eta Epikuroren miresle.

Literatura benetan arnasdun eta eleganteak badaude, Dante Alighieri-ren poema bezalakoak, baina baita zoro eta fantasiosoak ere, Ludovico Ariosto-ren Orlando furioso adibidez.

Niri nobelak asko gustatzen zaizkit, baita biografia intelektualak ere. Eta, aldizka, poesia. Zenbait poesiak, Ajmatova, Pizarnik, arnasa mozten dizu.

Oso maiteak izan ditut katalanak, Carles Riba, Salvador Espriu, Josep Pla. Eta italiarrak: Cesare Pavese, Natalia Ginzburg, Primo Levi, Claudio Magris.

Eta euskaldunak ere hor daude, jakina. Baina hoien izenak gorde egin behar dira; ia denak ezagunak ditut, ontzi berean goaz.

Eta espainiarrak, eta ingelesak, eta frantsesak, eta errusiarrak (Tolstoi, Dostoievski, Txehov), eta germaniarrak, eta txekiarrak, eta iparramerikarrak, eta japoniarrak, eta afrikarrak, eta hegoamerikarrak.

Ez da posible “hauek dira liburuak” esatea.

J.A.- Izadiaz gozatzeko aukerarik ba al duzu?

 

X.L.- Izadiari buruz hiru une daude, eta horietan gauzatzen dira harremanaren ahalbideak: Begiratu. Seinalatu. Izendatu.

Begiratzearekin, zentzuen potentziak erabiltzen ditugu. Seinalatzearekin, harridura eta miresmena adierazten ditugu. Izendatzearekin, dimentsio poetikoa erabiltzen dugu eta ezagutzaren laberintoetan murgiltzen gara.

Izadiaz asko gozatzen dut, paisaia bakoitzean eta atal bakoitzean. Lurra, itsasoa, mendiko oihanak, larreak, belazeak, bidexka eta estratak, baratzak, jardinak, lorategiak, Iratiko basoa, Nafarroa eta Arabako lautadak, Errioxako mahastiak, Mediterranio bidean dauden olibondo-sailak, almendroen lorea, laranjadiena, aranarena, mertxikarena, sagastiena, iturriak, erretenak, errekak, ibaiak, lakuak, urtegiak… Ilargi berria, gau oskarbietako izarrak, hain diztiratsuak. Gizakiak izorratu ez duen ia guztia gustatzen zait, hiri ederrak barne.

J.A.- Erlijioari buruzko galdera batzuk zuzenean egin gabe ezin ba gelditu. Zer diozu bat-batean erlijioaz?

X.L.- Erlijioa, misterioaren atarirantz begiratuz bizitzea da. Religare uste dut dela hitza, zerbaiti lotu. Galderak egiten hastea izango litzateke, eta galdera horiei erantzun baten funtsa aurkitu nahi izatea.

Batzuek esaten dute izadiarekiko harreman miresmenez betea ere erlijioa dela. Bai, baina inmanentista, existentzia fisikotik haratago ez lihoakeena. Halere, nik uste dut poesiaren eta edermenaren sustrai beretatik sortzen dela erlijioarekiko kezka eta interesa; miresten ez dakienak, harridura handiari amore eman ez dionak, horrek behar bada ez du sentitzen bera baino handiago izan daitekeen ezeri buruzko errespeturik.

Bestetik, erlijioa tradizioa ere izan daiteke, transmisioz jaso izan den zerbait. Guk haurtzaroan horrela bizi izan genuen.

Erlijioaren biziera sendo mantentzen duten lurralde eta kulturetan, ez dut uste erlijioa norberaren diszernimenduari dagokion zerbait izan daitekeenik, akatatu behar den sinesmen bat baizik. Gure jendeak, askotan, akatatzea eta makurtzea nahastu egiten ditu; baina, nire iritziz, ez dira inondik gauza berdina. Makurtzen gatzaizkio beldurra sortzen digunari. Baina akatatu, harriduraz traszenditzen gaituena akatatzen dugu.

J.A.- Eta Jainkoaz?

X.L.- Rainer Maria Rilke poetak ederki idatzi zuen bezala, Jainkoa beti bazterreko gelan dagoena da. Edo leihoaren beste aldean soma genezakeen errainu bat; orduan irteten gara, baina joana da.

Nik ez dut ongi ulertzen batzuk nola mintza daitezkeen Jainkoaz egunero berarekin telefonoz hitz egingo balute bezala: “Jainkoak hau onartzen du, hura ez”. Egia, Jainkoaren legeko aginduak daude, hain esplizitoak, eta gero Kristoren doktrina. Baina historian zehar gizakitzen den Jainkoaz era irrazionalean mintzatzea, edo Jainkoaren izatea eta borondatea halako zein kontziliotan esanaren menera jartzea, gehiegizkoa iruditzen zait.

Jainkoak gizakia bere irudira egin bazuen, eta inteligentzia eman bazion, inteligentzia hori erabil dezan izango da, noski, eta Naturaren baliabideak arrazoi zuzenari jarraituz kudea ditzan.

Jainkoa, funtsean, misterio bat da. Misterio horretara hurbiltzeko, urrundua zaudenean alegia, nik uste dut lehendabizi bizi-hunkidura eta emozioa daudela (nire kasuan katarsia bat izan zen), eta gero hasten direla prozedura intelektualak. Ni agnostikoa nintzenean, urte batzuez gustura ibili nintzen harro eta libre, erlijioaren gauza horiek mesprezatuz. Halere, zenbait esparrutan eta zenbait gunetan emozioa senti nezakeen, harridura, lilura, Leireko monastegian, adibidez, monjeek konpletak eta salbea abesten zituztenean. Behin oroitzen naiz “hemen zerbait berezia dago” neure buruari esanez atera nintzela elizatik. Paisaiak ere asko laguntzen zuen, hango isiltasunak, haizearen xistuak, Aragoeko mendien urdin-koloreak.

Gero, Diputazioko lau urte haietan, hileta-elizkizun askotara joan behar izan nuen, edo ospakizun-egunetan meza nagusira. Eta Aitagurea kantatzen zenean, gure haurtzaroko doinu horrekin, oso hunkituta sentitzen nintzen.

Eta gero, azkenik, kontatu dudan gaixotasunaren esperientzia egon zen, eta erabaki nuen berriro sinestun bezala bizitzen hasiko nintzela. Egun haietako batean Lourdesek hauxe esan baitzidan: “Nik otoitz asko egin dut azken aste hauetan, eta hemendik aurrera ez daukat mutu gelditzeko asmorik”. Pentsatu nuen esaldi borobila zela, eta sinestuna otoitz egiten duena dela.

Zenbait hitzek ere garrantzi handia izan zuten. Loiolan eta Arantzazun, Setien gotzainaren homiliek asko pentsarazi zidaten. Baina, gainera, ni agnostikoa izanez –eta fama txar ttiki bat banuen–, Diputazioko urte haietan Setienek beti oso maitekor tratatu ninduen.

J.A.- Zer deritzozu Elizari oro har eta euskal Elizari bereziki?

X.L.- Elizaz, oro har, zer esan dezaket nik? Ez baitut hurbiletik ezagutzen. Eliza katolikoa aztertu eta epaitu nahi dugunean, Erromatik hasten gara. Edo Espainiako Konferentzia Episkopala ote da Eliza? Eliza, txikiak gineneko kristau doktrinan esaten zitzaigunez, sinestunen elkartasuna omen da, buru bezala aita santua duena. Baina buruak ez dezake gorputz osoa irentsi. Nik ez dut uste Erromak eskubidea duenik fedea munduko bazter bakoitzean nola bizi behar den era dogmatikoan esateko. Gida ditzake kontzientziak eta zabal dezake doktrina, baina beti era errukitsu batean eta jendearen kultura ere errespetatuz. Modernitatearen kultura, adibidez, edo arrazoiaren humanismoa. Zergatik hainbeste beldur zientziari, biologiaren ekarriei? Gizakumea mikrobioen pareko ote da, determinismo biologikoei lotuta bizi behar izateko?

Ez, ni Eliza katolikoaren jarrera askorekin ez ninteke ados egon. Baina badakit, bestetik, Eliza ez dela bakarrik Erroma eta Erroman gertatzen dena; Elizak emaitza on asko ere baduela munduan zehar. Eta jende asko bizi dela Kristoren doktrina jarraituz, lagun hurkoari laguntzen, pertsona bakoitza Jainkoaren irudia delako eta, beraz, gure senide, gure haurride. Emaitza guzti horiek, sakrifizio guzti horiek, eskuzabaltasun horiek, Eliza dira baita ere; Kristoren gorputz mistikoaren agerpena nazio bakoitzean eta lurralde bakoitzean.

Eta euskal Elizari buruz, zer esan? Ez dirudi abagunerik hoberenean bizi denik. Alde batetik, eliztarretatik gero eta hurbilago bizi dela iruditzen zait, eta ekintza on askorekin. Baina arazoa, batetik, fedegabetasuna da eta, bestetik, apaizen eskasia eta sinboloen gainbeherakada. Gazteen artean oso sinestun gutxi dago; baina okerrena da hori ez dela erreflexio pertsonalen ondorioz gertatu, momentuko soziologian txertatua dagoen traszendentzia guztien ukapenen ondorioz baizik. Gaurko euskal gizartea, ikur eta sloganak aparte, nahiko intraszendentea da, zentzurik sakonenean. Oso berebaitatua bizi da, egunerokotasunari atxikia, balore handietan sinetsi gabe, aterpe espiritualik gabe. Gazteria eszeptikoa da, baina ez pentsakera egituratu eta ustekorretatik dimititu duelako, inoiz horrelako pentsakerarik izan ez duelako baizik.

Batetik hori. Baina, bestetik, euskal eliza nahiko apal bizi dela uste dut. Bokazioen alde otoitz egitea ongi dago, baina soziologikoki eta gizartearen morfologiari begiratuz erabaki bortitzak ere hartu beharko lituzke. Nork beteko du urte batzuk barru apaiz-funtzioa? Zer egingo da husten ari diren komentu eta monastegiekin?

Beldur naiz, beste tokietan ere gertatzen ari delako, sinesmen klasikoaren eta Eliz bizitzaren hutsuneak ez ote dituzten talde eta mugimendu fundamentalistek bete nahiko. Erromako Elizak uste dut aukera bat baino gehiago galdu duela bere barne-egiturak berriztatzeko, eta Euskal Herriko Eliza ere gelditasun horretan trabatua geratu ote den nago.

J.A.- Eta Nazareteko Jesusi buruz?

X.L.- Nazareteko Jesus erabat funtsezkoa da gizadiaren historian, antzinako gizarteetan ohikoak ez ziren baloreak –errukia, barkamena, pobreziaren goraipamena– lehen tokian jarri zituelako. Niri Ebanjelioko pasarte hura gustatzen zait izugarri: Jesus tenpluan dago, eta eskriba eta fariseoek andre bat dakarkiote adulterioan erori dena. Lapidatzeko, harrikatzeko asmotan dira. Jesusek galdetzen du zer gertatu den, eta esaten diote. Orduan tentatzen dute, eta galdetzen diote eman dezala bere iritzia. Jesus, ordea, isilik dago, eta hatzarekin lurrean marratzen ari da. Berriro galdetzen diote bere iritzia, eta orduan berak, begirik jaso gabe, honela dio: “zuetatik bekaturik ez duenak bota biezaio lehenengo harria”. Eta orduan denak sakabanatu ziren, eta emaztea Jesusen aurrean geratu zen, eta honek esan zion: “Zoaz, andre, etxera, eta saia zaitez hemendik aurrera bekatuan ez erortzen” (Joanen Ebanjeliotik).

Jesusen drama beti hura baitzen, Lege Zaharreko doktore eta eskriba eta lebitarrekin kontrajarrian bizi beharra, legearen hitzen gainetik espiritua aldarrikatzen zuelako Jesusek. Jesu Kristoren doktrina ederra eta izugarria da. Ederra, bere gizatasun errukitsuan; izugarria, bere exijentzia erradikalean.

J.A.- Gatozen Euskal Herrira. Nola ikusten duzu gaur?

X.L.- Gehiegi berebaitaratua. Eta hori nik uste dut neurri batean nazionalismoaren errua izan dela, beti zilborrari begira bizitze hori. Baina, bestetik, alienatua ere badago, espainoldua eta frantsestua, eta gainera amerikartua. Txarra al da kanpotik formak eta edukiak jasotzea? Ez. Txarra dena zera da, alde batetik diskurtso nazionalista eta bestetik egiazko gure atxikimenduak joatea. Bikoiztasun horrek eskizofrenia arraro batzuk sortzen ditu. Gure imajinarioa alde batetik balihoa bezala eta errealitatea, bere hedagune plural guztiekin, beste alde batetik.

Eta gainera uste dut Euskal Herriak ez duela Europa Batuaren egituratze berri hori erabat serio hartu. Edo ez zaizkigu inplikazioak serioski esplikatu. Ulertu izan bagenu, agian beste era batekoak lirateke gure aldarrikapen politikoak eta gure egitasmoak.

Baina Euskal Herriak funtzionatu egiten du, eta agian hori da miragarria. Izan ditugun arazoak izan ondoren, enpresek, zerbitzuek eta gizarte zibilak funtzionatzen jarraitzea. Badago borondate bat, badago kontzientzia bat.

Halere, elkarrizketa politikoa azkar normalizatzen ez bada, eta gainera ETAk aktuatzen jarraitzen badu, oso gaizki pasako dugu.

J.A.- Eta gaurko mundua?

X.L.- Gaurko mundua gutxi gorabehera betiko mundua da. Batzuentzat, asko. Gehienentzat gutxi, oso gutxi. Askorentzat, ezer ez.

Gu aski ongi bizi gara, nahiz eta jendeak teatro asko egin. Guk dena nahi dugu: lana, dirua, egoitza onak, azpiegiturak, zerbitzuak, eskola, osasuna, argindarra, ura sobran, eta gainera aisiaren jabe izan. Baina gainera ekologistak nahi dugu izan, eta urtegien aurka gaude, eta transgenikoen aurka, eta kimikaren aurka. Guk dena batera nahi dugu, lurreko ondasunak eta zeruko bienabenturantzak. Horri, azken finean, hipokresia deitzen zaio.

Bitartean, gaurko mundua aski izorratua dago, gutxi gorabehera beti egon den bezala.

J.A.- Zer da bizitza?

X.L.- Haratago ezertan sinesten ez duenarentzat, peripezia biologikoaren menturazko episodio bat. Kausalitate baten ondorioa, bai, baina baita kasualitate bat ere.

Bizitzak asko balio du, balio hori zerbaitetan funtsatzen baldin baduzu. Bestela, ez du ezer balio. Galde biezaiete Rwandako genozidioan parte hartu dutenei, eta parte hartzen jarraitzen dutenei.

Stalin eta Hitler, Mao eta Pol Pot, Argentina eta Txileko torturatzaileak… Zer zen haientzat bizitza, beste guztien bizitza? Ezer ez, zabor hutsa. Fantasia ideologiko krudel batzuek zanpa zezaketen ota-lore enbarazogarria.

Biologia soilari begiratuz, bizitza determinismo hertsi eta ilun batean klausuratzen da. Jainkoak eman zezakeen askatasun puska ttikia, albedrio askearena, biologiak eta genetikak ez du ematen.

J.A.- Eta heriotza?

X.L.- Bizitzaren amaiera. Nik ere sinetsi nahiko nuke gero zerbait izango dela, maite izan nituen haiek nonbait aurkituko ditudala. Jainkoaren larre, belaze eta soroak argitsuak izan daitezela espero dut.

J.A.- Zerbaiten damurik baduzu?

X.L.- Gauza askoren damua dut. Beti bizi naiz damutzen. Gizakiok ez gara inozenteak. Errorea, errua eta kulpa badaude, nik hori garbi dakusat. Gehien damutzen nauena, maite nindutenekin leial ez jokatua da. Eta nire aita zenarekin gehiago ez solastatua.

J.A.- Gaur ba al duzu ametsik? Zer izango litzateke zure ametsik ederrena?

X.L.- Nik amets poetikoak baditut, baina amets idealak deitzen direnak, ez.

Nire desio bakarra, jendearen sufrimendua eragoztea litzateke. Baina ezin dut bete, ez dago nire esku. Gure intentzio on gehienak bidean galtzen dira.

In HEMEN. Erlijio gogoetarako aldizkaria 4 (2004) 81-102 or.

Elkarrizketa: Joxe Arregi