Zergatik sufritzen dugu? Askatu ote gaitezke?

Animalia askok eta askok –harretatik ugaztunetara, intsektu, molusku, anfibio, arrain, narrasti eta hegaztiak tartean– mina sentitzen dute. Eta min zehatz eta isolatua ez ezik, organismoaren ondoez orokorra ere bai. Modu eta maila desberdinetan, baina sufritu egiten dute. Sufritzen duen bizi-komunitate bateko kide gara gizakiok, sufrimendu-komunitate planetario hain handia, non begiratze hutsak izutzen eta nahasten gaituen.

Eta badira arrazoiak pentsatzeko ezen gizakiok beste edozein bizidun ezagunek baino gehiago sufritzen dugula. Geure konplexutasun neuronal apartak fisikoki eta psikikoki sentiberagoak egiten gaitu mota guztietako ezbehar eta gaixotasun, gatazka, gose eta gerra, beldur eta larritasunekiko, sentiberagoak ezagutzen den beste edozein espezie baino, iraganeko beste giza espezieak barne. Kontzienteki nahiz inkontzienteki sufritzen dugu. Sentitzen dugunagatik nahiz pentsatzen dugunagatik sufritzen dugu, gogoratzen dugunagatik nahiz gertatzeko beldur garenagatik, min ematen digunagatik nahiz imajinatzen dugunagatik. Haginetako minagatik nahiz futbol talde baten porrotagatik sufritzen dugu. Arlo fisikoa, emozionala, mentala eta soziala, denek bat egiten dute eta plazeraren eta bizi-pozaren iturri agortezin bihurtzen dira, baina baita ondoezaren eta sufrimenduaren iturri ere.

Eta gaur egun, orain arte inoiz lortu gabeko ezagutza zientifikoa eta botere teknologikoa lortu ditugunean, adimen artifizialak, neurozientziek eta bioteknologiak gaixotasun guztiak, are heriotza bera, gainditzeko aukera bistaratzen digutenean, inoiz baino gehiago sufritzen dugu eta sufriarazten. Gehiegi. Askotan, heriotza bizitza baino nahiago izateraino. Eta galdetzeraino ea merezi izan ote zuen, duela 300.000 urte, planeta urdin eta berde zoragarri honetan, sortu izana Homo Sapiens hau, hain dohainez hornitua eta hain zaurgarria. Eta baldin noizbait espezie honek bere burua gainditzen badu eta botere gorenaren ametsak betetzen baditu, onerako izango ote da? Guztion sufrimendua desagertuko ote da ala gizatasunaren erabateko kolapsoa geratuko?

Beraz, inoiz baino premiazkoagoak eta saiestezinagoak ditugu betiko bi galderak. Bata: zergatik sufritzen eta sufriarazten dugu hainbeste? Eta bestea: nola arin dezakegu hainbeste min, pertsonal zein kolektibo, fisiko zein psikiko, erreal zein imajinario, denak ere sufrimendu? Sapiens gizateriaren tradizio espiritual handi guztiek erantzun sinesgarri eta eraginkorrak eskaini nahi izan dizkiete funtsezko galdera horiei, garaian garaiko eta lekuan lekuko kosmobisioaren eta ahalbideen arabera. Haien mitoek ez digute gaur balio kontakizun historiko gisa ulertuta; ez digute balio, ezta ere, haien azalpen-kategoriek eta proposamen askatzaileek hitzez hitz hartuta, baina iradokitzen dituzten sakoneko intuizioek bai, inspira gaitzakete oraindik. Hiru tradizio aipatuko ditut: Indiako jakinduriak, juduen monoteismo profetikoa eta Nazareteko Jesus.Principio del formulario

1. Indiako jakintsuek, duela hiru mila urtetik hona, irakatsi zuten ezen ezjakintasunagatik edo kontzientzia erratuagatik dugula sufritzen: geure ego irrealarekin, hots, gainerako izakiengandik ustez banandua den eta sentipenez, emozioez, ideiez, oroitzapenez, nahikundeez, beldurrez… osatua den egoarekin identifikatzeagatik mentalki eta emozionalki. Budak (K. a. VI. m.) bere hirugarren “egia noblea”n laburbildu zuen jakituria vediko eta upanishadikoaren funtsa: sufrimenduaren sustraia desira dela, hau da, ego fisiko-psikiko, axaleko eta iragankorrarekiko atxikimendua. Min fisiko hutsa ez bezala, sufrimendua okerreko eraikuntza mental-emozionala litzateke, beraz.

Diagnostikotik ondorioztatzen da tratamendua: sufrimendutik askatzeko bide erabakigarria barne-bidaia da, bidaia nagusiki pertsonala eta indibiduala, ezagutza jatorrera, geure benetako izaeraren kontzientzia sakonera iratzartzen gaituena, geure egiazko Izate jatorrarekin bat garela (yoga) ohartarazten gaituena, dei bekio Ezereza zein Hutsa, Bata zein Orotasuna, edo Jainkoa zein Brahman.

Barne-bide mistiko hori ezinbestekoa da, baina nahikoa ote besterik gabe? Gure barnetasuna ez al da, bada, hurkotasun? Formarik gabeko gure Izate sakonaren kontzientzia ez ote da sortzen, sortu ere, euskarri dugun eta osatzen gaituen egitura konkretutik, egitura fisiko-kimiko, biologiko, sozial, kultural, politikotik..? Hala, geure burua ez ezagutzeagatik sufritzen dugula egia izanik ere, ez al da egia, era berean, arnasten dugun airearen, edaten dugun uraren, jaten dugun ogiaren, sortzen gaituzten harremanen, jasotzen dugun hezkuntzaren, osatzen gaituen kulturaren, eratzen gaituen sistema ekonomiko eta politikoaren mende dagoela gure izate sakonaren kontzientzia? Nola askatuko gara geure buruaren kontzientzia faltsutik, baldintzatzen edo determinatzen gaituzten egiturak eraldatu gabe?

2. Hebrear tradizio monoteistak, Mesopotamiatik Kanaanera hedatzen zen Ilgora Emankorreko erlijio teistekin estuki lotuak, bestelako diagnostikoa eta askapen-bidea proposatu zituen: justizia pertsonal eta politikoaren etika profetikoa. Ez da Ekialdeko jakinduria mistikoarekin kontraesanean dagoen bidea, ezta osagarria ere. Zeren, bide bakoitzak, bere benetako sakoneran, bestea eskatzen eta barne-hartzen baitu. Tanaj edo “Biblia hebrearra”, K. a. X-II. mendeen artean ia mila urtetan zehar idatzia, ez da sufrimenduaren jatorri-amaierei edo azken zergatiei buruzko egien errebelazio jainkotiarra. Betidaniko giza esperientziaren adierazpena da: bizi duen ezkutuko Presentziaren eta pairatzen duen Absentziaren, mugitzen duen Promesaren eta sufritzen duen Dramaren adierazpen forma-anitza eta kulturala.

Hasiera liburuak kontatzen du, Jainkoak, mundua sortzean, gizakiarentzat –Adam, “lurra” esan nahi duena, eta Eva, “biziduna” esan nahi duena– lorategi paradisiakoa moldatu zuela, sufrimendurik, kalterik eta heriotzarik gabea, non biziaren zuhaitzetik eta beste zuhaitz guztietatik jan zezaketen, “Ongiaren eta Gaizkiaren ezagutzaren zuhaitzetik” izan ezik. Baina Adam eta Evak “Jainkoa bezalakoak” izan nahi zuten: ahalguztidun, hilezkor eta ongiaren eta gaizkiaren jaun absolutu. Eta “Jainkoari desobeditu ziotelako”, ongiaren eta gaizkiaren irizpide eta zentro bihurtu zirelako, Jainkoak “kanporatu egin zituen” paradisutik: oinazetan jaio eta bizi gara, lanpean eta nahigabe artean, hil egiten gara eta hil egiten dugu, boterea eta jakintza irrikatzen ditugu, beroriekin sufrimenduari sufrimendua erantsiz.

Ezin dugu, ordea, sinetsi jada “Jainko” Izaki Goren batengan, iragan urrun batean mundua ezerezetik sortu zuena, manamenduak inposatu zituena, saritzen eta zigortzen duena, obedientzia, kultua eta espiazio-errituak eskatzen dituena. Ezin dugu sinetsi gure galdera urragarriaren erantzuna izango lukeen Jainko batengan: “Zergatik sufritzen dugu?”. Baina hori guztia ez da Bibliaren funtsa. Funtsezkoena da bizitzak aurrera jarraitzen duela, sufrimendua dugula eta aurre egin behar diogula, eta paradisua, gaitzik gabeko Lurra, etorkizun dugula, ez iragan. “Posible da mundu honetan bestelako mundua”, dio azken batean Biblia osoak. “Zuk ahal duzu”, diotsa Infinituak Kaini ere, anaiaren hiltzaileari, eta babes-seinalez markatzen dio kopeta, “aurkitzen duenak hil ez dezan” (Has 4,7.15). Guztion artean, esan nahi du funtsean Bibliak, atsekabetzen zaituzten sufrimendua arindu eta are desagerrarazi dezakezue, biziaren sufrikarioa eta intziria eragiten duten egiturak –biologiko, psikiko, sozial, ekonomikoak– eralda ditzakezue. Aukera ezazue guztiontzako bizitza on eta zoriontsua, behartsu, umezurtz, alargun eta atzerritarrengandik hasita. Aukera ezazue justizia eta bakea. Har ezazue atseden eta utzi atseden hartzen lagun hurkoari, animaliei eta izaki guztiei. Zaindu Lurra, lur biziduna baitzara. Bete Biziaren eta Zoriontasun Unibertsalaren, izaki guztien Elkartasunaren, Unibertsoaren Arnasaren eta zeure Arnasa sakonaren aginduak.

3. Duela 2000 urte profeta bat sortu zen, Nazareteko Jesus, zeinarengan ikusten baitut modu berezi-berezian Arnasa eraldatzailea, Gupida subertsiboaren ikonoa. Jesusi, beragandik heldu zaizkigun kontakizun ezberdin eta are kontraesankorretan begiratzen diot, haren historikotasun zehatzaz haratago eta mende batzuk beranduago erantsi zizkioten dogmez haratago, hauek gaur egun ulertezinak baitzaizkigu eta ez baitigute eragiten gupida subertsibora. Ez dut uste Jesus perfektua izan zenik, eta onena izan ote zen ere ez zait axola. Harengan aitortzen dut bizi gaituen eta aska gaitzakeen ontasuna, “Jainkoa” edo beste era batera deitu. Harengan ezagutzen dut neure burua. Birsortu behar dugun eta birsortu ahal dugun mundu askatuaren irudi gisa begiratzen diot.

Profeta guztiak, gizon eta emakume, erlijioso ala ez, mugiarazten dituen Espirituaren inspirazioari ireki zitzaion Jesus sakon-sakonean. Bere erlijio juduarekiko leial bizi eta hil zen, baina sakonki berritu nahi izan zuen, sistema zapaltzaile eta patogeno, tenpluaren eta sakrifizioaren erlijio klerikal, idolo handien –Dirua eta Inperioa– aliatu bihurtua baitzen. Jesusek Jainkoarengan sinesten zuen eta, noski, bere garaiko erlijio juduaren arabera irudikatzen zuen, baina ez zitzaizkion hainbeste axola doktrina, erritu eta arau kultualak, baizik eta konfiantza sakona, erruki samurra, anai-arrebatasun unibertsala, egitura anker guztien iraultzailea. Hori da, funtsean, Jesusek inspiratzen didan jainkotasuna, ezein erlijio-sistemarekin loturarik gabea.

Sufrimenduaz arduratu zen, ez erruaz, bekatuaz eta sakrifizioez. Pobreen, gaixoen eta baztertuen sufrimenduari hurbiletik begiratu zion, eta hor ikusi zuen zein zuen bere kausa nagusi: injustizia egituratua, pobrezia, gaixotasuna eta heriotza dakarten botereak. Eta erraiak gupidaz irabiatu zitzaizkion, sumindu egin zen eta ekin egin zion. Jubileua aldarrikatu zuen, zapalkuntzen askapena, justiziaren fruitu den Bakea. Parabola hunkigarri eta probokatzaileak kontatu zituen, hala nola Samariar Onarena, ortodoxia, kultua eta garbitasuna ardatz dituen erlijioaren kritika ezin zorrotzagoa, mundua zauritzen duen indarkeriaren salaketa eta erremedio posible bakarraren kontaketa kitzikagarria: erruki pertsonala eta politikoa. Bakardadean otoitz egitera erretiratzen zen: arnasa hartzera, bere buruarekin, bere Bizi-hats sakonarekin edo Jainkoarekin topo egitera, eta jendalde desanparatuekin lotuago sentitzera. Eta kutsatutzat ematen zirenekin eta gaizki begiratuekin mahaikidego irekia praktikatzen zuen. Horrela, sufritzen zuten pertsona askori autoestimua eta itxaropena itzultzen zizkien, eta osasuna berreskuratzen zuten, osasuna –gaixotasuna eta gaitz oro bezala– aldi berean fisikoa, psikikoa eta sozio-politikoa baita beti, bereizi ezinik.

Horra hor bidea: kontenplazio mistikoa eta ezagutza zientifikoa, barnekotasuna eta hurkotasuna, eraldaketa espirituala eta estrukturala, erruki subertsiboa eta politika inspiratua… Bide ezberdinok zuhurki artikulatuz eta planeta-mailan denetan barrena aurrera eginez bakarrik gainditu ahal izango dugu sufrimendua. Bestela, sufrimenduak gaindituko gaitu. Premia bizikoa dugu Biziaren erronka.

(Italieraz argitaratua: “Perché soffriamo? Possiamo liberarci? “, in Paolo Scquizato [koord.], Del male, di Dio e del nostro amore, Gabrielli Editori, 2023, 13-17 or.)