LAUDATO SI ENTZIKLIKA. IKUSPEGI OROKORRA

1. Sarrera gisa: Entziklika mugarria

Frantzisko aita santuaren Laudato si Entziklikari mugarri gogoangarria deritzot Eliz irakaskuntza katolikoaren historia osoan, lehen aldia baita ikuspegi ekologikoa bere osoan eta modu sistematikoan irakasgai eta ardatz hartzen duela. Ongi etorri!

Ongi etorri haren izenburua ere, Laudato si¸ Asisko Frantzisko bihotzetik eta lumatik zuzen-zuzenean hartua. Anaia Poverelloarekiko sinpatiazko keinu hutsa baino askoz gehiago da. Egitarau eta jardunbide espiritual, eliztar eta politikoa da osoki.

Ez da gehiegi esatea garrantzi goreneko eliz gertakaria eta jazoera politikoa dugula, bere tonu profetikoa, bere arnasa espirituala, egun indarrean diren erakundeekiko salaketa ausarta direla medio, baita eskaintzen dituen proposamenen munta eta zehaztasuna ere… Eta darion esperantza: “Zuzengabekeria ez da garaitezina” (74)[1]. “Aski da gizon on bat itxaropena izateko!” (71). “Maitasunak indar handiagoa du! (149). Hala bedi.

Murgilduak gauden kinka larria krisi ekologiko integrala da, guztiok partekatzen ditugun biziaren eta naturaren alderdi guztiei erasaten baitie. Krisi ekonomikoa krisi politikoa da, eta krisi politikoa krisi etikoa, eta krisi etikoa krisi kulturala, eta krisi kulturala krisi espirituala.

Krisiok guztiok ezin bananduak dira, ezin bananduak diren bezala “lurraren oihua eta behartsuen oihua” (49), eta ohar bedi nola hartzen duen aita santuak beretzat Leonardo Boff, San Frantziskoren semearen liburu ezagunaren izenburua: “Lurraren garrasia, behartsuen garrasia” (Ecología: grito de la Tierra, grito de los pobres, Trotta, Madril 1995). Hori ere keinu hutsa baino askoz gehiago da; esango nuke, aitzitik, Entziklika honetako hari nagusiak eta orrialderik bikainenak anaia Leonardorenak direla, Joan Paulo II.ak isilarazi zuenarenak berarenak; Espiritua ez da isiltzen, baizik eta etengabe inspiratzen, eraldatzen, sortzen ari da. Krisiak bereizezinak direlarik, eragile berak baitituzte, irtenbidea ere baterakoa behar dute izan. Konponbide integrala baizik ezin dute izan: Entziklikak proposatzen duen “ekologia integrala” (137-162) hain zuzen ere. Bata bestearengandik bereizezinak dira ingurumenaren ekologia, ekologia ekonomikoa eta ekologia soziala (138-142), ekologia kulturala (143-146) eta eguneroko bizieraren ekologia (147-155), eta hezkuntza eta espiritualtasunaren ekologia (202-246).

Ez da soluziorik izango munduko erakunde politikoak eta ekonomikoak eraldatzen ez ditugun eta geure burua eraldatzen ez dugun bitartean. Geure begirada eta sentsibilitatea berritzen, geure egiazko izaera bestelako bizieran eta jokaeran gauzatzen ez dugun bitartean.

Sarreratxo honen ondoren, Entziklikak gaurko munduaren egoera sozio-ekologikoaz ematen duen deskribapena eta diagnostikoa jasoko dut bigarren puntuan. Hirugarrenean, hondamendia gainditzeko nahitaezko jotzen dituen aldaketa ekonomiko zein politikoak aipatuko ditut, baita gure eguneroko biziera ekologikoari dagozkionak ere. Laugarrenean, ostera, begiradaren eta sentsibilitatearen aldaketa-premia azpimarratuko dut, aldaketa espiritualaren premia, alegia. Bosgarrenean, Entziklikari ikusten diodan oinarrizko hutsunea edo muga erakutsiko dut. Eta esperantza aktiborako deiari eskainiko diot seigarrena, guri baitagokigu bestelako etorkizunaren argia piztea.

Entziklikari berari emango diot hitza, iruzkinak eta luzapenak ahal bezainbat soilduz.

2. Deskribapena eta diagnostikoa: Lurraren garrasia eta pobreen garrasia

Laudato sik suntsipenezko panorama iluna deskribatzen digu: “munduaren eta gizadiaren zati handi baten bizi-kalitatearen hondamena” (18). Hona aipatzen dituen zenbait zauri mingarri: gainberoketa (23,24,26,51), klima-aldaketa (26,52,168), kutsadura orokorrean (111,175), uraren kutsadura (48: merkurio-kutsadura urre-meategietan eta sufre-dioxidoarena kobre-meategietan: 51), “garaia baino lehenagoko milioika heriotza eragiten” duen eguratsaren kutsadura (20), bioaniztasunaren galera (38,39), lurra basamortu bilakatzea (89), “itsasoko mundu zoragarria urpeko hilerri” bihurtzea (41), eta “lur hau ikaragarrizko zikinkeria-biltegi” (21). Entziklikak argi eta garbi dio: “Ez dugu inoiz azken bi mende hauetan adina gaizki tratatu eta hondatu denona dugun etxe hau” (53). Mikro-organismo biziz osaturiko makro-organismo bizia denez, esan dezakegu lurrak sentitu eta erreakzionatu egiten duela: “gure arreba au oihuka ari da egiten diogun kalteagatik” (2).

Guztion mahaitik kanporatuak diren behartsuak ere oihuka ari dira: “munduko biztanleriaren ehuneko hogeik, neurrigabe kontsumitzeagatik, nazio pobreei eta geroko belaunaldiei bizirik mantentzeko behar dutena lapurtu egiten diete” (Zeelanda Berriko Gotzainen Batzarraren dokumentua aipatuz) (95). Gutxi-gutxi batzuen luxuak “gizatasuna galtzera daraman miseriazko egoera iraunkorra” dakar (109) konta ezin ahala behartsurentzat, “hondamen gizatiar eta soziala” (48); hainbat eta hainbatek ez dute edateko urik ere eta lehorteak pairatzen dituzte, Afrikan bereziki (28,29,30). “Planetako multzorik handiena, milaka milioi pertsona” (49) guztion mahaitik kanpora dago, “ekoizten diren janarien herena alferrik galtzen den” bitartean (50). Zer esan nahi du orduan “Ez inor hil” aginduak? Alferrik galtzea ostea da; ostea hiltzea da. Lurraren eta itsasoaren barrenetik datorkigu behartsuen garrasia.

Eta bi garrasiek garrasi bat bera egiten dute, kausa berak eraginak direlarik: berehalako irabazia ez dakarren oro hondakin bihurtzen duen “baztertzearen kultura” (22). Horrela, “ingurumenaren hondamena eta gizadiaren eta etikaren hondamena elkarrekin estu lotuak daude” (56), eta naturaren eta gizadiaren alderik ahulenari erasaten diote (48). Eta alderantziz ere esan liteke: behartsuenei erasotzeak naturari erasotzea dakar: “zapaldua eta hondatua dagoen, eta ‘erdiminetan intzirika dagoen’ (Erm 8,22) gure lur hau pobrerik baztertuenen eta gaizki erabilienen artean aurkitzen da” (2). Hiri handien inguruetan metatzen diren zabor-mendiak lekuko.

Zer gertatzen zaigu gizakioi? Esan behar, dena suntsitzeko eta geure burua ere suntsitzeko eromenak eman digula: “Norbaitek kanpotik begiratuko balio planetako gizarteari, harritu egingo litzateke horrelako jokaera ikusteaz, batzuetan suizida baitirudi” (55). Milaka urte dira eromen hau geneetan dakarkigula, eta azken bi mende hauetan egun gauden kinka larriraino ekarri gaitu.

Aurrerapena, garapena, hazkundea deitu diogu. Baina, hain zuzen ere, “hazkunde teknologikoari eta ekonomikoari ematen zaion orientabidearekin, helburuekin, esanahiarekin eta testuinguru sozialarekin dute zerikusia gaur egungo desbideratzearen sustrai sakonek” (109). Panorama hondagarri honen zergatiek izen bat dute, edo izen asko dituen gertakari zentzugabe bera: “paradigma teknokratikoaren” globalizazioa (101), hots, ezagutza teknologikoa gainerako ezagutza guztien buru edo egiazko ezagutza bakar bihurtu izana eta zehazkiago, teknologia boteretsuenen eta aberatsenen zerbitzura jarri izana. Hainbesteko boterea “gizaki gutxi batzuen esku egotea” (104). Korporazio transnazionalen interesen nagusitza bortitza (38). Erregai fosilen –ikatza, petrolioa, gasa– erabilera intentsiboa (165). Lurreko baliabideen neurrigabeko ustiapena, berehalako irabaziari bakarrik begiratzen dion ekonomia, ahalik eta gehien irabazteko ahalik eta gehien ekoiztea (32,180). Politika ekonomia finantzarioaren morroi bilakatu izana (hauxe da Entziklikak gehientsuen errepikatzen duen salaketa: (54,57,109,129,175,189,196,197). Mugarik gabeko hazkundearen ideologia (46,106,193), planetako ondasunak agortezinak bide direlako gezurrean oinarritua (106). “Neurrigabekeria megalomanoa” (114). Lurraren “jabe eta menderatzaile bagina bezala hazi” izana, “bortxaz eta zuzengabe erabiltzeko eskubidea bagenu bezala” (2). “Gu geu ere lur garela ahaztu” izana (2) (ik. Has 2,7).

Horra diagnostikoa. Eta bistan den pronostikoa: munduan nagusi den sistema hori ez da eramangarria, ez da jasangarria. Hondamendira garamatza bizidun denok batera. Entzun dezagun, bada, “lurraren oihuarekin batera behartsuen oihua ere” (49). Oihu bikoitz eta bakar horrek ezin ageriago uzten baitu “bakea, zuzenbidea eta kreazioa onik gordetzea bata bestearekin guztiz lotuak dauden hiru gai direla” (Gotzain Dominikarren Batzarraren dokumentua aipatuz) (92).

3. Irtenbidea: bestelako politika, bestelako ekonomia, bestelako biziera

Orain arte inoiz izan ez den bidegurutzean aurkitzen gara, gizakiok geurok baikara erantzule. Ez dakigu oraindik garaiz ote gauden okerrena saihesteko, baina badakigu okerrenera goazela baldin eta neurri drastikoak hartzen ez baditugu. Eta badakigu, jakin, ezingo digula irtenbiderik eskaini ataka larri honetara ekarri gaituen paradigma edo eredu berak. Irtenbidea, irtenbiderik bada, ekologia oso, integral edo sakonaren paradigmak bakarrik emango digu. “Iraultza kultural ausarta albait lehen aurrera eraman beharrean jartzen gaitu gertatzen ari denak” (114); “beste era bateko begiratua, pentsaera, politika, heziketa-programa, biziera eta espiritualtasuna eskatzen digu kultura ekologiko horrek, eredu teknokratiko gero eta indartsuagoaren aurrean erresistentzia taxutzeko gai izango litzatekeen kultura” (111).

Entziklikak aipatzen dituen neurri estruktural nagusi batzuk jasoko ditut hemen, zehatz bezain premiazkoak. Baina, hasteko, planetaren larrialdi estu honetan egoera iraultzeko botere faktiko handiek erakusten duten uzkurtasunaren eta ezaxolaren aurka Frantzisko aita santuak behin eta berriro egiten duen salaketa gogoratuko dut: “Harrigarria da nazioarteko politikaren erantzunaren ahulezia” (54). Zergatik? Itzulinguruka ibili gabe esaten du: “Finantzekin lotua dagoen boterea da honetarako ahalegina egiteko gogorik eza handiena erakusten duena; horiek egindako proiektu politikoek ez dute ikuspegi zabalik izan ohi” (57). “Badirudi, baliabide eta botere ekonomikoa nahiz politikoa dutenetako askoren jokabidea arazoak edota horien zantzuak ezkutatzea dela, klima-aldaketak dakartzan ondorio txarrak zertxobait gutxitze hutsean geldituz” (26). “Interes partikular gehiegi dago, eta oso erraz jartzen da interes ekonomikoa denen onaren gainetik, eta interes horrek manipulatu egiten du informazioa, bere proiektuek kalterik izan ez dezaten” (54; ik. 52). Horrek esplikatzen ditu klima-aldaketaren Goi-bileren porrotak, edo hauek erakusten dute hura: “Ingurumena gai harturik egindako mundu-mailako Goi bileren porrotak erakusten du zenbateraino menpean hartua daukaten teknologiak eta finantzek politika” (54; ik. 166,167). Argia bezain etsigarria da: herrialdeek, ahaltsuek batik bat, “beren nazio-interesak mundu guztiaren onaren gainetik jartzen dituzte” (169). Tragikoa eta zinikoa da. Asasinoa. Azken batean, suizida.

Norabidea guztiz aldatu beharra dago. “Gizadiak konturatu behar du ezinbestekoa duela aldaketak egitea bizitzeko eran ekoizpenean eta kontsumoan” (223). Behin betikoz utzi beharra dago “hazkunde neurrigabeko, mugagabekoa, izan daitekeela”, “planetako ondasunen erabilgarritasuna mugagabea dela uste izatea” (106). Gezurra da. Premiazkoa da “produkzio- eta kontsumo-erritmo jakin bat moteltzea” (191), “erritmoa pixka bat geldotzea”, ez baita “jasangarria” (193); areago, “iritsi da munduko zenbait tokitan deshazkundea onartzeko garaia” (193). Hitz batean, “munduko ekonomiaren disfuntzioak eragiten dituzten egiturazko kausa ezabatu” eta “hazkunde-ereduak zuzendu” beharra dago (Benedikto XVI.a aipatuz) (6).

Zehatzago: “ekoizpen-eredu zirkularra” onartu behar da, “denentzat eta geroko belaunaldientzat ere baliabideak ziurtatuko dituena”; horretarako, ezinbestekoa da “baliabide ez berriztagarrien erabilera ahalik eta gehien mugatzea, kontsumoa neurritsu egitea, gauzak egoki eta onuraz erabiltzea eta birziklatzea” (22), erregai fosilak – ikatza, petrolioa, gasa – “oinarri dituen teknologia” “pixkanaka eta luzatu gabe” ordezkatzea (165). Eta ozeanoak babestea, horiek baitute “izaki bizien barietate zabalaren parterik handiena, hainbat eta hainbat oraindik ezezagun zaizkigunak eta arrazoi desberdinengatik galtzeko arriskuan direnak” (40); eta “koralezko harresiak” gordetzea, “lurreko baso handien pareko” baitira, eta “gutxi gora behera milioi bat espezieri babesa ematen baitiete”, baina asko eta asko “antzu dira gaur egun” (41). Eta “planetako biriken antzeko diren Amazonia, Kongoko ibaiaren arroa, edota ur-geruza handiak eta glaziarrak” zaintzea, “bazkun multinazionalen interes ekonomikoen” (38) aurka. Eta hezeguneak eta mangladiak ere babestea (39). Ekologiaren eskakizuna da, noski, “gizadiaren ondasun kulturalak” zaintzea eta “ingurumenarekiko arazoak aztertzean tokian tokiko kulturak arretaz hartzea” ere (143).

Hori guztia hitz eta desira on huts bilaka ez dadin, ordea, “ezinbesteko gertatzen da arau-sistema bat sortzea, iragan ezinezko mugak markatuz eta ekosistemen zaintza bermatuz, eredu teknoekonomikotik sortuko diren botere-era berriek politika ez ezik askatasuna eta zuzenbidea ere erraustu aurretik” (53). Askatasun politikoa iruzur hutsa da askatasun ekonomikorik gabe, hau da, aukera-berdintasunik gabe, eta, ondorioz, “baliabiderik eta botere finantzari handienak dituztenei mugak jarri” gabe (129). Askatasuna gezurra da, “eskala handiko” ekoizleek, latifundioek eta monopolioek “nekazari txikiak beren lurrak saltzera edota beren ohiko laborantzak uztera” behartzen dituztenean (129; ik. 180). Eta ez da soluziorik izango, “ikuspegi zabala duen” politikarik ez den bitartean, politikak handiki batzuen interesetara makurturik jarraitzen duen bitartean (197). Argi eta tinko dio Frantzisko aita santuak, Benedikto XVI.aren hitzak aipatuz: “Premiazkoa da mundu-mailako egiazko Aginpide politikoa” (175).

Naturaren eta behartsuen hondamendia gainditzeko Entziklikak proposatzen dituen neurrien artean, aipamen berezia merezi du “zor ekologikoa” kitatu beharrak (50,51; ik. 25,48). Zenbait herri-mugimenduk –Txileko Ekologia Politikoko Institutuak, kasu– Rio de Janeiroko Goi-bileran proposaturiko kontzeptua da aita santuak aipatzen duen “zor ekologikoa”. Esan nahi du: Iparraldeko herrialde industrializatuak Hegoaldeko lehengaiak ustiatuz neurrigabe aberastu dira, eta Hegoaldeko herrialdeak larriki pobretu dira, bidegabeko harreman komertzialak eta prezio-politikak medio; eta beraiek dira gainera kutsaduraren, hondamendi “naturalen”, klima-aldaketaren eta honen ondorio den itsas mailaren igoeraren biktima nagusi. Herrialde aberatsek duten zor ekologikoa askoz handiagoa da herrialde pobreak itotzen dituen “kanpo-zorra” baino.

Zorra hiltzailea da. Boteretsuek ezarritako arauz arautua dagoen ekonomia hiltzailea da. Eta desordena hiltzaile hau zilegiztatzeko jabetza pribatuaren eskubidea aipatzea iruzur egitea da. “Jainkoa ukatu egiten du erabateko jabetza nahi izatea”, dio zorrotz Entziklikak, Biblia aipatuz (Dt 10,14; Sal 24,1). Ez da zilegi, beraz, lurra inori behin betiko ez saltzea ez erostea (Lb 25,23). Jainkoarena bakarrik da Lurra, hau da: guztiona eta guztiontzat. “Jabetasun pribatuak ondasunen erabilera unibertsalaren mende egon behar du” (93), dio Frantzisko aita santuak, Joan Paulo II.aren irakaspena eta Eliz irakaspen tradizionala berretsiz. Bakoitzarena guztiontzat da.

Horra, labur emanda, Entziklikak eskatzen duen egiturazko eraldaketaren, iraultza sakonaren, ildo eta neurri nagusiak. Baina ez da aski erakundeen aldaketa eskatzea gu geu eta geure eguneroko biziera zehatza aldatu gabe. Edonoren eskura dauden hainbat jarduera proposatzen ditu Laudato sik. Esate baterako: “Plastikoa eta paperaren erabilera saihestea, uraren kontsumoa murriztea, hondakinak bereiztea, zentzuz jan ahal izango dena bakarrik prestatzea, gainontzeko bizidunak arretaz zaintzea, garraio publikoa erabiltzea edota ibilgailu bera pertsona bat baino gehiagoren artean partekatzea, zuhaitzak landatzea, beharrezko ez diren argiak itzaltzea” (211).

Eta lurrarekin zuzeneko kontaktua zaintzea. Ez gaude eginak “zementu, asfalto, beira eta metalez gainezka bizitzeko, naturarekin zuzeneko inolako harremanik izan gabe” (44), landan paseatu gabe, lurra begirunez zapaldu gabe, bertan hainbat bizi-forma nola sortzen eta hazten diren ikusi eta miretsi gabe. Geure egunerokotasunean leku egin behar diogu lurrarekiko harremanari, gorputzeko zentzumen guztien bidez: ikusiz, entzunez, usainduz, ukituz, dastatuz… Zoriona da. Bizi ona.

4. Irtenbidea: bestelako begirada, sentsibilitatea, espiritualtasuna

Ekologia integrala ez da mugatzen egiturazko aldaketa politiko globaletara, hauek beharrezkoak eta premiazkoak badira ere. Ez da mugatzen norberaren eguneroko biziera eta usadioak aldatzera ere, nahiz eta hau funtsezkoa izan. Ekologia osoak bestelako begirada eta sentiberatasuna eskatzen ditu: esker on eta apaltasunezko, miresmen eta begirunezko begirada eta sentiberatasuna. Ekologia integralak, azken batean, espiritualtasuna darama berekin. Bizi dugun arazoa, sakon-sakonean, espirituala da, eta irtenbideak espirituala izan beharko du. Espiritualtasun berria? Bestelako espiritualtasuna? Ez, espiritualtasuna besterik gabe.

Espiritualtasuna marko erlijiosoaren barruan nahiz kanpoan bizi daiteke, baina, nolanahi ere, eraturiko marko erlijioso oro –hots, sineskizunez, erritoz eta arauz osaturiko egitura oro– gainditzen du. Baina ez du baztertzen “inolako zientzia-adarrik edota inolako jakituria-motarik, ezta erlijioarena ere bere hizkuntza bereziarekin”, eta badaki “herrien aberastaun kulturalera, arte eta poesiara” jotzen (63).

Espiritualtasun ekologikoa eta askatzailea, batak bestea baitakar. Kultura eta ekologia etikoa inspiratzeko eta, Misterioaren ikuspegitik, bakoitzari bere “zentzurik sakonena” emateko gai den espiritualtasuna (210).

Gaudenean eta garenean, hurkoaren aurrean, izaki ororen aurrean, “erabat presente” egoten, une oro “patxadazko arretaz”, “oso-osorik”, “gero zer datorren pentsatzen jardun gabe” (226) bizitzen erakutsiko digun espiritualtasuna.

Den oro bizi den, mugitzen den eta izan ere den “Misteriorantz saltoa ematera” (210) eramango gaituen espiritualtasuna. “Maitasun-lokarri amaigabekoa den Espiritua unibertsoaren bihotzaren barru-barruan” kreatuz, eraldatuz, “bide berriak adoretuz eta eraginez” ari dela somatzeko (238), zentzumen guztiak irekiko dizkigun espiritualtasuna.

“Unibertsoaren misterioa” (76-83) miretsaraziko eta “izaki bakoitzaren mezua kreazio osoaren harmonian” (84-88) sumaraziko digun espiritualtasuna; inguratzen gaituen eta garen natura “maitasun-hitzez betea” (225) dagoela ikustera eta “Jainkoaren liburu eder” (12, 85) bezala irakurtzera eragingo digun espiritualtasuna, libururik sakratuena bezala, liburu sakratu guztiak baino askoz zaharragoa; Misterioa edo jainkozkoa “hosto batean, bidean, ihintzean, behartsuen begiradan” (233) agerraraziko digun espiritualtasun mistikoa.

“Lurzorua, ura, mendiak, dena Jainkoaren fereka” (84), edo Biziaren edo Baden Misterioaren fereka bezala ikusaraziko digun espiritualtasuna. “Mundua elkartasunaren sakramentu gisa” (Benedikto XVI.a) (9) begiratzen eta onartzen duen espiritualtasuna.

Izakiak “gure onurarako izan daitezkeen ‘baliabide’ gisa” ez, baizik eta “berei dagokien berezko balioa” duten izaki bezala begiraraziko digun espiritualtasuna (33,140). “Kreazioa oso-osorik arretaz errespetatzera” (Eliza Katolikoaren Kristau Ikasbidea, 2417) (130) eramango gaituen espiritualtasuna.

“Mundua, ebatzi beharreko problema baino”, “bozkarioz hausnartzen eta goresten dugun misterio zoragarria” (12) bezala ikusten duen espiritualtasuna. “Izaki bakoitza bere izaeraren gorazarrea abesten” ari dela sumatzera eta, ondorioz, “Jainkoaren maitasunean eta itxaropenean pozik bizitzera” (Japoniako gotzainak aipatuz) (85) daraman espiritualtasuna.

“Dena bata besteari konektatua dagoela” (138, 92,117), “izaki guztiek elkarrekiko lotura dutela”, “bakoitza maitasunez eta mirespenez balioztatu behar dela eta izaki guztiok batak bestearen beharra dugula” (42) ikusi eta sentiaraziko digun espiritualtasuna, eta “onddoak, algak, harrak, intsektuak, sugeak eta kontaezin ahaleko mikroorganismo desberdinak” (34) beharrezkoak direla, eta “planetaren osagai ezberdinak –fisikoak, kimikoak eta biologikoak– batzuk besteekin erlazionatuak dauden bezala, era berean, bizidun izaki-mota guztiek ere sarea osatzen dutela, ezagutzen eta ulertzen sekula bukatzen ez dugun sarea” (138), eta “elkarren mendeko izateak mundu bakarrean, guztiona den proiektu bakarrean pentsarazten digula” (164).

“Errealitatea erabilgai eta menderagai soil bihurtzeari uko egiten dion” espiritualtasuna, “menperatzailearen, kontsumitzailearen edota esplotatzaile hutsa denaren jokabideak” beste garai bateko jokabide bezala atzean uzten dituena, neurritasunean eta elkar-zaintzan bizitzera, “den guztiarekin estu-estu bat eginik” sentitzera, “munduarekiko geure harremanetan senidetasun- eta edertasun-hizkuntza hitz egitera”, izaki guztiei, Asisko Frantziskok bezala, “anai-arreba izen eztia ematera” (san Buenaventura) garamatzana (11). Izaki guztiak “bere izaeraz Jainkoa goratzen duen” (33) koru bat bailitzan kontenplatzen duen espiritualtasuna.

Bizi-kalitatea soiltasunean bilatzen erakutsiko digun espiritualtasuna, “bizitza-estilo profetiko eta kontenplatzailera” berez eramango gaituena, “kontsumoarekin itsutu gabe erabat gozatzen dakiena”, “gutxirekin gozatzeko gaitasuna” emango diguna, “txikia baloratuz” bizitzera bideratuko gaituena, “bizitzak ematen dizkigun aukerak eskertuz, dugunari erabat lotu gabe eta ez dugunarekin tristetu gabe” (222). “Askatasunez eta kontzientziaz bizitako neurritasuna askatzailea da” (223). “Gutxi behar izaten eta asko bizitzen” erakutsiko digun espiritualtasuna, harremanen plazerra eta “norberaren karismak gauzatzean, musikan eta artean, naturarekiko harremanean nahiz otoitzean aurkitzen den pozbidea” gozatuz (223).

Gure mundu hauskor honetan, “geure ahalmena nola bideratu, landu eta mugatu beharko genukeen ezagutzeko” (78) adimena argituko digun espiritualtasuna.

Lurraren, gizaki eta izaki guztien atsedenaren espiritualtasuna: “Zazpigarren eguneko atsedena ez da gizakiarentzat bakarrik ezartzen, baita ‘zuen idi eta astoek ere atseden hartu ahal izan dezaten’ ere (Ir 23,12)” (68).

Begirunearen eta zaintzaren espiritualtasuna, edo “gizarte osoan eragina izango duen zaintzaren kultura” (231). “Nork bere gorputza onartzen, zaintzen eta bere esanahiak errespetatzen” (155) erakutsiko digun espiritualtasuna.

“Bizitzaren sakontasunera daraman harridurarako gaitasuna” (225) emango digun espiritualtasuna, horrela “jakintsu bizitzen, sakontasunez pentsatzen, bihotz-zabaltasunez maitatzen” (47) lagunduko diguna.

Inguratzen gaituen eta barnean daramagun “etengabeko zaratan” baretasuna aurkiaraziko digun espiritualtasuna, hartuak gauzkan aktibismotik eta presatik, “etengabeko distrazio urduritik” (225) askatuko gaituena. “Geure buruarekin bakean” bizitzea (225) ahalbidetuko digun espiritualtasuna, azken buruan.

5. Kritika bat: gizakia kreazioaren zentro eta gailur?

Laudato si Entziklikak marrazten digun deskribapena zabal eta dokumentatua da, indartsua eta doia, Lurraren oihua eta behartsuen oihua bezain indartsu eta doia. Eskaintzen digun diagnostikoa zorrotza eta zehatza da, eta tinko oinarritua: enpresa handien eta kapital finantzarioaren gutizia aseezina da egoeraren erantzulea. Proposatzen duen terapia, berriz, premiazkoa bezain egokia da: norabidearen eta kulturaren, aurrerapen-paradigmaren, ekonomia-ereduaren aldaketa; ekologia integralaren paradigma hartu beharra dago.

Hori guztia dela-eta, hasieran esan dudan bezala, Frantzisko aita santuaren Entziklika hau Eliza Katolikoaren irakaspenaren historian mugarria dela deritzot. Lurrak eta behartsu guztiek eskerrak ematen dizkiote euren oinazearen eta itxaropenaren barrenetik.

Hala eta guztiz ere, Entziklika, orokorrean, mundu-ikuspegi antropozentriko batean itsatsia dago, eta hauxe iruditzen zait gainerakoan hain bikaina den idazki honen funtsezko hutsunea. Zilegi bekit kritika hau adieraztea eta oinarri-oinarriko galdera hau formulatzea: Ekologia integralarekin bateragarria ote da gizakia kreazio osoaren zentro eta gailur gisa jartzea, dokumentu honek egiten duenez? Ez ote ginateke, hartara, gauden egoerara ekarri gaituen antropologiari atxikiak geratuko funtsean?

Egia da, izan, antropozentrismoaren ondorioak orokorrean salatzen dituela (115-121), baina mundu-ikuspegi, filosofia eta teologia antropozentrikoa gainditu gabe halere. Ekologia osoa (ingurumenarena, ekonomiko-soziala, kulturala) erreibindikatzen du, bai (137-162), baina bere osoan eta modu koherentean garatzeko oztopo diren mugak ezartzen dizkiola esango nuke.

Entziklikaren zenbait baieztapen aipatuko ditut ondoren, nire ustez kosmobisio antropozentrikoegia adierazten dutenak eta ikuspegi eta praxi ekologiko integralarekin bateragarriak ez direnak:

1) Biblian oinarrituan den baieztapen tradizionala bere egiten du, alegia: “Jainkoak gizakiari eman ziola munduaren ardura” (5). Hori horrela bada, mundua arduradunik gabe geratuko ote da giza espeziea, eboluzioaren eraginez edo, probableago dena, gizakiak bere genoma aldatuko duelako, desagertuko denean? Noiz edo noiz desagertuko baita.

2) “Gizakiak berekin ditu berak ere bilakaera-prozesuak, baina badu beste sistema irekien bilakaeraz esplikaezina den zerbait ere (…). Unibertso material honetan izaki pertsonala azaldu izanak adierazten duen berezitasun kualitatiboak Jainkoaren zuzeneko ekintza izan dela esan nahi du” (81). Gizakiaren “berezitasuna” “eboluzio hutsez, gainerako sistema irekiak bezala” ezin dela esplikatu esatea eta oraindik ere gizakiaren jatorria esplikatzeko “Jainkoaren zuzeneko ekintza” erreibindikatzen jarraitzea, hori da niretzat garai hauetan esplikaezina.

3) Entziklikak argi esaten du, hori bai, “Elizak gaur egun ez duela erakusten besterik gabe gainerako sorkariak erabat gizakiaren onerako direnik”, baizik eta “gainerako bizidunek ere Jainkoaren aurrean beren balioa dutela”, “berez dutela balioa” (69), eta “gauzak oker ulertzea izango litzatekeela gainerako izaki biziak gizakiaren mende dauden objektu huts direla eta hark bere nahierara erabil ditzakeela pentsatzea” (82). Aldi berean, ordea, eta behin eta berriz dio gizakiak “duintasun berezi-berezia duela” (43), “balio berezia” eta “lehentasuna” (90) dituela “gainerako izakien gainetik” (119). Noski, izaki bakoitzak du bere “balio berezia”, eta Entziklikak ez du hori ukatzen. Baina zer esan nahi du “gainetik” egoteak? Pretentsio arriskutsua da, historia lekuko.

4) “Antropozentrismo desbideratuak ez du, halabeharrez, ‘biozentrismoa’ ekarri behar, zeren horrek beste desoreka bat onartzea eskatuko bailuke, eta horrek arazoak konpondu ordez beste batzuk gehituko lituzke” (118). Zuhurtziaz dio biozentrismora igarotzea ez dela derrigorrezkoa, baina erabat eta tinko dio berehala biozentrismoak “beste desoreka bat” dakarrela. Zer desoreka eta zergatik? Ez du esaten.

5) “Demografiaren hazkundea garapen oso eta solidarioarekin bateragarria dela aitortu beharra” baieztatzen du (50), eta “planetan gizakiak duen presentzia murriztu” egin behar dela diotenak kritikatzen (60,50). Gaur egun hazkunde demografikoaren defentsa egiteari arduragabekeria deritzot; nolanahi ere, ez da inolaz bateragarria ekologia integralarekin.

Diodan, aita santuaren desenkusarako, Entziklika ez dela eztabaida filosofikoetan sartzen. Debate filosofiko nahiz teologikoak ez zitzaizkien, bestalde, irakurleei hainbeste interesatuko, ziur ezetz. Funtsezkoa eta erabakigarria besterik da: gizadiari dei egiten diola, tonu indartsuaz eta argi eta zehatz egin ere, bere erantzukizun historikoa atxikitzera eta historia iraultzera, mundua menperatzetik izaki guztiak errespetatzera eta zaintzera igarotzera. Hori da funtsezkoa. Baina hemen ere esan daiteke harako hura: teoria on bat dela sarri gauzarik praktikoena. Gauden amildegiaren ertzeraino ez gara iritsi giza espezie inbaditzaile honen gutizia indibidual eta kolektibo hutsagatik soilik, baizik eta baita lagun eta euskarri izan dituen antropologia, filosofia eta teologiagatik ere: den guztiaren erdigune eta zentzu gizakia omen delako ideiagatik, alegia.

Genero-krimenak ere ez ziren hainbat eta hainbestekoak izango baldin eta patriarkalismoa izan ez balitz, antropologia patriarkala izan ez balitz, alegia: gizonezkoak emakumea bere mendean izan ahal duela eta behar duela. Era berean, gizadia ez zen ustiaketaren eta suntsipenaren mutur honetaraino inoiz iritsiko, baldin eta bere duintasuna gainerako espezie guztien gainetik dagoela sinetsi izan ez balu, bere burua den guztiaren jabetzat hartu izan ez balu, dena berarentzat dela sinetsi izan ez balu.

Ez da luzaroan ezer aldatuko mundu-ikuskera aldatzen ez badugu. Ez gara menderaketatik zainketara igaroko, baldin eta oraindik errotua dugun paradigma antropozentriko estua gainditzen ez badugu. Gizakia ez da lurraren zentro, ez lurra eguzki-sistemaren zentro, ez eguzki-sistema gure galaxiaren zentro, ez gure galaxia unibertsoaren zentro. Adimendun bizidunei besteei baino balio handiagoa emango bagenie ere, aitortu beharko genuke adimena ez dela, ezta kontzientzia bera ere, gaurko homo sapiens honen ondare esklusiboa, adimenaren eta kontzientziaren garapen mugagabe handiagoaren hasieran baizik ez gaudela oraindik, eta dena denarekin loturik dagoen unibertso honen baitako zokoren batean, edo konta ezin ahala izkinatan, badirela agian gu bezain izaki adimentsuak edo askoz ere adimentsuagoak.

6. Konklusio gisa: itxaropena, baina zer itxaropen?

Oharpen kritiko hori gora behera, Entziklikak erabateko norabide-aldaketa, “iraultza kultural” ausarta eskatzen digu. Hori da funtsezkoa. Baina funtsezkoa bezain zalantzazkoa. Ez ote gehiegi egiazki gauzatzeko? Horrenbeste itxaro ote genezake, ahaltsuenen ardura-gabezia ikusirik eta euren esku zenbat botere duten gogoan harturik? Inozoegia litzateke botere handiek, dituzten interesak eta euren arteko lehia konponezinak dituztelarik, amore emango dutela uste izatea. Eta itxaropen inozoa jarrerarik alferrekoena eta alienatzaileena bilaka daiteke, are ezer aldatu nahi ez duten botereen aliaturik onena.

Baina ezin diogu horri itxaropen deitu. Itxaropena ez da itxarotea. Esperantza ez da zain egotea. Esperantza, arnasa eta espiritua izatea da bidean aurrera jarraitzeko, opa dugun etorkizun desiragarri eta premiazkoa aurreratuz, egunero egiaztatuz eta posible eginez. Esperantza bestelako mundua sortzea da. Esperantza Genesiko Espiritu kreatzaileak, profeta eta mistiko guztiei, erlijioso nahiz laiko, eragin dien Espirituak guri eragiten uztea da.

Horrela itxaron izan zuen Jesusek Jainkoaren Erregetza. Ez gerorako iragarriz soilik, lehentxeago edo geroxeago noizbait gertatuko zela sinetsita, baizik eta iragartzen zuena egunero gauzatuz: etsiei arnasa emanez, behartsuak miseriaren aurka adoretuz eta mobilizatuz, baztertu sozial eta erlijiosoen mahaikide izanez, zauritu eta goseen gupida izanez, gaixoak sendatuz, “altxa zaitez” esanez. Jesus ez zen izan ez optimista ez pesimista, Espiritu kontsolatzaile eta eraldatzaileak, irabiatzaile eta eraberritzaileak eragindako gizakia baizik, “gauzen izaeratik beretik beti zerbait berria sorrarazten” duen Espirituak (80), “unibertsoaren bihotzaren barru-barruan bide berriak adoretuz eta eraginez dagoen” Espirituak (238) eragindako gizakia.

Horrela itxaron izan zuen Asisko Frantziskok ere: biziz. Ondasunak behartsuei emanez, lepradunak besarkatuz, izaki guztiak gurtuz, izaki guztiak anaia eta arreba bezala –“arreba ura”, “anaia otsoa”– agurtuz, pobreenekin pobre bihurtuz, pobre eta libre izanez, pobre eta anaia, pobre eta apal, pobre eta on, pobre eta zoriontsu.

Izaki eta gizaki ahulak egiazkotasunean eta poztasunean zainduz bizi izatean, horretan datza ekologia integrala, horretantxe esperantza ere.

Esperantzak berekin darama “gauzak alda daitezkeela” sinestea (13), “zuzengabekeria ez dela garaitezina” (74), “maitasunak darabiltzala eguzkia eta izarrak” (Dante Alighieri) (77). Baina berekin darama batik bat arnasa hartzea, beste modu batean bizi ahal gaitezen, mundua aldatuko duen eran bizi ahal gaitezen, alegia. Horregatik dio Entziklikak: “Aski da gizaki on bat itxaropena izateko” (71). Hau da, mundua zertxobait aldatzeko. “Maitasunak indar handiagoa du” (149).

“Historian lehen inoiz ez bezala, guztion etorkizunak hasiera berri bat bilatzeko deia egiten digu (…). Gure garaia oroitua izan dadila biziaren aurrean miresmen berria esnarazteagatik; jasangarritasuna lortzeko erabaki sendoagatik; justizia eta bakearen aldeko borrokan azkarrago jarduteagatik eta bizitza alai ospatzeagatik” (Lurraz Gutuna) (207).

Hau guztia hitzak, ametsak eta desira onak baino zerbait gehiago izango ote da? Gure esku dago. Egin dezagun Asisko Frantziskok bezala. Aski da gizon on bat itxaropena izateko. Injustizia ez da garaitezina. Maitasunak darabiltza eguzkia eta izarrak. Maitasuna ahaltsuago da. “Gabiltzan kantari –dio Frantzisko aita santuak–. Planeta honekiko gure borroka eta kezkek ez diezagutela itxaropenaren poza kendu” (244).

Gabiltzan kantari, Asisko Frantzisko, behartsu, anaia, itxaropenaren juglarea eragozpenak eragozpen bizi izan eta hil zen bezala.

(Hemen 50, apirila-ekaina, 7-20 or.)

  1. Parentei arteko zifrak Entziklikako zenbakiak dira. Testuak euskarazko argitalpenetik hartzen ditut, han-hemenka aldaketatxoren bat edo beste sartuz: Laudato si’. Denona den etxea zaintzeaz, Frantzisko aita santuaren Gutun Entziklika, Idatz, Donostia 2015.
0 replies

Leave a Reply

Want to join the discussion?
Feel free to contribute!

Leave a Reply