Zer jainko? Zer Jesus? Zer kristautasun?

GABRIELLI EDITORIk, ADISTArekin lankidetzan, antolatutako I. Nazioarteko Biltzarre telematikoan eman nuenaren testua (2022ko apirilak 2)

10 hausnarketa-puntu proposatzen ditut, funtsezkoak niri ustez, filosofia, teologia eta espiritualtasun ez-teista, posteista edo transteista baterako trantsizio-garai hauetan. Azken terminoa, “transteista”, dut nahien, hots: Jainkoaren irudi batez nahiz bestez edo inolako irudirik gabe (?), izenez nahiz izenik gabe, baina beti irudi eta izen guztietatik harago, Misteriorantz, Isiltasunerantz.

Nire gogoetak bi zatitan banatzen ditut: lehena Jainkoaren inguruan eta bigarrena Jesusen inguruan.

I. JAINKOA, JAINKOAZ HARAINDI

1.1. Jainkoarengan sinesten al duzu?

Arnold J. Toynbee, zibilizazioen historialari ospetsua, 1963an semearekin hizketan ari zela, honek, bat-batean, galdetu omen zion: “Jainkoarengan sinesten al duzu?”. Toynbeek erantzun: “Jainkoarengan sinesten dut, baldin eta indiar edo txinatar sinesmenak Jainkoarenganako sinesmenean sartzen badira. Baina iruditzen zait kristau, judu eta musulman gehienek ez luketela hori onartuko, eta esango luketela hori ez dela Jainkoarengan benetan sinestea”.

Semeak Toynbeeri galdetu zion bezala galdetuko balitzait, “Jainkoarengan sinesten al duzu?“, hark bezalaxe erantzun nezake. Edo besterik gabe esango nuke: “Jainkoa esanda zer ulertzen den”. Ez dut sinesten “Jainko teista” gisa ulertzen dena, baina uste dut sinesten dut Jainkoarengan, Errealitatearen Iturburu den Misterio esanezin bezala harturik. Horrek bigarren puntura narama.

1.2. Zertan datza “Jainkoaren irudi teista“?

Teismo hitza ere nahasgarria da. Sinplifikatuz, John Shelby Spong gotzain teologo handiak emandako definizioari lotzen natzaio: “Errealitateaz kanpoko Izaki pertsonal, naturaz gaindiko eta errealitatean esku har dezakeen batengan sinestea” (Why Christianity must change or die [Zergatik behar du kristautasunak aldatu ala hil), HarperSanFrancisco, New York 1998, 46. or.). Izaki Gorena, “Jaun-goikoa”, mundua baino lehenagokoa eta munduaz kanpokoa, pertsonala, unibertsoa ezerezetik sortu zuena eta nahi duenean bertan nahi esku hartzen duena.

Handik urtebetera, 1999an, bere “hamabi tesiak” formulatu zituen, zeinetan adierazten baitzuen zertan aldatu behar zuen teologia kristauak, eta lehenengo tesiak hauxe dio: “Teismoa, Jainkoa definitzeko modu gisa, hila da. Ez da jada sinesgarria pentsatzea Jainkoa naturaz gaindiko izaki boteretsua dela, zeruan bizi dena eta prest dagoena aldian-aldian giza historian esku hartzeko eta bere borondatea inposatzeko. Horregatik, Jainkoari buruzko egungo hizkera gehienak ez du zentzurik; horrek Jainkoari buruz hitz egiteko modu berri bat bilatzera garamatza (In: http://www.servicioskoinonia.org/relat/436.htm).

1.3. Zergatik ez da sinesgarria Jainko teista hau?

Jainkoa munduaz kanpoko izaki Goren eta kreatzailea delako ideia hori eta beronengan oinarrituriko sistema erlijioso teista duela 7.000 urte inguru sortu ziren Sumerian, eta, hedatu eta iraun bazuten –garrantzitsua da esatea –, gizartearentzat abantaila ebolutiboren bat eskaintzen zutelako izan zen zalantzarik gabe. Eboluzioaren oinarrizko legea da, oro har, eta biziaren eboluzioarena bereziki: agertzen diren forma guztietatik, onuragarri direnek egiten dute aurrera. Hala, Jainkoaren irudi teistak munduaren existentzia azaltzeko eta ordena mantentzeko balio izan du, ontasuna sustatzeko eta elkarrekiko kalteak saihesteko.

Jainkoaren irudi hori, ordea, ez da jada sartzen gure garaiko kultura-markoan: ez munduaren lehen kausa esplikatzaile gisa, ez etikaren azken oinarri gisa. Jainkoa, mundutik kanpoko lehen kausa bezala harturik, gizakiaren azalpen-premiak postulatutako Izaki logiko bat litzateke. Jainkoa giza gogoaren eta beronek gauzei oinarri logikoa aurkitzeko duen beharraren sorkuntza litzateke. Eta kausarik gabe ezer ez dagoela dioenari, logikoki ihardets dakioke: “K ausa lehena bera, ordea, nork sortu zuen?”. Eta behin eta berriz esango balu sorrerarik gabeko kausa dela “Jainkoa”, solaskideak erantzun ahal izango lioke ezen sorrerarik gabeko kausa, sorkari guztiak baino lehenagokoa eta sorkarietatik bereizia, postulatzea bezain logikoa izango litzatekeela baieztatzea nolabaiteko elektromagnetismo-motaren bat dela –”argia”, azken batean– sorrerarik gabeko (“betidaniko”) kausa, ikusten dugun unibertsoaren kategorietatik kanpo.

Baina Jainkoa lehen kausa eta ezinbesteko azalpena gisa ukatzeak ez gaitu kondenatzen zientifizismo materialistara. Zientziaz eta materiaz zer ulertzen den. Hain zuzen ere, zientzia bera da aitortzen aurrena materia ez dela soilik enigma, baizik eta misterio handia, ez dela zerbait geldo eta estatikoa, baizik eta energia misteriotsua, gure espazio eta denbora kategoria guztiak gainditzen dituena, eta materia ezin dugula inondik ere ulertu “espiritu” deitzen dugunari kontrajarritako zerbait bezala. Materia matrize agortezina da, izangaitasuna, harremana eta auto-sormena, jatorririk eta xederik gabea, eta bertatik sortzen direla forma guztiak, bai “material” eta bai “espiritual” deitzen ditugunak.

Era berean, etikaren oinarri den Jainko bat ukatzeak ez gaitu etikarik gabeko mundu batera kondenatzen, baizik eta osagai gaituen errealitatetik kanpoko oinarririk ez duen etikara garamatza, erlazioak, ““izartekotasunak”,  osatzen duen errealitate osoaren misterio absolutua aitortzea beste oinarririk ez duen etikara, aitorpen horrek eragiten baitu besteari norberari bezalako begirunea eta maitasuna izatera, eta norberari “beste” bati bezalako begirunea eta maitasuna. Bestalde, iraganak eta orainak frogatzen dute “beharrezko Jainkoarengan” sinesten duten pertsonak ez direla sinesten ez dutenak baino justuago, eskuzabalago eta zoriontsuago.

Horregatik guztiagatik, erlijioetako Jainko Izaki tradizionala ez da sartzen jada gure garaian “sinesgarri diren”en (P. Ricoeur) artean. Haren ideia ez da jada sinesgarri gehiengo sozial orokor batentzat, eta bereziki Errealitatea begiesten, ikertzen eta pentsatzen dutenentzat. “Jaun-goiko” Izakia beharrezko azalpen gisa ukatzeak ez du inor bultzatzen, inondik ere ez, harridura, begirune eta konpromiso gutxiago izatera. errealitatearen Misteriorik sakonenarekiko, Jainkoarekiko, alegia.

1.4. Errealitatearen Misteriorik sakonena pertsonala ote?

Ez diot Jainkoa, Errealitatearen Misteriorik sakonena, pertsonala ez denik, are gutxiago inpertsonala denik. “Pertsona” esatean zer ulertzean den, beste behin ere. Kontzeptu horrek kontzientzia propioa duen subjektu indibidual bereizia iradokitzen du, bere kontzientzia propioa duen beste subjektu indibidual bereiz baten aurrean. Hegel ezkero bereziki, ahalegin filosofiko asko egin ditu “pertsona” kontzeptua bestela definitzeko: definitzeko: harremana eta elkartasuna hartuz oinarri, ez indibidualtasuna, baina, guztiarekin ere eta egiazki, “pertsona” hitzak subjektu bat esan nahi du oraindik ere, autokontzientzia duen zentro indibiduala, autokontzientzia duen beste zentro indibidualetik bereiz.  Bada, Jainkoa Errealitaterik sakonena bezala edo Errealitatearen Misteriorik sakonena bezala ulertzen badugu, nekez pentsa “pertsona” denik, hots, subjektu bat beste subjektu baten aurrean, norbait beste norbaiten ondoan.

Hala ere, Jainkoa Errealitatearen Funts gisa edo unibertsoaren nahiz multibertsoaren Izate huts eta bete gisa, Errealitate guztiaren Bizi-Arnasa infinitu edo Harreman Absolutu edo Harreman Absolutu gisa ulertuz, ez da inpertsonala den “zerbait”, baizik eta “pertsonala baino gehiago”, infinituki gehiago. Esan liteke transpertsonala dela, zentzurik osoenean. Ez da Ni bat zu baten aurrean, ezta Zu bat ere ni baten aurrean. Den orok ororekin duen harreman sortzailea da, fusiorik eta bereizketarik gabea. Zu ororen Nia da, eta ni ororen Zua, batasunaz zein bitasunaz harago. Maitasun, errekonozimendu, errespetu, samurtasun, harreman, erruki, elkartasun eta zaintza modu guztiak Jainkoaren edo Errealitatearen Hondoaren epifania eta enkarnazio dira.

1.5. Mugagabea immanentea edo transzendentea da?

Teologia posteista edo transteistari sarritan aurpegiratzen zaio Jainkoa immanentzia soilera mugatzen duela eta haren transzendentzia ahazten edo ukatzen. Horra beste gaizki-ulertu bat. Egia esan, Jainkoak, Errealitate osoaren Hondo edo Bizi-Arnasa gisa ulertuta, erabat gainditzen du immanentzia-transzendentzia antitesia, monismoaren eta dualismoaren arteko antitesia gainditzen duen bezalaxe. Jainkoa ez da Osotasunaren zati bat (dualismoa litzateke), ezta atal guztien batura ere (monismoa litzateke). Jainkoa ez da mundu material bati kontrajarritako Izaki espiritual baten izena (dualismoa litzateke), ezta jainkozko orotasun material-espiritual baten izena ere (monismo “panteista” litzateke). Ez bata, ez bestea. Izan ere, unibertsoa formaz osatua da, baina Jainkoa ez da forma, baizik eta forma ororen Hondo objektibatu ezina, trans-objektiboa. Bestalde, Hondoa ez da forma bat, baina ez da ez formen barruko ez kanpoko zerbait, baizik eta barru-kanpo kategorietatik haratago da. Izatea izakietan bezala, edertasuna gauza eder guztian bezala, ontasuna gauza on guztietan bezala, esanahia hitzean bezala, zaporea ogian, ardoan edo laranjan bezala. Orotasuna atal guztietan eta atal guztien baturan bezala.

Kusako Nikolas kardinalak (XV. mendea) irakatsi zuen Jainkoa ez dela zerbaitekiko “erlatiboki bestea”, den guztiarekiko “absolututik bestea” baizik eta, beraz, “Ez Bestea” dela edo ez dela “ezerekiko bestea”. Absolutuki immanentea eta absolutuki transzendentea da, immanentzia absolutuan transzendentzia absolutu (R. Panikkar).

1.6. Azken batean, garai eta tradizio guztietako mistikak ez ote teismoaz harago jo?

Baietz uste dut. Ez pentsa Jainkoaren irudi teista gainditzea gure garaiko kontua bakarrik denik. Errealitatearen esperientziarik sakonenak tradizio guztietako jakintsu, mistiko eta profetak, gizon eta emakume, Jainkoaren irudi teista gainditzera eraman ditu, Absolutuaren irudi mental eta instituzional oro gainditzera azken buruan. Horrela, Konfuzio eta Laozi Txinan; Buda, Mahavira eta Upanishaden idazleak Indian; Parmenides, Pitagoras eta Heraklito Grezian… Irudika ezineko Absolutua iradoki eta seinalatu zuten guztiek, Jainko irudikatuaz harago.

Berdin tradizio judu-kristauan ere: Infinituaren lekuko handiek “Jainkoaz” harago, euren Jainko-irudiaz harago, esperimentatu zuten Jainkoa: Abraham, Sara eta Agar atzerritarrek atzerrian ezagutu zuten; Jakob jazarriak Yabok-eko ibian, pasabidean edo igarobidean ezagutu zuen; Moises erbesteratuak Horeb mendi paganoan ezagutu zuen; eta Jesusek Tenplutik eta letratik kanpo ezagutu zuen, bide-bazterreko zaurituengan. Hala aipatu beharko genituzke Bingeneko Hildegarda eta Margarita Porette, Eckhart Maisua, Gurutzeko Joan eta Avilako Teresa, Bonhöffer, Simone Weil eta Etty Hillesum… Ez dute konturik.

Denek gainditu zuten funtsean Jainkoaren irudi teista, nahiz eta beren kulturari zegokion hizkuntza teista ere sarritan erabiltzen jarraitu. Gaur egun inoiz baino behartuago gaude mintzamolde transteista bilatzera, hain zuzen ere haien esperientzia sakonenari, eta geure esperientziari, leial izateko. “Jaungoikoaren” ondoren, Errealitatea geratzen da, Errealitatearen Funts bezala taupaka ari den Sorburuko Misterio dinamikoa. Eta uste dut Toynbeek onartuko lukeela ekialdeko zein mendebaldeko hizkuntza filosofiko eta teologiko hau, Jainkoa esateko modu metaforiko, mistiko eta transteista hau. Uste dut Einsteinek eta gaur egungo zientzialari askok ere onar dezaketela.

1.7. Jainko dei al diezaiokegu oraindik Misterio izenaaezinari?

Ateoek ukatzen duten “Jaungoiko” Izaki Gorena nik ere ukatzen du, baina baieztatzen dut Jainko terminoak edo hizkuntza ezberdinetan dituen baliokideek (Theos, Gott, Bog..) ez dutela soilik Jainkoaren irudi teista adierazten, hots, munduko izakiekiko bereizia den Izaki Pertsonala. Eta bizi dugun trantsizio-garai transteista honetan, eta non nagoen eta norekin mintzo naizen kontuan harturik, are neure baitako barne-elkarrizketarik barnenean ere, ez diot uko egiten “Jainko” erabiltzeari, Misterio izendaezina iradokitzeko, bere esanahi guztiez harago. Horregatik diot “Jainkoa ‘Jainkoaz’ harago”. Kontraesankorra dirudi, eta eztabaidagarria da, baina hori da gaur gaurkoz nire aukera, jakinaren gainean Izendaezinari ematen diogun izena dela gutxienekoa.

II. JESUS “JAINKOAREN SEMEAZ” HARAGO

 

John Shelby Spong-ek, bere Hamabi Tesi ospetsuetako bigarrenean, zera dio: “Jainkoa ezin denez jada termino teistetan pentsatu, ez du zentzurik Jesus Jainko teista baten enkarnazio gisa ulertzen saiatzeak. Horregatik, antzinako kristologia lur jota dago (http://www.servicioskoinonia.org/relat/436.htm). Hiru gogoeta eskaintzen ditut proposatzen ditut horretaz:

2.1. Dogmaz eta historiaz haratago

Dogma kristologiko guztiak kosmobisio baten eta hizkuntza teista baten esparruan formulatuak daude. Esaten dute Jesus dela Jaungoiko Izaki Gorenaren enkarnazio oso bakarra: unibertso edo multibertso infinitu batean (“infinitu”, zentzu fisikoan diot gehiago filosofikoan baino), Jainkoa duela 2000 urte bakarrik enkarnatu omen osoki, ezagutzen diren giza espezieetako bateko –Homo Sapienseko– gizon judu batengan, konta ezin ahala galaxietako bateko kontaezineko izarretako bateko planeta batean, eta kosmos honen guztiaren 13.800 milioi urteko historia ez delarik agian multibertso infinitu baten hainbat eta hainbat historietako bat besterik. Gainera, dogmek diote Jesus ama birjinagandik jaio zela, mirariak egin zituela (naturaren legeak hautsiz, zeinak ez baititugu guztiak ezagutzen), gurutzean hil zela gure erruak ordaintzeko, eta modu miraritsuan berpiztu zela eta agertu, fisikoki. Kristologia hori hondoa jotzen ari da. Jesusek beste hizkera bat eskatzen dit bere Misterioaz hitz egiteko, zeina den guztiaren Misterioa baita, baita geure buruarena ere.

Baina, “Jesus” diodanean, ez naiz “Jesus historiko soilaz” ari, zeinari buruz oso gutxi baitakigu ziurtasun osoz. Ebanjelioko kontakizunetan ageri den Jesusi buruz ari naiz. Kontakizun horiek, bere aldetik, anitzak dira, are kontraesankorrak, eta lehenengo kristau komunitateetan osatu ziren, eta ebanjelioetan jaso batez ere (bai kanonikoetan, bai “apokrifoetan”). Gaur, jakina, kontakizun horiek guztiak modu aske eta inspiratzailean irakurri behar ditugu, jakintza desberdinekiko koherentzian.

Bizidun guztien elkartasunean den gizakiaren sinbolo edo ikono gisa begiratzen dut Jesus. Erabateko mahaikidegoaren, erabateko askapenaren, erabateko sendabidearen eta erabateko zoriontasun konpartituaren alde inspirazioz konprometitutako gizakiaren ikono gisa. Esperantza eraginkorraren ikono gisa.

Errealitatearen Betean, lehen Sorburu, den guztiaren Bihotz taupakari, Bizia sorrarazten eta sostengatzen duen Arnasarekiko konfiantza sakonaren ikono gisa  begiratzen dut Jesus. Jainko deitzen zion eta, bere garaiko kultura juduaren arabera irudikatzen zuen, hau da, gaur egun teista deituko genukeen moduan, baina ikasitako irudi eta doktrina oro gainditzen zuen eta gainditu behar zela irakasten. Absolutuaren sinbolo erreal, hurbil, zehatz, interpelatzaile, gupidatsu gisa begiratzen dut Jesus, entzun eta hitz egin diezaiokegun, maita dezakegun eta fida gaitezkeen pertsona-sinbolo gisa.

Eta argi gera bedi: ez diot Jesusi horrela begiratzen irudi bakarra edo perfektua edo inor baino handiagoa delakoan, baizik eta haren irudia nire sustraien, gure sustrai kultural eta espiritual, pertsonal eta kolektiboen parte berezia delako baizik.

2.2. Jesus gizon perfektua izan ote zen?

Jesús, ¿una persona humana como nosotros? (Jesus, gu bezalako gizaki?): horra Roger Lenaers jesuita jakintsuaren azken liburuaren izenburua. Teologo belgikarrak Jesus Ebanjelioen janzkera mitologikotik eta ondorengo dogmatikaren hizkeratik askatzera egiten du gonbita. Behin eta berriz esaten du Jesus ez zela izan izaera bikoitzeko –giza izaerako eta jainko-izaerako– izaki hibrido konposatua, zeinaren “hipostasia” edo subjektu edo zentro pertsonala “jainkozko pertsona”, Logosa, “Hirutasun txit Santuko bigarren Pertsona” izango baitzen. Alde horretatik, dio Lenaersek, Jesus “gu bezalako gizakia izan zen” (158. or.), eta, beraz, “guk ditugun behar, desira eta erreakzio berberak izan zituen” (158. or.).

Hala ere, dio baita Lenaersek, Jesus ez dago “gu gauden eboluzio-maila baxuan” (52. or.). “Gu bezalako gizon izaki, gure premia sexual berberak izango zituen, baina ebidentzia guztien arabera, gizakien bataz bestekoak ez bezala maneiatu zituen eta ez zen haien menpeko izan, baizik eta barrutik aske, diruaren, itxuraren eta aurkarien kritikaren aurrez aurre erakutsi zuen askatasun berberaz (158. or.).

Beraz, Jesus Homo Sapiens perfektua izango zen. Baina termino hauek ez ote dira berez kontraesankorrak? Izan ere, zorizko eboluzio amaitu gabe eta irekiaren fruitua gara izatez, fruitu zoragarri eta hauskorra. Ulertzerik ere ba ote du inork gure espezieko gizaki batek adimen perfektua, borondate perfektua, hunkigarritasun perfektua, espiritualtasun perfektua izan dezakeenik? Bestalde, zergatik ez dugu imajinatuko urrutiko planeta batean existitzen dela jada edo gure planetan bertan, milioika urte barru edo 100 urte edo gutxiago barru, espezie bat –humanoa, transhumanoa edo posthumanoa– existituko dela gu guztiok baino –Jesus bera barne– humanoagoa (solidarioagoa eta zoriontsuagoa) eta, beraz, jainkozkoagoa”?

Zentzuz imajina ote dezakegu liskarrik, minik eta erresuminik inoiz jasan ez zuen Jesus bat, inbidiarik, gutiziarik eta harrokeriarik inoiz izan ez zuena, bere konfiantzan, elkartasunean eta itxaropenean inoiz kikildu ez zena? Hala balitz, ez zen gizaki izango izango. Eta nik ezin dut imajinatu gizaki bezala baizik, Espirituz edo Hatsez arnasturiko buztinez egina, argiz eta itzalez beteriko buztinez egina, gu guztiok bezalaxe. Horrela bakarrik inspira nazake oraindik ere, eta ez perfektua eta ez perfektuena izan omen zelako.

2.3. Jesusek inspira ote gaitzake oraindik?

Ziur nago baietz. Baina neure izenean hitz egingo dut. Inspiratzen ez nauena edo kontrainspiratzaile zaidana alde batera uzten dut, noski, eta arnasa ematen didanera irekitzen naiz. Laozi (existitu ere egin ez zena) eta Popol Vuh edo arratseko isiltasunak inspiratzen banaute, zergatik ez nau inspiratuko Jesusek?

Inspiratzen nau, adibidez, Jesusek Errealitatearen Hondoan duen konfiantza sakonak. Inspiratzen nau Jesusek Jainkoa tenpluko sistema erlijioso sakrifizialetik eta apaiz-sistematik eta giza tradizioetatik askatzeak, eta gure begiak azken Misteriora zabaltzeak,  zeinak “apalak hautsetatik jasotzen baititu eta handikiak tronutik eraisten”, “galdutakoa bilatzen baitu eta hura aurkitzeaz pozten baita”, zergalariari “zintzo irizten” baitio eta ez fariseuari, zintzoentzat eta gaiztoentzat egiten gaitu euria, eta Jubileu urteko grazia iragartzen baitu “azken profetaren” ahoz.

Inspiratzen nau Jesus profeta karismatiko ibiltariaren izaerak, eta bere biziera ibiltarian gizon eta emakumeak berdin bidelagun izanak, on usteko jendearentzat eskandalu. Inspiratzen nau Jesusen sentiberatasunak, bere neba-arrebatasunezko espirituak eta praxiak: “Denok neba-arreba”. Inspiratzen nau “nahiago dut errukia sakrifizioak baino” bere esaldiak, bere gupidak, bere mahaikidego irekiak, gaixoengan sorrarazten zuen zuen indar sendatzaileak (“zeure fedeak sendatu zaitu”), eta bekatuaz (“erruaz”) ez axolatu izanak, sufrimenduaz baizik. Inspiratzen nau Jesusek gauzatu zuen “balio-iraultza” sakonak, aristokraziari egotzi ohi zitzaizkion balioak (bihotz-handitasuna, bakea, eskuzabaltasuna, Jainkoaren seme-alabatasuna, jakinduria…) pobreei aitortuz, eta pobreen balioei (hospitalitatea, elkarrekikotasunean oinarrituriko familia-ekonomia…). Eta inspiratzen nau botere politiko-erlijiosoaren aurrean duen barne-askatasunak eta askatasun publikoak, zeinak bizia arriskatzera eraman baitzuen, bizia galtzeraino (eta horrela osoki irabazteraino).

Dena den, azken finean, kontua ez da sineskizun zahar zein modernoei atxikitzea. Kontua da, elikatzen gaituzten edukitzea eta zoru bat izatea non pausoak aurrera konfiantzaz eman. Ez dio axola sinesteak nahiz sinesteari uzteak, baizik eta bihotza entregatzeak, Errealitateaz fidatzeak, izaki oinazetu ororekiko samariar gupidatsu bihurtzeak, eta betidanik betiko GARENAK izateak. Horretan datza, zinez, Jainkoarengan sinestea, berdin sineskizunekin nahiz sineskizunik gabe. Eta horixe da Jainkoa sortzeko edo mundua birsortzeko modua.

Aizarna, 2022ko apirilak 1