Erlijioa eta erlijioak gaurko gizartean

Ez dizut esango eskuetan duzun liburua nobedadea denik: han-hemenka argitaraturiko idazkiak jasotzen ditu batik bat, Hemen aldizkarian argitaratuak gehienak, nahiz eta tartean badiren berriki sortuak eta lehen aldiz agertzen direnak ere. Bestalde, azken urteetan han-hemen sarri eta sakon azterturiko gaia dute ardatz^[1]. Hala eta guztiz ere, ez dut uste alferrekoa denik eskura jartzen dizugun bilduma, zer pentsa eta zer esan franko ematen jarraituko duen afera baita erlijioa gure gizartean. Gertakari konplexua da, alderdi askotatik jorratu beharrekoa, eta “erlijiodun”ek bezainbat zeresan dute “erlijiogabe”ek. Liburu honen egileen zerrenda duzu horren lekuko, eta horixe duela esango nuke nobedade nagusi gure euskal eremu mugatuan.

Beste liburu bat, beraz, erlijioa dela eta ez dela. Hori bai ez dela nobedadea! Hemeretzigarren mendearen amaierako eta hogeigarren mendearen hasierako iragarpen ilustratuenak gezurtatuz, erlijioa aztergai interesgarri bilakatu da egungo filosofo eta soziologoentzat. Modernitateko pentsalari eta profeta handiak (Feuerbach, Marx, Freud, Comte…) hilobietatik altxatuko balira, harriturik ikusiko lukete Europako gizarte garatuetan erlijioa ez dela bertan behera galdu, ezagutzak eta teknikak ez dituztela gizakien ametsak bete, ez galderak erantzun, ez joranak ase. Erlijioak bizirik dirau, onerako zein txarrerako; erlijioaren iturria ez da oraindik agortu, eta ez dauka inondik ere agortzeko itxurarik. Eta inoiz baino biziagoa da orotariko ikerleen jakinmina: zer da funtsean erlijioa? Non du iturri gordea?

Zigorraren beldurra, erru-sentipena, geroaren izua, sineskeriak eta superstizioak, dogma eta arau zurrunen ukiezintasuna, ameskeria antzuak, emakumearen bazterketa, gorputzaren eta plazerraren gaitzespena, boterearen onespena, handiekiko menpetasuna, kontzientziaren bortxaketa, bestelakoen jazarpena, gerra santuen bedeinkapena, asma ahaleko krudelkerien bedeinkapena… hori guztia egia da, milaka urtetan, neurririk gabeko tamainan. Hori guztia erlijioaren izenean, edo aitzakian, eta auskalo zer “jaun goiko”ren legepean. Hori guztia erlijio guztietan, eta kristautasunaren barnean beharbada gehiena, tamalez, azken bi mila urte hauetan. Eta horiek denak ez dira soilik atzoko kontuak. Inoiz ez diogu, beraz, erlijioaren kritikarik zorrotzenari aski eskertuko, erlijioaren gezurrak hain gupida gabe salatu izana. Eta erlijioaren zientzia guztiak, neurri handi batean, horixe dira: erlijioaren kritika. Ongi etorri! Kritika soilak, ordea, ez digu esaten erlijioaz esateko guztia. Adituenek nekez esango digute gaur, erlijioa beldurraren sorkaria besterik ez dela, ezjakintasunaren ondorio soil, ezinaren isla huts.

Non da, bada, edo zer da erlijioaren iturri gordea, dogma eta arau eta eliza guztiak baino haratago? Non du bere funtsa, forma guztiak baino haratago? Beti haratago. Ikusten duguna baino haratago garamatza begiak. Esaten duguna baino haratago garamatza hitzak. Laztantzen duguna baino haratago garamatza bihotzak. Mugatuak gara, baina mugagabearen mugan. Mugarik gabeko edertasunaren eta ontasunaren mugan gara, gaude, goaz. Mugatuak garelako dugu mugagabearen desira; iragankorrak garelako dugu amets iragango ez dena. Baina alderantziz ere ez ote da egia, eta are egiago? Ez ote gaitu mugarik gabearen zantzuak jabearazten geure mugaz eta iragaten ez denaren bihozkadak ohartarazten geure iragankortasunaz? Hori da, nolanahi ere, erlijioaren ikuspegia, fede erlijiosoaren sentipena, erlijio-sentipenaren sorburua, errebelazioa: Errealitatea bada, Errealitatea mugarik eta amairik gabea da, eta Errealitatea ona da; Errealitateak sortu gaitu, garamatza, eramango gaitu edertasun eta ontasun betera, oinaze guztien haraindi. “Errealitatea” idatzi dudan tokian idatz nezakeen Misterioa. Edo idatz nezakeen “Jainkoa”; hala deitzen diogu erlijio askotan Lehen eta Azken Errealitateari edo Misterioari, izen askorekin. Den ororen bilduma hutsa baino gehiago da: den ororen amaigabeko iturburu eta arnasa, bilakaera ororen eragin geldiezina, bizidun ororen bizi-pilpira, hitz ororen esan ezineko esanahia, maitasun ororen sugar eztia. Ez du formarik, baina formarik ederrenez irudikatzen dugu, irudi hutsak direla jakinaren gainean. Izendaezina da, baina izenik gozoenez deitzen diogu, izen soilak direla dela jabetu arren. Maite gaitu eta maite dugu: izakiek diguten maitasunaz gaitu maite, izakiei diegun maitasunaz dugu maite. Formarik gabeko bizipenak forma bilatzen du: hitza otoitz bihurtzen zaigu, lekuak tenplu, bizitza ospakizun.

Eta formarik gabea formaz janzten denean, erlijioa sortzen da edo, hobeto esan, erlijioak. Baina badakigu jakin -edo jakin behar genuke- inolako formak, ezta forma guztiek ere, ez duela agortzen formarik gabeko Edertasuna, Ontasuna. Maite ditugu halere formak, ez baitzaigu erraz formarik gabe Edertasuna sumatzea, gorputzik gabe maite izatea, hitzik gabe otoitz egitea. Baina formak ez dira funtsa. Erlijioak ez dira helmuga. Izaki guztion askapen zoriontsua da -izan behar luke- erlijio guztien helmuga. Erlijioak ez dira helmuga, bide baizik: onenean askapen-bide, okerrenean hondabide, inoiz ez absolutu.

Bizi dugun garaiak ekarri gaitu horretaz argi eta garbi ohartzera. Erlijio tradizionalak forma zaharkitu bilakatu dira oro har gure gizartean. Gehienek -ia bi belaunaldi osok- erabat utzi eta baztertu dituzte; mila urtetik gora gizarte osoaren sentiera, jokaera eta pentsaera egituratu duen erakundea -kristautasunaz ari naiz- huts-hutsik gelditzen ari da mende bat eskaseko epean. Barruan gelditzen direnetako asko hitza berritzeko eta egiturak gaurkotzeko ahaleginetan ari dira, gero eta etsiago. Beste asko, aldiz, aspaldiko dotrina eta egiturak gotortzeko eginahaletan, gero eta gogorrago. Nabaria da erlijio tradizionalen ondoeza.

Mundu aldakor honetan, eta aldaketen abiada kontuan harturik, ez dago esaterik etorkizunak zer ekarriko digun. Baina, kulturen eta erlijioen milaka urteetako historiari begiratuz -nekazalgotik industria arora, industria arotik informazio arora- eta, hurbilago, “mendebaldea” deitzen dugun honek azken 200 urteetan daraman norabideari begiratuz -Erdi Arotik modernitatera, modernitatetik postmodernitatera-, uste dut esan daitekeela: erlijio dualistek -Jainkoaren edo jainkoen mundua batetik, kosmosaren eta gizakien mundua bestetik-, erlijio dogmatikoek -garai bateko formulak betiko egia-, erlijio moralistek -“Jainkoa”ren aginduak, errua, barkamena-, erlijio autoritarioek -“Jainkoak” goitik aukeraturiko pertsonaia batzuk egiaren eta ongiaren maisu goren-, erlijio horiek, diot, oinarriak koloka dituzte. Nietzschek ongi igarri zion duela ehun urte.

Horrek ez du esan nahi inondik ere erlijio tradizionalak berehala desagertuko direnik. Baina ukaezina da kinka larrian daudela. Ez dut uste, ordea, erlijio tradizionalen -gure artean bereziki kristautasunaren- kinka larria positibismoaren, materialismoaren, hedonismoaren eta nahi den “ismo” txar guztien ondorioa denik. Ez dut inolaz uste gure gizarte eta kultura “sekularizatuak” duela ehun urtekoak baino okerrago edo galduago direnik. Ez dut uste ere kristau-erakunde tradizionaletatik urrundu diren gaurko gizon-emakumeei Nazareteko Jesusen egiazko berri onak, kristautasunaren eta erlijioaren benetako funtsak, egiazko espiritualtasunak, axolarik ez dienik. Alderantziz esango nuke. Espiritualtasun bila dabil gaurko gizakia, erlijioen barnean edo erlijioetatik kanpo. Zientzia, makinak eta kontsumoa ez ditu aski. Espiritualtasuna behar du. Arnasa behar du. Bakea behar du. Errukia behar du. Gizakien eta izaki guztien zauriak sendatzen saiatzeko itxaropena behar du.

Erlijio tradizionalek -gure artean kristautasunak eta islamak bereziki- asmatuko ote dute gaurko gizartearen betiko premia sakonei gaurko eran erantzuten? Hori da, nik uste, gako nagusia. Zehatzago esateko, bost erronka nagusi dituzte erlijio tradizionalek gaurko gizartean eta kulturan: testu sakratuen irakurketa kritikoa eta mistikoa bideratzea, autoritatearen kudeaketa molde demokratikoetan gauzatzea, gizarte-aniztasunaren eskakizunak egiazki onartzea, erlijio-aniztasunaren ikuspegia sakon barneratzea, gizadiaren nahiz planeta osoaren egoera larria lehentasun gisa hartzea. Betiko erronkak dira, noski, baina betiko erantzunek -“betiko” erantzunik inoiz izan bada- ez digute balio; betiko arazoek gaurko jokamoldeak eskatzen dituzte, jakinaren gainean gaurkoak ere ez direla betiko izango.

Jakina, bost desafio nagusi horiei aurre egiteko molde egokiak asmatu beharko dituzte erlijio tradizionalek, garaiko kulturatik etenda gelditu nahi ez badute, mundu berriari eragin beharrean mundu zaharrari eusten jarraitu nahi ez badute, egitura zurrun eta ghetto marjinal bilakatu nahi ez badute. Aspaldiko jakituriatik inspirazio berria atera beharko dute, sustrai zaharretik izerdi berria, gorputz zaharretik arnasa berria. Lehenarekiko leialtasunak geroarekiko konpromiso ausarta eskatzen du. Bistan da, erlijio tradizionalek lanak dituztela erronka horiei molde berriz eta modu egokiz erantzuten. Baina bizi dena berritu egiten da, eta berritzen ez dena hilda dago edo hiltzera doa. Tradizioarekiko leialtasunak berak eskatzen du etorkizun berrirako ausardia. Mundu berriaren ametsa daramate erlijio zahar guztiek barne-muinetan itsatsia, tradizioaren ardatzean, idazki zaharren iturburuan, egitura zaharren jatorrian.

Bost erronka nagusi, beraz, erlijio tradizionalak mundu berriaren eragile izan daitezen. Lehenik: idazki sakratuak askatasunez eta asmamenez irakurtzea, adierazpen literalak absolutu bihurtu gabe, idazki zaharren arnasa mistiko eta profetiko beti berria bilatuz. Bigarrenik: norbanakoaren eta erakundearen arteko nahiz talde desberdinen eta erakunde osoaren arteko harremanak modu malgu eta demokratikoan kudeatzea, egitura hierarkiko, zentralista eta monolitikoak gaindituz, norbanakoari eta tokian tokiko elkarteei askatasun-arlo zabalak eskainiz. Hirugarrenik: gizarte anitzean, irizpide eta jokabide etiko desberdinak dituen gizartean -“sekularizatua” deitu ohi den gizartean- eroso kokatzea, euren konbikzioei uko egin gabe, baina euren konbikzioak gizartearen gehiengoari ezarri gabe, hots, “laikotasun” printzipioa garbi onartuz. Laugarrenik: beste erlijio, mugimendu nahiz konbikzioekiko elkarrizketa bideratzea, besteei erakusteko adina besteengandik ikasteko prest, eta elkarrekin lan egiteko, norberaren ikuspegia inoiz absolutu bihurtu gabe. Eta aurrena beharrekoa azkenik: gizakiaren, herrien, planeta osoaren, izaki bakoitzaren gupida eta hurkotasuna bizitzea. Zertarako dira erlijioak gizakiaren eta izaki bakoitzaren zauriak sendatzeko, etsiari arnasa emateko, zorion konpartitua bideratzeko ez bada?

1. Bereziki aipatu nahi nuke Hemen aldizkariak aurten bertan (2009) argitaratu duen 2. zenbakia: Gizarte laikoan fededun. Hona gogoeta nagusien izenburuak eta autoreak: “Gizarte laikoan fededun. Zertan da erlijioa mendebaldeko gizartean?” (L. Uriarte), “Europaren laikotasuna bidegurutzean” (X. Itçaina), “Erlijioari buruzko gogoeta laikoak” (J. Sudupe), “Etika zibila eta kristautasuna” (J. Mujika), “Nola izan fededun gizarte laikoan” (P. Aizpitarte), “Erlijioa eskola laikoan” (A. Bilbao). ↑

Deustuko Unibertsitatea, Bilbo 2010