JOSE MARIA SETIEN gotzaina mintzo
Euskal Herriko gizartearen, politikaren, Elizaren lekuko aparta izan da 60 urte luzez. Urte nahasiak, asko eta askorentzat gogorrak, denontzat erabakigarriak.
Inork espero baino aldaketa sozio-erlijioso sakonagoa gertatu da, “euskaldun fededun” ikurritzetik gaurko eliza hutsetara. Eliz erakundeetatik kanpo espiritualtasun bila abiatu ziren asko eta asko; gizarte laikoan, pluralistan, demokratikoan deseroso aurkitu zen Eliza, leku berriaren bila edo lehenari eutsi nahian. Gizartea Elizan kabitu ezin, Eliza gizartean kabitu ezin.
Donostiako gotzain izan zen bitartean (1979-2000) eta harrezkero, gure Elizan, gizartean, politikan Jose Maria Setienen presentzia ezin hurbilagoa izan da, eta ezin zoliagoa haren begirada. Urruntasun eta desatxikimenduzko aire batean bildurik, nahi baduzu. Eraso bidegabe eta krudel asko jaso ditu, baina Don Jose Mariak patxadaz eta tente eutsi dio beti, bihotza lasai, burua argi, eta hitza zehatz bezain ausart. Milimetroan neurtutako hitza beti, gogoeta zorrotz, doi, ñabartuaren lekuko.
HEMENek omenalditxo apal bat eskaini nahi lioke zenbaki honetan, eskerronez.
H.- Hasteko, hitz egiguzu zure familiaz eta haurtzaroaz.
J.M.S.- 1928an jaio nintzen, erdi-mailako klaseko familia batean –sasoi hartan halaxe esaten zitzaien–. Nire aita arkitektoa zen eta ama, berriz, etxeko andre prestua. Lau seme-alaben artetik neu naiz gazteena. Gure familian ordena eta diziplina ziren nagusi. Inolako estutasun ekonomikorik gabe bizi ginen, baina oparotasun-girorik ere ez genuen bizi izan. Erlijioari dagokionez, familia erlijiosoa zen gurea, baina ez ziguten ezertxo ere ezarri. Gerra zibila ere ezagutu genuen, 1936tik 1939ra bitartean. Eskola publikora joan nintzen, harik eta Elduainen maistra zegoen gure izebarekin batera Batxilergoa egiten hasi nintzen arte. Batxilergoko 2. mailaz geroztik, Donostiako Jesusen Bihotza ikastetxera eraman ninduten. Nire haurtzaroa, beraz, guztiz normala eta zoriontsua izan zen, eta horretan zerikusi handia izan zuen umetatik kirolarekiko piztu zidaten zaletasunak.
H.- Nola piztu zitzaizun Seminariora joateko gogoa?
J.M.S.- Gaur egun nagoen tokitik begiratzen badiot, ni mutil elizkoia nintzen, eta testuinguru hartan, apurka-apurka, piztu zitzaidan Seminariora joateko gogoa; hala ere, ezin dut esan ez noiz ez nola sortu zitzaidan bokazioa. Dena den, hamasei urte nituenerako nik apaiz izan nahi nuen. Uitzin hainbat uda igaro nituen, eta han ezagututako apaizgai batek bidalitako gutuna irakurrita jakin zuen gure aitak nire asmoen berri. Harritu ere egin zen. Ea desengainu bat izan ote nuen galdetu zidan. Ezetz esan nionean, gogo-jardunetara joateko esan zidan. Loiolan egin nituen. Jesuita izan nahi ote nuen galdetu zidaten, baina nik ezetz, Seminariora joatea erabakia nuela ordurako. Erabakia errespetatu zidaten. Gogo-jardunetatik itzuli nintzenean, nahi nuena egiteko esan zidan aitak. Ez zuen, bada, nire borondatearen aurka egin. Bazekien, bai, era horretako presioek ez zekartela ezer onik.
H.- Garai hartan, ba al zenuen kezka politikorik?
J.M.S.- Zure galderari sumatzen zaionez, badirudi gero izan ditudala kezka politikoak. Egia esan, garai hartan ez zen erraza era horretako goganbeharrak izatea. Ez, behintzat, agerian eta modu publikoan. Nire adineko nerabeentzat gezi edo pelaio izatea beste biderik ez zegoen. Gure etxean euskaraz hitz egiteko beharraz kontu egiten ziguten. Horri dagokionez, isun txiki batzuk ere ezartzen zizkiguten igandero ematen ziguten pagan. Gasteizko Seminariora joan nintzenean, bokazioari lotutako helburu eta xedeak nagusitu ziren nigan. Gezurra da garai hartako apaizgaioi euskal nazionalismoa txertatzen zigutenik. Nik neuk, behintzat, ez nuen sekula inpresio hori izan, eta gainerako ikaskideengan ere ez nuen halakorik ikusi.
H.- Zu zeu ikasle ibili zinen Gasteizko Seminarioan (40ko hamarkadaren azken urteetan eta
50ekoaren lehenbizikoetan). Hura gogoratzean sentitzen dugun miresmena benetan harrigarria da: mila apaizgai inguru, irakasle ezin bikainagoak, gero nabarmen gailendu ziren ikasleak (zu zeu tartean)… Gogora itzazu gizon haietako batzuen izenak. Hitz egiguzu garai hartako giroaz. Ba al zen garai hartan beste inon antzeko Seminariorik?
J.M.S.- Filosofia eta Teologia ikasi nituen Gasteizko Seminarioan; 1944an hasi nituen ikasketak, eta 1951n bukatu, orduantxe apaiztu baininduten Donostiako Katedralean. Seminarioari asko zor diot, eta oso eskertuta nagokio. Bokazioari dagokionez, goiburu honi jarraitu zitzaion beti: «apaiz soilik, edonoiz eta edonon». Badakit han izan ez zirenek ez zutela sekula giro berezi horren berririk izan. Geure bizimodua proiektu bateratu eta erabatekoan murgildu zen; horixe izan zuen Seminarioak merezimendurik handiena. Eta ez da gutxi. Beste kontu bat da hitz haiei zer-nolako eduki zehatza eman behar zitzaien jakitea. Dena dela, zenbait pertsonak hitz haien esanahi zehatzaren lekukotasun bizia eskaini ziguten; aipatzekoak dira, esate baterako, Ekuadorko Los Ríosen hildako elizbarrutiko lehenengo misiolaria, Don Máximo Guisasola, bai eta Don Joaquín Goikoecheaundía lizartzarra ere, Bizkaiko mehatzeetatik zetorren apaiza. Ikasketei dagokienez, oso gogoan ditut Don Gregorio Yurreren Filosofia Sozialeko eskolak. Don José Mª Cirardak ere harri eta zur uzten gintuen beti, Filosofiako eta Teologiako eskoletan, izugarri interesatzen baitzitzaizkigun hark eliza barruko bizimoduaz eta pastoralgintzaz esandakoak. Don José Mª Zunzunegui ere aipatu beharra dago, eta oso bereziki gainera, hark sortu eta bultzatu baitzuen Teologiako Fakultatea (hantxe jarraitzen du gaur egun ere); Elizbarruti Misiolaria sortzeko ideia ere hari zor diogu, gero Elizbarrutietako Misioak izango zenaren hazia, alegia. Ideia garrantzitsu asko eta asko zor dizkiogu gizon hari, modu setatsu eta tinkoan ekiten baitzion beti. Bukatzeko, esan beharra daukat ez litzaidakeela batere egokia irudituko Gasteizko Seminarioa nik gertutik ezagutu ez nituen beste Seminario batzuekin konparatzea.
H.- Zu Zuzenbide Kanonikoan doktore zara. Gustuko zitzaizulako aukeratu al zenituen ikasketa horiek, edo hala eskatu zizutelako egin zenituen? Nolakoa izan behar du Elizaren Zuzenbide Kanonikoak?
J.M.S.- Apaiztu nintzenean, Madrilera joatea egokitu zitzaidan, Elizaren Doktrina Soziala ikastera. Leon XIII.a Institutu Sozialean sartzear nengoela, lehenengo Erromara joan nendin gomendatu zidaten, Teologiako ikasketak han bertan bukatzera, gero ere izango nuela-eta nahikoa aukera ordurako pentsatua nuen espezialitatea egiteko. Ongi iruditu zitzaidan eta halaxe egin nuen. Erroman Teologiako Lizentziatura egiten igarotako urtea gutxitxo iruditu zitzaidan nire eliz ikasketak osatzeko; halaxe, Zuzenbide Kanonikoa ikasteari ekin nion. Egoera hartan, errazagoa iruditu zitzaidan tesia Zuzenbide Kanonikoan egitea, eta ez Teologian. Erabaki hartan zerikusi handia izan zuen Fakultate hartako Dekano izandako Ramón Bidagor jesuita donostiarrak, Unibertsitate Gregoriotarrean ere ibilitako gizona. Horrez gain, esan beharra dago Erroma oso erakargarria eta interesgarria zela. Lau urte pasa nituen Unibertsitatean, eta Teologiako Lizentziatura eta Zuzenbide Kanonikoko Doktoretza eskuartean nituela itzuli nintzen etxera. Ez zen izan, beraz, bereziki gustagarri zitzaizkidala ikasketa haiek, baina eskatu ere inork ez zidan ezer eskatu. Nire ikasketak osatzeko modu bat baino ez zen izan –halaxe esaten genion orduan–. Gaur egungo talaiatik begira jarriz gero, urte haiek izan ziren ikasketetara eta irakaskuntzara bideratu nindutenak, eta bi eginkizun horiek izan dira, zalantzarik gabe, Elizaren zerbitzura nik egindako lan nagusiak. Frankismoko eta Nazionalkatolizismoko urte haietan, bereziki interesatu zitzaidan Elizaren eta Estatuaren arteko harremanei buruzko gaia –Elizaren Zuzenbide Publikoa zeritzona, alegia–; filosofia politikoari estu-estu lotutako auzia, inondik ere, gero ere oso sakon aztertu dudan jakintza-adarra. Elizaren Zuzenbide Kanonikoak zer izan behar duen galdetu didazu. Nire ustez, funtsean ekintzarako irizpide batzuk eman behar dizkigu Eliza osatzen dugun kristauoi; Elizaren funtzionamendurako irizpide moduko batzuk, alegia. Ezin zaio besterik eskatu, baina ez da komeni hark eman eta bermatu behar duena gutxiestea ere. Erroman genbiltzanok esaten genuen moduan, kosta ahala kosta saihestu beharra dago trovatak Espiritu Santuaren inspirazio bihur daitezen.
H.- 1949. urtea erabakigarria izan zen Euskal Elizarentzat. Gasteizko Elizbarrutia hirutan –Donostia, Bilbo eta Gasteiz– zatitzea erabaki zuen Erromak. Horrez gain, euskal elizbarrutiak bi eliz probintziatan banatu zituzten: Donostia Iruñekoan, eta Bilbo eta Gasteiz Burgoskoan. Nondik nora hartu zuen Erromak erabaki hori? Ez al zion inork aurre egin? Zure ustez, zer-nolako ondorioak izan zituen erabakiak?
J.M.S.- Nire iritziz, Euskal Elizarentzat historikotzat har liteke erabaki hori, baina behar bezala ulertuko badugu, beharrezkoa da bi ikuspuntu gogoan hartzea: politikoa eta pastorala. Zatitu eta garaile izango zara printzipioa aski ezaguna da, eta historian zehar primeran funtzionatu izan du, etsai erreal edo asmatuaren aurka ekiteko jardunbide politiko gisa. Zalantzarik ez dago Gasteizko Elizbarrutia arrazoi politikoengatik zatitu zutela, eta, Burgosko eta Iruñeko eliz probintziak sortu, eta hiru euskal elizbarrutiak zatitu izanak ere horixe baino ez du agerian uzten. Euskal nazionalismo separatista zeritzenen aurkako erabaki politikoak tartean izan ez balira, pentsaezina zatekeen halakorik gerta zitekeenik ere. Eta, jakina, arrazoi horiek izan ziren nagusi, eta ez arrazoi pastoralak. Gero etorri ziren saiakera guztiek, Iruñea Euskal Eliz Probintziaren ernamuin bihurtzekoek, porrot egin zuten, nahiz eta guztion esperientzia pastoralak hori eskatzen zuen. Dena dela, esperientzia horrek berak argi ikusarazi zigun, arrazoi pastoralei men eginez gero, beharrezkoa zela Gasteizko Elizbarruti zaharra zatitu, eta hartatik Bilbokoa eta Donostiakoa bereiztea. Gaur egun pentsaezina litzateke Gasteizko hura elizbarruti bakar izatea, eta Bizkaikoa eta Gipuzkoakoa haren baitan egotea; edonola ere, garai hartan gogoan izan ez zituzten kolaborazio-bideei eutsi behar zitzaien nire ustez, juridikoki ere zehatz-mehatz seinalatuta zeuden formulei jarraituz.
H.- Etikako irakasle izan zara luzaroan Salamancako Unibertsitate Pontifizioan. Nola gogoratzen duzu garai hura?
J.M.S.- 1961. urtetik 1972. urtera bitartean jardun nuen irakasle Salamancan. Nire egonaldiko azken lau urteetarako Teologia Moraleko katedra eman zidaten: Iustitia et Iure zeritzona. Lehenago, ordea, hasia nintzen Zuzenbide Kanonikoko eskolak ematen, eta horretan jarraitu nuen gero ere. Bi Fakultateetan borbor bizi zen orduko giro politikoa. Teologiako Fakultateko kezka etiko eta moral nagusiak justiziaren alderdi publikoari buruzkoak ziren; gizakiaren oinarrizko eskubideei buruzkoak, bereziki. Oso eskola interesgarriak izan ziren, hitz hori zentzu hertsian ulerturik. Eskola haiek ondo gogoan dauzkat, bai horixe; oroitzapen ederrak ditut, inondik ere. Eta, oker ez banago, ikasleek ere inpresio berbera zuten. Fakultatean denbora gutxi eman nuen arren, haien Dekano izatea ere eskatu zidaten; hortik atera kontuak. Halaxe gertatu ziren gauzak.
H.- Salamancan zeundela, Vatikanoko II. Kontzilioa ospatu zen. Nola bizi izan zenuten gertaera hura?
J.M.S.- Egia esan, Salamancan irakasle nintzela, Kontzilioko Saioak izan ziren nagusiki, eta niri, beraz, Kontzilioaren aplikazio-garaia tokatu zitzaidan. Kontzilio garaiko giroa, eta Kontzilioaren ostekoa, eragin handikoak izan ziren Unibertsitatean, eta nire kasuan, eragin berezia izan zuen Gaudium et Spes Konstituzioak. Doktrinari dagokionez, gehien kezkatzen ninduten gaietan Konstituzioaren espiritu eta irakaspenak aplikatzea ez zen batere zaila izan. Beste kontu bat zen, jakina, doktrina haiek ikasleen bizimodura moldatzea. Eta ordena publikoan ere izan zuen eraginik, noski, batzuetan bizi behar izaten baikenituen halakoak ere. Gure Unibertsitatean izan genituen grebak eta okupazioak, kanpoan Polizia Nazionala zaindari-lanetan izaten genuela. Bestalde, aipatu ditugun eskolez gain, oso aberasgarriak izan ziren zenbait irakaslek, Unibertsitate Zibilekoak batzuk, elkarlanean antolatutako Katedretakoak ere. Besteak beste, Marxismoa eta Kapitalismoa aztertzen genituen, oso gogoko baitziren gai horiek bai ikasleentzat, bai irakasleontzat.
H.- Euskal Herriko gotzainei –zuri ere bai, noski– abertzale izatea leporatu diete sarritan…
J.M.S.- Halaxe da, bai. Niri dagokidanez, Euskal Herritik kanpora behintzat, zenbait sektoretan zalantzarik ere ez da egiten zuk diozun horri buruz. Niri buruz ari direlarik, jakina, ziurtzat jotzen dute euskal nazionalista naizela. Egin kontu horri, ezin ukatuzkoa baita badagoela ere espainiar nazionalismo bat. Eta espainiar nazionalistak baldin badaude, ez da ulertzen erraza zenbaiti nola leporatzen zaien –leporatze orok berez duen zentzu deitoragarria ahaztu gabe– euskal nazionalista izatea. Badira ere euskal nazionalismoari separatista irizten diotenak, ohartu gabe espainiar nazionalismoari ere dominatzaile edo unionista iritzi dakiokeela. Izendapen horiek guztiak, noski, akusazio bihur daitezke. Nazionalista izatea leporatu didatenean, esango nuke helburu zehatza nire esanei itzala kentzea izan dela; batez ere, gai etiko eta politikoei buruz idatzitako nire planteamenduei: norbanakoen eta kolektibitateen giza eskubideei eta justiziari buruz idatzitakoei, alegia. Irudipena daukat nazionalista kalifikazioaren atzean horixe baino ez dela egon; hau da, egiak kezkatuta baino gehiago eraginkortasun hutsa bilatuz baliatutako trepeta. Ezin baita ahaztu eraginkortasuna oso tentagarri zaiola beti politikari.
H.- Zu gotzain zinela, oso estu egin zenuten lan Nafarroa, Araba, Bizkaia eta Gipuzkoako gotzainek. Zer irizten diozu kolaborazio hori eten izanari? Zergatik puskatu zen harremana?
J.M.S.- Gotzain-lanetan emandako urteetan, lau elizbarrutien arteko harremana gure pastoralgintzari lotutako lana zela pentsatzen genuen, guztiontzat ona zelakoan. Beraz, garai hartan lanerako genituen arrazoiek gaur egun ere bere horretan dirautenez, orduko harreman eta kolaborazioa gaur egun ez egotea ezin ontzat eman; nire ustez, gabezia horrek guztioi egin digu kalte. Garai hartan pentsatzen genuenez, hainbat auzi larriri elkarlanean erantzun behar genien hobe beharrez, nahiz eta elizbarruti bakoitzaren berezitasunak –pastoralgintzari dagozkionak, batez ere– ezinbestez errespetatu behar genituen. Elkarrekin lan egitea eta irizpide berberei segitzea baliagarri zitzaigun denoi. Pentsa, esate baterako, indarkeriaren eta bake-bideen arazo larriek zenbat buruhauste sortu diguten. Izan ere, frankismotik demokraziara eraman gintuen trantsizio politikoak ezaugarri bereziak izan zituen gure artean, eta horrek guztiak eragin itzela izan zuen gure elizbarrutietako erlijio- eta fede-giroan. Hala eta guztiz ere, gure jarrera pastoralak politikoki interpretatu zituzten, nahiz eta hertsi-hertsiki pastoralak ziren. Horrek guztiak galarazi zuen, inolako zalantzarik gabe, Euskal eliz probintzia zeritzona sortzea. Tamalgarria izan zen, eta ondorioak berehala ikusi genituen, txarrerako, gainera, nire ustez.
H.- Askoren iritziz, zure gotzain-lana indarkeriaren arazora lerratu zen erabat. Horrela al da? Ez al zuen lan bikain eta azpimarragarria egin Donostiako Elizbarrutiko Idazkaritza Sozialak? Ez al ziren han, tartean, pentsalari eta analista bikainak: Ricardo Alberdi, Karlos Abaitua, Jose Maria Setien…?
J.M.S.- Aurreko erantzunean esan dudanez, indarkeria eta bakea arazo larriak genituen euskal elizbarrutietan. Baita Iparraldean ere; hango gotzain Molères artzapezpikuarekin estu-estu jardun genuen lanean. Zoritxarrez, arazoak bere horretan dirau. Dena dela, arazo horrek nire lan pastoral osoa hartu zuela esatea ez da, inondik inora ere, egia esatea. Nire idazlanak nire pastoralgintzaren eredutzat har badaitezke, errepara iezaiezu zazpi liburutan jasotako nire lanen bildumako aurkibideari, halaxe ohartuko baitzara hori ez dela inondik ere horrela izan. Euskal gotzainek elkarrekin idatzitako pastoralek ere gauza bera erakusten dute. Horri dagokionez, Euskal Elizbarrutietako Gizarte Arazoetako Idazkaritza indarkeriaz baino ez dela arduratu diotenek ere ez dute egiarik esaten. Idazkaritza horrek argitaratutako lehenbiziko idatzia, hain zuzen –oraindik orain aipatu duzun Don Rikardo Alberdirekin batera idatzi nuena–, Mondragon Kooperatibetan sorturiko arazo bati buruzkoa izan zen –bertan egindako greba batek eragindakoa, hain justu; gure ustez, kooperatiben izaerarekin bat ez zetorren greba izan baitzen hura–.
H.- ETAren biktimengandik urrun egon izana leporatu dizute behin eta berriz…
J.M.S.- Gai horri buruz gauza asko esan eta idatzi da. Esan ere esan dute nik interes handiagoa nuela ETAk eta haren ingurukoek jasandakoen biktimengan ETAk eragindako biktimengan baino. Bene-benetan pentsatzen dut iritzi horiek guztiak bidegabeak direla. Gotzain nintzenez gero, nahitaez egon behar nuen sufritzen ari ziren guztien ondoan, eta biktima guztiekin horixe egiten saiatu nintzen. Askotan, ordea, biktimenganako hurbiltasunari beste zerbait eskatzen zitzaion, ikuskera politiko jakin bati eustea, alegia, bai zentzu batean, bai bestean. Nire ustez, ordea, niri ez zegokidan halakorik egitea. Bestalde, Elizbarrutian ETAren biktimen hileta-elizkizunak ospatzeari uko egiten zitzaiola ere esan izan da, baina hori gezur hutsa baino ez da. Harrigarria, bai, baina behin eta berriz esan dute hori. Zenbait hedabidek ere, gezurra eta engainua baliatuz, hainbat tranpa jarri zizkiguten, niri eta beste zenbait parrokori. Agidanez, egiaren gainetik, eta are errespetua baino merezi ez duen minaren gainetik, beste interes batzuk izan dira nagusi.
Hedabide askok lortu zuten iritzi publiko bihurtzea zuk ez zenuela ETA kondenatzen, nahiz eta gotzain bakar batek ere ez zituen hilketa haiek zuk adina aldiz eta zuk bezain irmo kondenatu. Nola eraman zenuen zure aurkako propaganda iraingarri hori guztia?
Beti pentsatu izan dut askoz garrantzitsuagoa dela nork bere buruari esandako egia, inori buruz esandako gezurra baino. Hori ikuspuntu subjektibo batetik. Gogoan dut kazetari bati behin batean halaxe esan niola: Ez zara inor baino gehiago ez goratzen zaituztelako, ez iraintzen zaituztelako; ez zara inoiz ez inor baino gehiago, ez inor baino gutxiago, Jainkoaren begietara zaren hori baino. Ez dakit sinetsi ote zidan. Beste kontu bat da, noski, iritzi publiko txar horretatik segi litezkeen ondorio pastoral jakinak. Baina, edonola ere, ez zegoen nire esku hori guztia galaraztea. Nolanahi ere, nitaz esan ohi zena ez zen sekula arrazoi nahikoa izan niretzat esan eta egin behar nuena esateari eta egiteari uzteko.
H.- Gipuzkoan ba omen ziren kristauak jaunartzera zugana hurbiltzen ez zirenak…
J.M.S.- Zail da jakitea pertsona batek zergatik ez duen jaunartzen; izan liteke, noski, ni neu Jauna ematen ari naizelako, baina izan liteke ere, besterik gabe, jaunartu nahi ez duelako. Niri inork ez dit sekula esan jauna ematen ari nintzelako jaunartzeari utzi dionik. Baina horri dagokionez ere, gezurrak nire egiaren aurka egin nahi izan du. ETAk hildako biktima baten hileta-elizkizunei buruz ari zirela, zenbaitek esan zuten nirekin batera meza ematen ari ziren apaizak Jauna ematen ari ziren bitartean, ni bakar-bakarrik utzi nindutela, ez zitzaidala inor hurbildu. TVEko saio batean albistea ematen ari zirela, ordea, argi ikusi zen gainerako apaizek Jauna ematen bukatu, eta nik Jauna ematen jarraitu nuela. Beraz, aditzera eman nahi izan zenaz oso bestelako zerbait gertatu zen egiaz. Nitaz esandakoak asmatu zituena ez zen gai izan gertatutakoari buruzko egia onartzeko. Zergatik?
H.- ETArena al da gurean bizi dugun indarkeria mota bakarra? ETAk eragindakoez gain, ba al dago beste biktimarik?
J.M.S.- Modu horretara eginda, nire ustez galdera hori nahasgarria da, baita gai horri buruz ari garela indarkeria hitzari sarritan ematen zaion esanahia bera ere. Hitz horrek, estu-estu hartzen badugu, hainbat adiera ditu, eta denak dira egiazkoak. Indarkeria diogularik, indarra bidegabeki erabiltzeaz ari gara (= vis). Kasu horretan, beraz, indarra indarkeria bihurtzen da, bidegabea delako. Nolanahi ere, indarkeria-mota guztiak ez dira, noski, berdinak. Kasu guztiak indarkeriazkoak izan arren, denak dira desberdinak, denetan indarra modu askotarikoan erabilia izan baita. Indarkeriaz ari garela begi-bistakotzat jo ohi dugunak ez dauka zertan bat etorri besteren batek gogoan duen irudiarekin. Hala, bada, nahiz eta hitz berberaz baliatu, hitz horrek ez dauka zertan objektu bera adierazi, eta, horregatik, objektuari buruzko balioespen etikoak ere ezin dira berdinak izan. Izan ere, ezin ahantz dezakegu hor tartean izan litezkeela interes ugari; interes politikoak, kasurako. Horrenbestez, gerta liteke, aldez edo moldez, indarkeria motaren bat egokia eta bidezkoa izatea.
H.- Bakea lortuko badugu, zer oinarri behar ditugu Euskal Herrian? Aski al litzateke ETAk armak uztea?
J.M.S.- Justizia eta bakea elkarri estu baina era askotara lotutako balioak dira. Hala, esan liteke justizia beharrezkoa dela, hura oinarri hartuta bake-bidean aurrera egiteko. Baina egia da bakeak ere ekar ditzakeela justizian oinarritutako helburuak. Gaur egungo egoeran, euskal herritar gehien-gehienek, arrazoi ugari direla tarteko, pentsatzen dute ETAren indarkeriarekin amaitzetik letorkeen bakea ezinbesteko dela –justizia oinarritzat lukeen bakea, alegia–. Dena dela, esan ere egin behar da, horrela lortutako bakea oinarritzat harturik ere, ezinbesteko dela justizian oinarritutako beste zenbait helburu ere bilatzen saiatzea. Hortaz, lortutako bake hori izan liteke justiziazko helburuak lortzera behartzen gaituen elkarbizitzarako funtsa. Halaxe arautu litezke Espainiako Estatuaren eta Euskal Herriaren arteko harreman politikoak.
H.- Ba al dute zentzurik nazionalismoek gaur egungo globalizazio-garai honetan?
J.M.S.-. Lehen begiratuan ezetz eman dezake, homogeneizaziorako duen joeraren ondorioz, globalizazioa ezinbestez nazionalismoen aurka doala. Hala ere, etorkizuna zer izango den eta zer izan beharko lukeen jakitea bi kontu desberdin dira. Saiatuko naiz hori guztia azaltzen. Giza existentziaren alderdi partikular eta partzialei erreparatuz soilik gauzatu da nagusiki globalizazioa. Jarduera ekonomikoa nagusitu da batez ere, orain arte aurrerabide teknikoa eta merkatu librea beste irizpiderik izan ez duen dinamika –ahalik eta irabazirik gehienak lortzeko zioari jarraitu izan baitzaio, inondik ere–. Berez, mekanika hotz eta gizagabea da hori. Horrekin batera, mundu osoan barreiatutako egoismoa eta indibidualimoa ez dira gai izan pertsonen eta taldeen nahi eta desioak asetzeko. Izan ere, gizon-emakumeek beren existentziaren dimentsio oso eta osagarriari egiten diote men, eta hori lortzen errazagoa izan ohi da gertuko gizataldeetan, irabazi ekonomiko globalizatuetan baino gizatasunean globalagoak izaten baitira. Estatuek edo estatuen batasunek ez bezala, nire ustez nazioek eman diezaiokete gizakiari atzera ere berraurkitzea merezi duen dimentsio hori. Nire iritziz, behin eta berriz sakon aztertu eta arretaz baloratu beharreko gaia da.
H.- Euskaldunak gara ala herritarrak gara?
J.M.S.- Orain ere hizkuntzaren erabilera interesatua sumatzen dut. Errepara diezaiogun, horri buruz ari garela, 2003ko Euskadiko Estatutu Politikorako Proposamenari, Eusko Legebiltzarrak onartu, eta Eusko Jaurlaritzako lehendakari Ibarretxek Madrileko Gorteetan aurkeztu zuen agiriari. Estatutuko 11. Artikulu luzean, Euskal herritarren oinarrizko eskubideak eta betebeharrak zeritzon hartan, garbi ikusten da zure galderan agertzen den aukeratu behar horrek ez duela inolako funtsik. Euskaldunak izan zein espainiarrak izan, eskubidedun izango badira, pertsonek estatu bateko herritar izan behar dute. Arazoa, baina, ez dago hor, hizkuntzaren manipulazio politikoki interesatuan baizik; izan ere, bai euskaldunez bai espainiarrez ari garela, haietako bakoitza herritarra dela badiogu, egiaz esaten ari garena hauxe baino ez da: Espainian egiaz dagoen estatu bakarreko –Espainiako Estatuko– herritarrak direla, alegia. Benetako aukera, beraz, ez da herritar ala euskaldun izatearen artekoa, espainiar herritar ala euskal herritar izatearen artekoa baino. Ezin ahaztu, gainera, planteamendua bera antzu ere bihur daitekeela, jakinik pertsona batek herritartasun bikoitza izan dezakeela.
H.- Oraindik ere ETArekin hitz egin behar dela pentsatzen jarraitzen al duzu?
J.M.S.- Nire iritziz, kontua ez da ETArekin hitz egin behar den ala ez, baizik eta estatuak eta ETAk hitz egin dezaten baldintzarik ba ote dagoen, eta horrek halako neurrian desiratzen dugun baketzea ekarriko ote digun. Beraz, elkarrizketa hori egingo balitz, ezin begi-bistatik kendu negoziazioa bera ere ezinbesteko dela. Planteamendu hori gogoan harturik, beraz, elkarrizketak, pertsona jakinen borondateaz areago, elkarren arteko konfiantzan oinarritu beharko luke, eta berme objektiboak ere beharko lirateke, bai batzuen bai besteen aldetik, berme objektibo horiek erakutsiko baitute gero zer eduki eztabaidatu behar diren balizko elkarrizketa negoziatzailean, negoziazio-prozesu orori exijitu behar zaion malgutasuna bera ere ahaztu gabe, noski. Dena dela, edozein elkarrizketa negoziatzaileren okerrik makurrena honako hau izan ohi da: haren bidez lortzea espero den baketzeaz zeharo bestelako helburu politikoak lortzeko bitarteko baliagarri bihurtzea.
H.- Etikaren aurkakoa al da ETAren helburuekin bat egitea?
J.M.S.- Galdera horri erantzuteko, ezinbestez jakin beharko genuke, haren ideologiaren oinarri den dialektika marxistaren estrategian, zer helburu dituen ETAk. Batzuetan esan izan da ETA estatu ororen aurka dagoela, baita Euskal estatu independente baten aurka ere, estatua ezinbestez delako mendekotasun- eta errepresio-mekanismo bat. Horri, hala ere, beste zerbait eransten zaio jarraian: Euskal estatua berehala lortu beharreko helburu taktikoa dela, horren ostean hura gainditu, eta Sozialismora iristeko. Egiaz, askapen-prozesuan, arrazoi etikoak direla tarteko, ETArekin bat etortzea posible ez bada, zail izango da harekin justiziazko bide bati ekitea, pertsonen eta gizarteen oinarrizko eskubideak bermatuko dituen helburu batera iristeko –hori ere etikaren eskakizun ezin ukatuzkoa baita–.
H.- Gaur egun ere gogor ekiten diozu lanari. Gorputzak eusten al dio erritmo horri?
J.M.S.- Mundu honetan, espirituak ezin dio lanari ekin gorputzik gabe. Ondorioak, beraz, garbia dirudi: lanari ekiten badiot, ezinbestean beharko du izan gorputzak eusten diolako. Kontenplaziozko mojen monasterio bateko ordutegi zorrotzak zorrotz markatutako bizimodua da nirea, eta horrek, beharbada, gehiegikeriarik eta hutsunerik gabeko erregulartasunez bizitzera behartzen nau. Nire osasunerako oso ona dela uste dut. Bizimodu horrek, gainera, otoitz egiteko tartea uzten dit, eta horrela hartzen du atseden nire niak, nire bakearen funtsa den absolutuarekin bat eginez. Horrez gain, medikuei jaramon egiten ere saiatzen naiz, haiek bene-benetan arduratzen baitira bizirik jarrai dezadan. Horrek guztiak, baina, ez du esan nahi, noski, amaierak bat-batean harrapatuko ez nauenik.
H.- Don Jose Maria Setien aske al da pentsatzen duena esan eta idazteko?
J.M.S.- EZETZ esatea errazegia litzateke, bai eta BAIETZ esatea ere. Izan ere, kontua askoz konplexuagoa da. Norberaren askatasuna bermatzeko, besterengan eragina izan dezakeen arren, inork ez dauka esaterik pentsatzen duen guztia. Batez ere, norbera ziur ez badago esaten ari den hori egia dela. Zentzugabe jokatuko ez badugu, zuhurtziak hartu behar dio neurria askatasunari. Dena dela, egia ere bada norberak esandakoek eragin ditzaketen erantzunen beldur izaten garela, eta pentsatzen duguna esateari uko egiten diogula; hori, ordea, ez dator bat askatasunarekin –edonork bete beharreko funtzio edo lanbidearen funtsa, bai eta norberak egin dezakeen ongiarena ere–. Esan behar dena esateko aske izan beharra dago, horrek ekar ditzakeen ondorio txarrak ere gogoan hartuz –ondorio horiek aurreikus baitaitezke–. Nolanahi ere, gorputz-espirituentzat on izango da gerta zitekeen hori –eta, azkenik, hala gertatua– mendean hartzea.
H.- Zer gertatu da Elizan Vatikanoko II. Kontzilioaz geroztik?
J.M.S.- Galdera hori beste era batera planteatu beharko litzateke, agian. Vatikanoko II. Kontzilioa orduko munduan gertatutako aldaketa sozio-kulturalei erantzuten saiatu zen –erlijio-sinesmenei zegozkienak, oro har, eta, batez ere, Elizaren kristau-fedeari zegozkienak–. Horregatik, hain zuzen, egin beharreko galdera honela formulatuko nuke: zer erronka jo zion gizarte zibilak –gure herrietan, bereziki– erlijioari? Niri iritziz, esparru guztietan bortxaz ezarritako gizarte-mota batetik demokraziari berezko zaion askatasun-egoerara igaro izanak eragin itzela izan zuen –erlijio-askatasuna lortu izana, batez ere–. Aldaketa handi horrek fedearen pertsonalizazioa ekarri zuen, eta norberak urratu behar zuen, pauso irmoz urratu ere, bide hori. Giro hura guztia egurats gorrikotzat definitu zuten zenbaitek. Inolako zalantzarik gabe, Vatikanoko II. Kontzilioa aurrez aurre jarri zitzaion egoera horri. Dena dela, unibertsala izanagatik ere, gure artean giro berezia sortu zen, herriaren fedea babestea helburutzat zuen nazionalkatolizismo frankista erortzeaz batera. Ez zen lan erraza izan, eta, aldez edo moldez, ordaina ere eskatu zigun.
H.- Elizak zerbait egin beharko al luke gaur egun Ebanjelioa sinesgarri bihurtzeko?
J.M.S.- Bai, horixe. Ez da ahaztu behar, Trentoko Kontzilioaren osteko Elizari aplikatu zitzaiolarik, Ecclesia semper reformanda printzipioak santu-andana eman zuela Eliza moderno zeritzon hartan. Hala ere, artzainen santutasuna gailendu zen orduan, ez aldaketa instituzional batek ekarritako berrikuntza, nahiz eta gaur egun horren antzeko zerbaiten mira dagoen. Instituzioak antolakuntza esan nahi du, arauak, eta, azken batean, legea. Edonola ere, ez legeak ez instituzioak ez dute inor santutzen. Espiritu bizi-emaileak santutzen du. Horiek horrela, gaur egun nonahi entzuten da Eliza demokratizatu behar dela. Baina diskurtso zibilaren hari horri tiraka, onartu beharra dago giza eskubideak berresteak berak, oinarri-oinarrizkoenak badira ere, ez duela, berez, justiziarik sortzen gizartean. Maitasunik gabeko legeak ere ez du justiziarik sortzen. Elizaren baitako instituzio-erreformek ere ez, bistan denez, ez badira oinarritzen fedean eta maitasunean.
H.- Xabier Letek orriotan bertan idatzi duenez, kristau-federa atzera hurbiltzeko funtsezko gertatu omen zitzaizkion 80ko hamarkadan, Gipuzkoako Kultura Diputatu zela, mezatan Don Jose Maria Setienek emandako homilia haiek. Zer deritzozu horri?
J.M.S.- Diozuna egia bada, izugarri pozten nau hori jakiteak. Oraintxe jakin dut lehen aldiz. Nolanahi ere, esan beharra daukat prozesu horiek ez direla gertatzen pertsonen baitan, gorago aipatu dudan espirituaren eraginez ez bada; hark argitzen, eusten eta adoretzen baitu deiari apal erantzuten dionaren bidea. Esango dizut gaur egun elkarren adiskide garela. Badakit azken urteetan izugarri sufritu behar izan duela, baina esperientzia hori ez du ilunpeetan bizi izan, paradoxikoki esperantzaren argia nagusitu baitzaio.
H.- Zer irizpide etikori eta zer neurri politikori eutsi beharko litzaieke etorkinen arazoari aurre egiteko?
J.M.S.- Nire ustez, immigrazioa ez da pobreziaren agerpena baizik, eta pobrezia, berriz, ez da egon ohi pobrerik ez badago; hau da, pobreak pertsona dira, eta pertsona direlako, haiek dauden toki eta egoeran maite behar ditugu. Hemen egoki izan liteke San Agustinek zioen hura aipatzea: Ama et fac quod vis. Liburu Santuek ere esaten dute maite duenak legea betetzen duela. Pertsonaren balio eta duintasuna onartzean datza maitasuna, eta, horregatik, pertsonari errespetua zor zaio, ez gara hartaz gehiegi baliatu behar; justiziaz jokatzeko, pertsona bakoitzari zor zaizkion eskubideak aitortu behar dizkiogu. Horrek guztiak esan nahi du onartu behar dugula haiekin daukaguna partekatzeak dakartzan murrizketak –lana eta ondasunak, zehatz-mehatz esateko–, eta gurekiko harreman horretan, beren nortasunari eusten lagundu behar diegula; azken batean, begi onez begiratu behar diegu, eta Jainkoaren gisan hartu behar ditugu gure artean: arrotz nintzen eta etxean hartu ninduzun.
H.- Zure ustez, gaur egungo munduan zer erronka nagusiri egin behar diegu aurre?
J.M.S.- Kontua ez da ametsetan egitea, desio onenen zerrenda moduko bat egiteko. Erronka batzuk seinala daitezke, gure beharrizan larrienei erreparatu, eta begirada errealista bati amore emanez. Hala, nazioarteko ekonomia denen ongiak behartzen dituen eskakizunen mende jartzea, eta horrela, ahalik eta irabazi gehienak lortzea helburu duten interesak justiziaren eskakizunen mendean jartzea, baita nazioartean hartutako neurri eraginkorren bitartez ere; horra hor erronka garrantzitsu bat. Horretarako, noski, gaur egungo krisiak irakatsitakoak ikasi behar ditugu, baina ez soilik hura gainditzeko, beste zerbait egiteko ere bai, gizatiarragoa izango den zerbait, alegia. Beste erronka bat ere badago: interes ekonomikoak direla tarteko, natura ustiatu, eta hondamendi ekologikoa eragin dugu; horri, jakina, aurre egin behar zaio. Izan ere, nora eramango gaituen argi ez dakigun arren, badirudi ondorio gaiztoak izango dituela mundu osoan. Azkenik, mundu osora zabaldu den pobreziarekin amaitzea ere erronka handia dugu; horretarako, ezinbestez kolaboratu behar dute pobreziak jotako herrialdeek berek, eta haietan nahitaez eskatu behar da botere politikoak balio dezala herritarren ongia bermatzeko, eta ez jabe eta boteretsuak aberasteko.
H.- Beste mundu bat posible dela pentsatzeko arrazoirik ba al duzu?
J.M.S.- Bizi garen hau da daukagun mundu bakarra. Eta nire ustez, mundu hau orain den baino hobea izan liteke. Ez dut esan hala pentsatzen dudanik, hala sinesten dudala baizik. Badakit gizakiek hobe jokatuko balute, lortuko luketela, nahiz eta ez luketen golpetik dauzkaten arazoak konponduko. Aurrerabide zientifikoak balia ditzake bitarteko egokiak bide horri ekiteko, baina gizakiek ez dute justizian eta elkartasunean oinarritutako borondaterik bide horri ekiteko. Urrats handia litzateke gerrarako eta armagintzarako politikak eta ekonomiak darabilten dirutza demasekoari uko egitea. Beharbada, amets antzua baino ez da mundu-mailako aginte bat ezarri nahi izatea, horrek herri barruko nahiz nazioarteko gerrekin bukatuko duelakoan. Ez dakit, baina horrela behar duela sentitzen dut, eta zentzu batean, halaxe sinesten dut, baita fedeagatik ere; hark esaten baitit goi-argia bekatuari eta heriotzari gailentzen zaiela. Nolanahi ere, beti izango da egia gutako bakoitzak zerbait egin dezakeela bakea eta justizia lortzeko. Horixe da, hain zuzen, esperantzarako arrazoia. Ni neu horrexekin geratzen naiz.
H.- Gaur egungo gazteak okerragoak al dira orain dela 50 urtekoak baino?
J.M.S.- Galdera horri objektibotasunez erantzutea zaila da oso. Garai bateko eta gaur egungo gazteak balioesteko beharrezkoak liratekeen parametroak definitzean datza zailtasun hori. Balioesteaz ari naiz, noski, eta ez juzgatzeaz. Izan ere, juzgatzera mugatzen bagara, ez dugu inolaz ere asmatuko. Gainera, nor ziren edo diren hobeak ala okerragoak esatean zuzen ala oker gabiltzan jakin nahian hitz egiteak ez dauka zentzu handirik. Garrantzitsuagoa irizten diot gaur egungo gazteak ongi ezagutzeari, diren-direnean haiek maitatzeari, eta pertsona bakoitzari ongian funtsatutako bizimodu gizatiar bat bizitzen laguntzeari. Edonork bere burua askatasunean gauzatzeko duen eskubidea nork bere kabuz deskubritzeari ere funtsezko deritzot. Denok jakin eta onartu behar dugu horrek guztiak gutako bakoitzari mugak ezartzen dizkiola. Den-denentzat desiragarri den askatasuna muga zaio norberaren askatasunari. Hori guztia, beraz, onartu beharra dago, baina ez halabeharrez norberaren izatea mugatuko balu bezala, maitasunezko eta elkartasunezko bizimodu aberatsera zabaldutako eskakizuntzat baizik.
H.- Gurutzea eta Biblia aurrean dituela zin egin behar al du Lehendakariak?
J.M.S.- Planteamendu horrek, nire ustez, ez du ez buru ez hanka. Inori ezin zaio behartu sinestun izatera, eta beraz, federik izan gabe batere zentzurik ez duen zerbait egitera. Arrazoi berberagatik, baten bati hori egitea galaraztea laizismo militante baten adierazpena baizik ez zait iruditzen, egiazko laikotasunarekin batere zerikusirik ez duena. Inork ez luke mindu behar baten batek sinestun dela esan, eta haren kontzientzia lotzen duen zerbait egiten badu; beste batzuek ohoreak lotuta jokatzen dutela esaten baitute. Fedea tenplura edo esparru pribatura murrizteko gogoa, nire ustez, oinarrizko askatasunaren aurka doa, eta egiazko demokraziak askatasun hori bermatu beharko luke.
H.- Zer du esateko kristau batek sufrimendu gehiegizkoaz?
J.M.S.- Hala eginda, galdera kristau bati zuzentzen zaio. Hala, bada, erantzunak ezin kanpoan utzi fedeak arazo horri eman diezaiokeen argi-apurra. Fede erlijiosorik gabe, eta beraz, Kosmosari eta giza existentziari lotzen zaion Jainkorik gabe, erantzuna errazagoa litzateke. Sufrimendu handi nahiz txikia den bezalakoa den unibertso edo kosmos baten ondorio litzateke, eta den-denean onartu beharko genuke, beraz. Eta sufrimendu handi nahiz txiki hori berez letorkeen datu bat baino ez litzateke izango, haren izate zentzuaz itauntzea bera ere antzu bihurtuz. Mina bera ere gizakiak eragina izanik, giza muga existentzialen emaitzatzat hartu beharko litzateke –are gehiago, gizakiari berezko zaion askatasuna modu traketsean baliatzearen emaitza hustzat–. Baina kristau batek beste planteamendu bati eutsi behar dio ezinbestez, haren ikuskera kreazionista abiaburu harturik, eta kosmosarekin eta gainerako gizon-emakumeekin lotzen duen nahitakotasuna beti gogoan duela. Gizakioi Aita on gisa agertzen zaigun Jainkoaren proiektu libre eta adimendunaren emaitza dira bai ikuskera kreazionista bai nahitakotasuna, eta beraz, ezin ahaztu sufrimendu gehiegizko esan diogun horren errealtasun tragikoa. Horren aurrean, esan beharra daukat ni neu jainkozkoari berezko zaion misterio deritzogun horrek bete-betean harrapatuta sentitzen naizela. Haren Seme Jesusen sufrimendu tragikoa ezkutatzen du, inondik ere, misterio horrek: gu guztioi zigun maitasunagatik, Jainkoak edonongo eta edonoizko gizon-emakumeak salbatzeko gurutzean hiltzera bidali zuen semearen misterioa. Hobetu nahi genukeen mundu honetako akatsak konpontzen ahalegindu ere ez ote gara egingo?
H.- Zer ari da gertatzen Euskal Elizan? Zergatik ez dago bokaziorik? Euskal gizartea erlijiogabe eta erlijioarekiko hotzepel bihurtu al da?
J.M.S.- Joan den mendeko bigarren erdialdera, gizarte aurreratu eta garatuetan hainbat kultura-aldaketa jazo ziren euskal gizartean, eta horrek eragin handia izan zuen gure artean, baita Euskal Elizan ere. Nire ustez, bi fenomeno horiek bereiztezinak dira. Eliza ez litzateke gaur egungo gizartean den bezalakoa izango, gizartea bera aldatu den bezala aldatu ez balitz. Elizaren zeregina ebanjelizatzea denez, gizartearen eta hura osatzen duten pertsonen aurrean Elizak izan behar duen jarrerak nahitaez bultzatu behar gaitu garaian garaiko munduarekiko ikuskera bat moldatzera, hura den-denean ezagutuz eta onartuz; horixe da gure egitekoa, munduari buruzko iritzi bat edo beste eman baino lehen.
Elizak sakon-sakonenetik jabetu behar du kultura-aldaketa hori laizismorantz zihoan buruaskitasunari berezko zitzaizkion joerek eragin zutela, eta joera horietan ez zitzaiola men egiten transzendentziari, ez eta fedeari ere. Zientzia da, beraz, gizakia egiara iritsaraziko duen ezaupide bakarra. Kultura horrek, gainera, gizakia ernamuintzat hartzeaz areago, gizakia modu indibidualistan ulertzen du, nork bere existentziari buruzko auziari heltzeko asmoari uko eginez. Halaxe, egitura ekonomiko, politiko eta are kulturalen mende jarri da gizakia, erabat baliagarri zaionaren zerbitzura dagoen eraginkortasun-irizpidea nagusi duela; irizpide horren arabera, noski, etorkizuna bera gaur egun atxikigarri zaionaren kategoriatik baino ez daiteke ulertu. Hortaz, Jainkoa ez da ez onartzen ez arbuiatzen. Besterik gabe, ia pentsatu gabe, ziurtzat jotzen da Jainkoak ez duela gizakiarentzat esangurarik.
Begi-bistakoa denez, oraindik badira gizon-emakume sinestunak; hori ukatzerik ez dago. Gizon-emakume horiek gogoan izan behar ditu Elizak, orain arte egin duen modura. Alde horretatik, gure gizartean albo batera zokoratutako erlijiotasunaren zerbitzura egon beharko luke Elizak, nahiz eta fenomeno hori batere garrantzi sozialik gabekoa izan. Gizarte horretako sinestunengana baino ez litzateke iritsiko, beraz. Beste alde batetik, goraxeago aipatu dugun indibidualismo hori gorabehera, aipatu beharra dago ere badirela gure artean ezin ukatuzko solidaritate-printzak, eta horiek interes pribatua baino onartzen ez duen gizartean sortuak direla, gainera, irabazia beste irizpiderik ez duen ekonomia globalizatzailean, hain zuzen. Azkenik, estatuak berak ere entitate politiko inguratzaileetan txertatu dituen kultura globalizatzailea nagusi den garaiotan, ezin ukatu zenbait jendek gero eta behar handiagoa sentitzen duela nortasun kolektibo nazional bati lotutako erreferentziak bere egiteko.
Testuinguru horretan, ez da harritzekoa horrenbeste modutara azaltzen den bokazio-krisia egotea –ezta Euskal Elizari dagokionez ere, garai batean apaiz eta erlijioso ugari izan zituen arren–. Edonola ere, arazoa ez genuke behar bezala planteatuko, ez bagenio askoz alderdi sakonago bati –eta, neurri batean, lehenagoko bati– erreparatuko: zer eskain diezaguke gaur egun Ebanjelioaren berri onak? Izan ere, horretarako egiten die dei Elizak apaiz, elizgizon eta lekaimeei. Bide horrixe ekin beharko genioke beste ezertan hasi baino lehen, horixe baita Elizaren bidea, Jainkoak beti gurekin izango genuela agindu zigun Espirituaren argia bide-lagun dugula, baita krisia gailendu den garaiotan ere.