ELIZA GAURKO GIZARTEAN: PARADIGMA KONFESIONALETIK PARADIGMA LAIKORA

1. Paradigma-aldaketa(k)

Askotan esaten nien gurasoei: “Aldaketa handiagoak izan dira 50 urte hauetan aurreko 10 mila urtetan baino”. “Tira, tira…”, esaten zidan aitak. Eta konparazioak jartzen hasten nintzaion.

Ni jaio nintzenean (1952), idiekin goldatzen genuen lurra, segaz ebakitzen genuen belarra eta garia, laiak ezagutu nituen eta igitaia erabili. Eguneroko janaria etxean ekoizten zen. Ura iturrian zen, argia argizagian, sua enborrean. Gurdibidean gora mezatara, eta gurdibidean behera eskolara. “Jaun goiko” aita zeruan, eta Eliza ama santa lurrean, egia eta gezurraren, ongia eta gaizkiaren epaile eta jabe. Eta hil eta gero, betiko zerura edo infernura betiko. Jainkoa eta mundua, eliza eta gizartea, mundu hau eta bestea, arima eta gorputza edo espiritua eta materia. Paradigma dualista.

Ohartzerako, nerabezarotik irten orduko, guztiz bestelako mundu modernoan aurkitu nintzen. Modernitatea: arrazoi kritikoa eta zientziak gidari, aurrerapen geldiezina, giza eskubideak, sineskerien salaketa, erakunde erlijiosoekiko askapena, ateismoaren aldarria. Aurrekoaren kontrako paradigma, beraz, baina aurrekoa bezain dualista nolabait. Erlijioa arrazoiarekin eta eliza munduarekin borrokan, eta geu ere geure buruarekin borrokan.

Baina hara!, modernitatearen “egiak” egiaztatzen eta “gezurrak” gezurtatzen trebatu ginenerako, bestelako mundu batean aurkitu ginen jada: mundu posmodernoan. Posmodernitatea esatean esan nahi dut: informazioaren eta aniztasunaren, ziurgabetasunaren eta etengabeko bilaketaren mundua, erlijioa borrokatu gabe gainditu duen kultura, erlijioaren ordez espiritualtasuna aldarrikatzen edo espiritualtasun erlijiosoaren ordez espiritualtasun laikoa proposatzen duen gizartea.

2. Bizialdi batean hiru paradigma bizi

Berrogeita hamar urtetan hiru paradigma ezagutu ditugu, beraz: gizarte nekazari sakralizatu eta hierarkikoaren paradigma aurrena, modernitate industrial arrazionalistaren paradigma gero, gizarte postindustrial, informatiko eta laiko edo anitzaren paradigma orain. Lehenengo paradigma sakrala edo sakralista izan zen: erlijio erakundea (“egiazko erlijio bakarra” monoteismoen kasuan) gizartean maisu eta nagusi. Horrek ez digu balio, noski. Bigarren paradigma anti-erlijiosoa edo “laizista” izan zen: erlijioa eta gizarte-arlo publikoa elkarrengandik banandurik, etsai bailiran. Horrek ere ez digu balio. Paradigma postindustrial, “postsekularizatu” edo “poslaizista” batean bizi gara.

Gizarte honetan, erlijioak ere –gertakari publikoa denez– badu bere lekua, baina inondik ere ez egiaren jabe bezala, ezta etsai bezala ere derrigor. Ororen baitan dago egia, ongia, baina inorengan ez osoki; “espiritua” “demokratizatu” egin da nolabait, “laiko” bilakatu, arlo sakratua eta arlo profanoaren arteko mugak eraitsiz. Gizarte laikoa, espiritualtasun laikoa, erlijioen presentzia-mota laikoa… Espiritualago eta laikoago, toleranteago, errespetutsuago. Horra “posmodernitate” deritzanaren egia, bere gezur eta guzti.

Egun gailendu den “posmodernitateak” baditu bere gezurrak ere, gezur suntsitzaileak: etekin ekonomikoak lehenesten dituen neoliberalismo basatia, hurkotasunaren eta elkartasunaren ordez proposatzen den lehia unibertsal itogarria, Misterioaren izenean aldarrikatzen diren sineskeriak eta superstizio berriak… Posmodernitate antiespirituala, nahiz eta sarri janzkera erlijiosoz mozorrotu. Den ororen bihotzean ageri den Misterioaren miresmena, zaurituaren gupida, injustiziaren aurkako haserrea, justiziaren grina, bestelakoaren errespetua, barnetasun arnasgarria… dira espiritualtasunaren benetako ezaugarri. Errespetutsuago, gupidatsuago, senideago, justuago, baketsuago… eta espiritualago, erlijioarekin nahiz erlijiorik gabe. Espiritualtasun laiko, ekologiko, feminista, pluralista, unibertsal, ez-dualista, askatzailearen paradigma.

3. Laikotasuna: administrazio publikoaren akonfesionaltasuna

Zer da laikotasuna? Gizarte-arlo publikoa erlijio batekiko edo guztiekiko menpetasunik gabe kudeatzea, gizartea erakunde erlijiosoen kontrolpetik eta tutoretzatik askatzea, elkarbizitza demokratikoki arautzea, gizartearen balio- eta konbikzio-aniztasunaren begirunez, eta ahal den adostasunik zabalena oinarri eta gida harturik, batzuei bakarrik errebelaturiko egien edo goi-manamenduen ordez. Gizarte anitza aniztasunean eta gizatiarki kudeatzeko artea da laikotasuna.

Aniztasun sozial horren osagai dira, noski, erlijioak ere, bere aniztasunean. Erlijioak gertakari publikoa dira, gertakari soziala, gertakari “politikoa” zentzu zabalean. Hiriaren (polis, laos) kudeaketa publikoak –hezkuntza publikoak, esaterako –“laikoa” izan behar du, hau da, erakunde erlijiosoen kontrolik gabea, elizarekiko nahiz beste erakunde erlijiosoekiko inolako morrontzarik gabea, eta inorentzako pribilegiorik gabea. Herriko plazan nahiz zineman nahiz frontoian edo bestelako espazio publikoetan, eskolan bezalaxe, apaizak edo imanak edo lamak edo errabinoak ez dute agintzen azken hiritarrak baino gehiago. Baina ezta gutxiago ere. Eta beste edozein elkartek bezalaxe –bertsolari-elkarte, kirol-elkarte nahiz zinema-elkarte– erabil ditzake espazio publikoak. Pribilegiorik gabe eta bazterketarik gabe. Aniztasunean berdintasuna. Administrazio publikoaren akonfesionaltasuna. Horri deritza laikotasuna.

Erlijioa ez da gertakari pribatu soila. Taldea biltzen du, ez banako soila. Eta, bizirik dagoen heinean, gizarteari eragiten dio, ingurua eraldatzen, kultura sortzen. Baina erregistro laikoa utzi gabe, eskumen berezirik gabe, onaren eta egiaren jabe izateko pretentsiorik gabe. Administrazio publikoaren aldetik pribilegiorik gabe.

4. Ontasuna, ondasun laiko

Mendeak joan, mendeak etorri, Eliza katolikoa ondasun handien (lursail, etxebizitza, eliz eraikin) jabe izatera iritsia zelarik, bidezkoa ez ezik, premiazkoa zen ondasun horiek gizarte zibilaren eskuetara igarotzea. Mendizabal, Maria Cristina Borboikoaren ministroak bultzatu zuen Espainiako erresuman eskualdatze hori (“desamortizazioa”, 1836-1837), XVI. eta XVII. mendeetan, Alemanian egin zenaren ildotik. Tamalez, ordea, ondasun gehienak kleriko eta erlijiosoen eskuetatik burges “sekularren” eskuetara igaro ziren, herri pobrea lehen bezain pobre utziz. Nolanahi ere, hortik sortu zen “sekularizazio” hitza.

Harrezkero, ondasun materialez harago, ondasun “espiritualak” ere sekulartu egin dira. Errukia, zintzotasuna, leialtasuna, elkartasuna, apaltasuna, egiatasuna… gizatasuna sekulartu egin da. Ontasuna sekulartu egin da. “Jainkoarengan” sinesten dutenak edo erlijioa praktikatzen dutenak ez dira hobeak “sinesgabeak” edo erlijiotik urrunduak baina. “Fedegabea da, baina gizon ona” esateak ez du jada zentzurik. Inoiz ez du eduki, baina uste genuen baietz; orain, ordea, badakigu ezetz.

Milurteetan zehar, erlijioak erabaki du ontasuna zertan datzan eta nor den on. Orain, alderantziz, ontasun etikoak erabakitzen du erlijioak “espiriturik”, bizi-arnasarik baduen ala ez. Milaka urtez, erlijioak izan dira ontasunaren eta etikaren jabe. Orain, aldiz, ontasuna eta etika dira erlijioaren irizpide.

Milaka urtez, erlijioek kudeatu dute espiritualtasuna, beronen jabe bailiran. Orain, espiritualtasuna emantzipatu egin da erlijioetatik: sineskizun, errito, arauetatik. Espiritua, noski, beti izan da erlijio-sistematik libre, baina uste genuen ezetz. Orain badakigu baietz. Espiritualtasunaren neurria ezin digute jada sineskizun eta errito “erlijiosoek” eman, ontasunak baizik. Espiritualago eta gizatiarrago. Gizatiarrago eta espiritualago, erlijioarekin nahiz erlijiorik gabe.

5. Erlijioa eta hezkuntza, elizaren finantzazioa, sinbolo erlijiosoen presentzia…

Oraindik ere sarri izaten ditugu horrelako gaiak hizpide. Eta hala jarraituko dugu, tokian tokiko eta unean uneko egoerak ez baitira printzipio argiekin erabat argitzen. Baina printzipioak argia izan behar du: laikotasuna.

Erlijioak presente egon behar luke –ez dut zalantzarik– hezkuntza publikoan, literaturak edo arteak bezalaxe, baina eredu laikoan. Hau da: hezkuntza publikoan ez du lekurik erlijio konfesionalak –kristautasuna, islama, budismoa…–, gotzainak edo imanak edo lamak izendaturiko irakasle batzuen eskutik; baina badu lekua, behar luke izan, erlijio desberdinen historiak: nola ulertu bestela gure historia, egutegia, artea, literatura, usadioak, jaiak…? Eta, noski, hezkuntza-erakunde zibilak izendatu behar lituzke erlijio-gaiaren irakasleak, geografiakoak bezalaxe. Horretatik urrun gaude oraindik. Eredu konfesionala da nagusi erlijioaren irakaskuntzan. Edo ezereza.

Ez da bidezkoa espainiar estatuak eliza katolikoari –eta ez beste erlijioei– ematen dion diru-laguntza handia, nahiz eta gauza bertsua gertatzen den Europako estatu askotan. Eredu konfesional bateko hondarrak eta arrastoak dira horiek ere.

Beste adibide bat. Ez nuen gaizki ikusi Iruñeko alkatea eta Nafarroako gobernuko ordezkariek Aralarko San Migelen irudiari harrera ofiziala egitea. Ohitura zahar bat da, herri-usadio kulturala. Ezin dira printzipioak zurrunegi aplikatu, kulturaren eta erlijioaren mugak oso lausoak baitira. Baina printzipiodk argi egon behar lukete: pribilegiorik ez. Pribilegio eske dabilen erlijio-erakundeak espiritualtasuna gezurtatzen du.

6. Paradigma laikoa: hil ala biziko aukera erlijioentzat

Gaurko kulturan eta gizartean deseroso ageri dira erakunde erlijiosoak oro har, eta gure artean bereziki Eliza katolikoa. Leku bat behar eta aurkitu ezin. Ez da borondate kontua, inondik ere ez borondate txarra. Ikuspegi kontua da.

Beste garai bateko kultur eta erlijio-paradigma batean kokaturik dago oraindik eliz erakundea, paradigma konfesionalean, hots: egiaren eta ongiaren azken giltza berak duelako ustean, eta ondorioz kalearen eta giza harremanen, hezkuntzaren eta legeen azken ardura berari dagokiolako ustean. Paradigma hori ez da gure artean iraungi zaharra, baina iraungirik dago jada, atzera bueltarik gabe. Hala hobe.

Eta erlijioak, Eliza katolikoa? Altxor preziatuak dituzte, zinez, euren idazki fundatzaileetan, tradizio zaharretan, errito eta irakaspenetan. Baina paradigma zaharrari atxikiriko hainbat ikuspegi eta usadio, sineskizun eta forma damurik gabe alde batera uzteko –nola haziak oskola, nola tximeletak krisalida–prest egon behar lukete, iturri zaharrari etengabe darion ur berria gaurko munduari eskainiko badiote. Asmatuko ahal dute!

(HERRIA 2000 ELIZA, 262,15-17 or.)