FUNDAMENTALISMOAREN GAITZAK ETA SENDAGAIAK

Atariko gisa

Fundamentalismoaren inguruan ikuspegi orokor bat emateko eskatu zait. Ez dut, ordea, ibilbide historikoa eskainiko –jatorria, bilakera, egungo egoera–, ezta analisi soziologikoa ere –atzoko nahiz gaurko faktore socio-politikoak–, ezta deskribapen fenomenologikoa ere –erlijio desberdinetan ageri diren ezaugarriak eta gorabeherak. Alderdi horiek denak gogoan izan beharko dira ezinbestean, fundamentalismoa ulertuko badugu. Baina, hori guztia baztertu gabe, beste ildo bati jarraituko diot: fundamentalismoaren ezaugarri nagusiak jorratuko ditut orokorrean.

Eta, hori bai, arreta berezia jarriko diot gaitzarentzat erlijioen barnean bertan aurkitzen den erremedioari. Fundamentalismora lerratzeko joerak eta mekanismoak bezainbat dituzte erlijio guztiek euren baitan fundamentalismoa gainditzeko bulkadak eta baliabideak. Gaizpidea non, onbidea han. Gaitza non, sendagaia han.

Sendagaia nagusituko ahal zaio gaitzari! Horretarako, jatorriko inspirazioari, iturburuko ur isil garbiaren joanari jarraitu besterik ez du erlijio bakoitzak. Erlijioaren etorkizuna dago jokoan. Eta erlijioarena ez ezik, gizartearena, gizadiarena, planeta zaurituarena. Fundamentalismoa nagusitzen bada, gureak egin du eta “gureak” esatean diot: gizakion, herrion, izaki guztion elkartasunarenak. Eta, elkartasunik gabe, hots, hurko desberdinaren errespeturik, ulermenik, estimurik gabe, ezingo gara denok bizi. Eta denok gabe, azken batean inor ez, nahiz eta axaletik begiratuta bestela iruditu.

Hori esanik, hori aurrena, oinarriko beste zenbait oharpen eskaini nahi nuke atari gisako honetan:

1) “Fundamentalismo” hitza 1909an agertua da Amerikako Estatu Batuetan, Iparraldeko Eliza Presbiterianoaren baitan. Eliza honek ez zuen inondik onartzen XIX. mendean Alemanian arrakasta handiz garatu zen teologia liberala eta, beronen aurrez aurre, bost oinarri (Fundamentals) ukiezin xedatu zituen. Alegia: 1) Bibliak gauza guztietan arrazoi duela, 2) Jesus ama birjinagandik jaio zela gizonik eta aitarik gabe sorturik, 3) Jesusek mirariak egiteko ahalmena zuela, 4) gure bekatuak ordaintzeko hil zela gurutzean, 5) eta fisikoki berpiztu zela. Ukiezinak. Hortik abiaturik jaio zen, 1919an, World’s Christian Fundamentals Association elkartea. Kideek “fundamentalista” deitzen zioten euren buruari, harro gainera. Beraz, deitura honek ez zuen haientzat inolako konnotazio txarrik, alderantziz baizik. Gaur ez du inork esaten, ez harro eta ez apal: “Ni fundamentalista naiz”. Besteak dira fundamentalistak, ez gu. Nolanahi ere, fundamentalistak, izan, badira, edo bagara, aitortu ala ez. Iparramerikan fundamentalismo protestantea sortu eta ehun urtera, haien bost oinarri ukiezinek ukiezin izaten jarraitzen duten Eliza katoliko ofizialaren dotrinan^[1]. Esate baterako.

2) Baina fundamentalismoa ez da inolaz gertakari kristaua soilik. Hindu erradikalek Indian meskitak erretzen dituzte; muturreko budistek kristauei eraso egiten diete Sri Lankan; judu ortodoxoek “Israel Handia” ,“Dan-etik Bershebara”, Jainkoak Israeli bakarrik emandako lur gisa errebindikatzen dute, antzinako kanaandarren eta egungo palestinarren kaltetan; musulman islamistak eliza kristauak erretzen eta bonbak leherrarazten ari dira Nigerian, Sirian, Tailandia baketsuan…, eta aspaldiko sharia ezarri nahi diote mundu guztiari ahal duten lekuan (ikus talibanak, ikus Estatu Islamikoa…, baina ez ahaztu zergatik sortu diren eta nork bultzatu dituen zuzenean nahiz zeharka, ez ahaztu Amerikako Estatu Batuen eta Saudi Arabiaren hipokrisia eta erantzukizuna).

3) Eta ez pentsa fundamentalismoa erlijio kontua dela soilik. Bada fundamentalismo “laikoa” ere, eta zer esanik ez fundamentalismo politikoa, eta fundamentalismo ekonomikoa, geure larruan nozitzen ari garena, eta nola!…

Pentsalari eta kultur ikertzaile askok baieztatu dute gure garaiko giro eta egurats arnastezin bilakatu dela fundamentalismoa. Samuel Huntington ospetsuaren esanetan, fundamentalismoa da egungo egoera kultural eta politikoari dagokion erlijiotasuna. Eta hortik erlijioen eta zibilizazioen talka. Hori da, bestalde, bere proposamena. Ez al da, ordea, hori erlijioaren porrota eta zibilizazioaren hondamendia?^[2].

Horrela ulertzen da, nolanahi ere, 70eko hamarkadatik aurrera fundamentalismo erlijiosoaren –judua eta kristaua kasu honetan– eta joera neoliberaleko fundamentalismo politiko-ekonomikoaren artean abian den ituna; kontserbadurismo politikoaren eta konterbadurismo erlijiosoaren arteko paktu “santu” hilgarria. Ez daukagu urrutira joan beharrik ikustera. Hasi, AEBetan hasi zen zen Ronald Reagan-en buruzagitzapean eta Margaret Thatcher-en babesaz. Bertute neoliberalek (tradizioa, ordena, lana, aurreztea) eta ustezko bertute erlijiosoek (tradizioarekiko atxikimendu akritikoa, hierarkiarekiko obedientzia sotila, sexu eta famili moral tradizionalaren lehentasun obsesiboa) eskutik hartu zuten elkar eta elkar harturik jarraitzen dute. Identitatearen obsesioa oinarrian: gu besteen kontra; gu salbatzaile, besteak mehatxu.

Aipamen hauek horretan utzita, marko orokor eta soil, fundamentalismoaren zazpi ezaugarri nagusi aurkezteari lotuko natzaio hemendik aurrera, kasu bakoitzean azaltzen saiatuz idazki nahiz tradizio erlijiosoek beraiek eskaintzen dituztela fundamentalismoaren aurkako antidotorik onenak. Tradizio abrahamikoei –judaismoa, kristautasuna, Islama– erreparatuko diet batik bat.

1. Oinarri aldaezinaren bila

Antzinako garaietan uste zuten Lurra zela munduaren zentro, eta mundua lau pilare tinkoren gainean sendo oinarriturik zegoela, edota ardatz baten –axis mundi– inguruan jiraka zebilela. Goian astroak pizturik, egunez eta gauez gure munduari argi egiteko. Jainkoek –Jainko Gorena edo Patua zutela buru–, erabakitzen zuten zer den ona eta zer den txarra, eta ematen zioten bakoitzari zegokion saria edo zigorra. Mundua egina zegoen, zoria behin betiko xedatua, eta erlijioa zen ordena (edo desordena) ezarriaren berme, den-denak bere bideari jarrai ziezaion amaieraraino edo betiko.

Gaur ere, bere bidean aurrera jarraitzen du munduak. Lurrak biraka jarraitzen du, egunaren ondoan gaua eta gauaren ondoan eguna, solstizioen ondoan ekinozioak eta ekinozioen ondoan solstizioak, ilargia hilero gora eta behera, hilero ilberri eta ilbete. Zeinen miresgarri den guztia! Baina bizi dugun mundua antzinakoek bizi zutenaren oso bestelakoa da: Lurra ez da jada munduaren zentro, izar ertain baten inguruko planetatxo bat baizik, galaxia ertain baten aldirietan, eta konta ezin ahala izar dira galaxia bakoitzean, eta ehun mila milioi galaxiatik gora mugarik gabeko unibertsoan, non supernobek eztanda egiten duten eta etengabe galaxia berriak sortzen diren. Eta hori dena ez da gaur gaurkoz ikus dezakegun mundua besterik, eta badakigu ezer gutxi ikusten dugula, ia ezer ez. Zeinen txiki sentitzen garen! Eta infinituki handiaren antzekoa da infinituki txikia. Atomo ikusezinik txikienaren “barruan” beste unibertso bat zabaltzen da, eta auskalo zenbat unibertso ikusezin, “kanpo” eta “barru” nozioez haratago!

Zientzialariek diote: zenbat eta gehiago ezagutzen dugun munduaz, hainbat eta gehiago hazten da mundu ezezaguna. Materia deitzen duguna ez da materiaz uste genuena, espirituaren kontrako. Espiritu deitzen duguna ez da espirituaz uste genuena, materiaren kontrako. Errealitate misteriotsuaren agerpen dira biak, eta auskalo beste zenbat agerpen ezezagun diren. Unibertsoa dantzan ari da etengabe, duela milaka urte Indiako Beda jakintsuek zioten bezala. Eta dantza horretan dena dago denarekin harremanetan, azken elektroitik lehen galaxiara. Dena dago etengabe mugimenduan, eta dena ari da etengabe aldatzen. Dena da aldakor eta ezer ez da aldagaitz. Ezer ez da erabat egonkor ezegonkortasuna bera baizik, Heraklitok eta Budak duela 2.500 urte irakatsi zuten bezala.

Horra bizi garen mundua. Inoiz baino konplexuagoa, inoiz baino zalantzagarriagoa. “Erlatibismoa” eta “indiferentzia” ez, baizik eta konplexutasuna eta ziurgabetasuna dira gure kulturaren ezaugarri nagusiak. Hainbeste dakigu, non ezer ez baita erabat ziur, eta ia inoiz ez dakigu argi eta garbi zer den egin beharrekoa. Munduaren ardatza koloka balego bezala. Koloka dago egon.

Horrelako egoera oso eramangaitza gertatzen da gizabanakoarentzat, gizarteentzat, herrientzat, denok osatzen dugun herrixka globalarentzat. Eta are eramangaitzago mundu finko eta egonkor batean segurtasunaren jagole eta berme gisa sortu ziren erlijioentzat. Hain konplexu, aldakor eta zalantzagarri bilakatu den munduan, ulertzekoa da erlijioek norabidea eta konfiantza eskaini nahi izatea. Horixe dute zeregin. Baina, norabidea eta konfiantza eskaintzeko, oinarri aldaezinei, printzipio absolutuei, egia eternoei, ziurtasun eztabaidaezinei atxikitzen zaizkienean, fundamentalismora lerratzen dira. Eta fundamentalismoa ez da batere “erlijiosoa”: ziurtasunaren premia pertsonal eta kolektiboarekin du zerikusia, eta berdin ager daiteke politikan, zientzian nahiz erlijioan.

Fundamentalismo erlijiosoa munduz erratzen da. Ez du ikusten, edo ezin du onartu, mundua mugitu egin dela, etengabe ari dela mugitzen. Betiko muga doiak ezarri edo gorde nahi lituzke: egiaren eta errorean artean, onaren eta gaizkiaren artean, onen eta gaiztoen artean, sinestunen eta sinesgabeen artean, heresiaren eta ortodoxiaren artean. Oinarri aldaezinari gogor oraturik jarraitzen du; hori bai, fundamentalista erlijioso horiek informatikaren eta teknologiaren azkeneko gailuak erabiltzen dituzte aldaezina omen den munduan, ohartu gabe aldatzea nahi ez duten mundua aldatzen ari direla gailu horiekin. Fundamentalista erlijioso guztien bereizgarrietako bat da, hain juxtu ere, sineskizun aldagaitzen eta modernitate teknologikoaren arteko sinbiosia. Ikus nola diren teknologia informatiko berrienaren zale porrokatu zenbait gotzain fundamentalista^[3].

Erlijioak nahitaez berekin ote darama, ordea, mundua erabat kreatua eta egonkorra delako ideia, oinarria aldaezina eta ordena mugiezina delako ustea? Bai zera! Bibliako kreazioko kontaketak ez dio: “Ager bedi mundua erabat egina eta amaitua”, baizik eta: “Izan bedi”. Egenneto. Esango balu bezala: “Argia, itsasoa, lurra, zeruko hegaztiak, itsasoko arrainak, lurreko abereak… sor bitez berez”. Edo: “Bilaka bitez, bihoaz sortuz”. “Mundua sortu zuenean, Jainkoak bilakaera sortu zuen aurrena”, dio esaera judu batek. Kreazioa ez da iraganeko gertakaria, munduak bere baitan duen eta amaigabe abian den sorpena baizik, edo sormena. Sortzearen prozesua eta sortzeko gaitasuna. Izakiak, harremanaren eta bilakaeraren bidez, berez sortzen joan daitezen edo euren burua sortuz joan daitezen ahalmen gordea eta miresgarria da “kreazioa”. Bilakaerazko kreazioa. Eta Jainkoa? Aspaldi-aspaldi mundua ezerezetik sortu zuen “sortzaile” bat baino gehiago, Jainkoa ez ote da, hain zuzen, bilakaeraren bidezko agermen, gertamen, sormen, izamen hori?

Kreazioa ez dago egina, ez da antzina gertaturiko zerbait. Gertatzen ari da, bilakatuz doan mundu sortzaile batean.”Bilakaera santuan” dagoen mundua da, Teilhard de Chardin-ek esan zuen bezala. Asmatzeko gai den mundua da, A. Gesché-k dioen bezala. Mundua “sistema irekia da”, J. Moltmann-ek hainbeste azpimarratu duen bezala^[4].

Horiek horrela badira, Bibliako lehen kapitulua horrela irakurtzen badugu, hots, mundua etengabeko kreazioan eta berrikuntzan ari bada, fundamentalismoak ez du inolako oinarririk eta zentzurik.

2. Idazki sakratuen irakurketa literala

Unibertsoa etengabe eraldatzen ari da, baina “idatzia idatzirik dago”, Pilatok esan zuen bezala: behin amaitu ezkero, bere horretan geratzen da geldi. Unibertsoa etengabe sortuz doa, amaigabeko mugimenduan, konta ezin ahala ardatzen inguruan jiraka; idazkiak, ordea, tinko dirau, hitz eta hizki berez osatua beti, aldaezineko ordena berean: “Berexit bara Elohim et hashamaim veet haaretz” (Hasieran Jainkoak zeru-lurrak egin zituen: Has 1,1). Unibertsoa eta bere misterioa, infinituki handiaren eta infinituki txikiaren misterioa, ezin dugu atzeman, atxiki, neurtu; liburua, aldiz, har dezakegu eskuetan, neur dezakegu azala eta pisua, irakur dezakegu edukia eta “ulertu”… Baina zein da edukia? Zer da ulertzea?

Munduan dena mugikor eta zalantzagarri bilakatu denean, liburua ziurtasun eta segurtasunaren euskarri bezala erabiltzea da sinestunaren tentazioa. Liburu sakratuak izan ohi dira ia fundamentalismo erlijioso guztien argumentu nagusi, monoteismo handien kasuan bereziki (judaismoa, kristautasuna, islama). Erlijioak pisu soziala eta garrantzi kulturala galtzen duen heinean, erakunde erlijioso guztiak sinesgarritasun eta autoritaterik gabe sentitzen direnean, mendeetako tradizioak eztabaidan jartzen edo besterik gabe zokoratzen direnean, sineskizun zaharrak herren eta koloka daudenean, dogmak arrazoiarekin eta mundu-ikuskera arruntarekin talka egiten dutenean, erlijioa gizartean “ikusezin” bilakatzen denean (T. Luckmann), gero eta gehiago arazo pribatu bihurtuz eta erakunde erlijiosoetatik bereiziz (“erakundegabetuz”: D. Hervieu-Léger), gizaki erlijiosoak erlijio eratuaren hartzaile edo bezero soil izatetik euren gustuko erlijioa diseinatzera igarotzen direnean, interpretazio-askatasuna erakundearen arrisku izateraino garatzen denean, edonor formula dogmatikoak nahiz arau moralak kritikatzeko eta gaurkotzeko gai sentitzen denean…, hots, “sineskizunaren birtaxutze” sakona (M. de Certeau) edo “mundu erlijiosoaren metamorfosia” (J. Martin Velasco) gertatzen ari denean, orduan aise ulertzen da erlijioek zeri tinko heldu izateko premia sentitzea. Eta horretarako zer hoberik liburu sakratua baino?

“Idatzia dago”: fundamentalistek uste dute argumentu honekin gainerako guztiak sobera direla. Azken batean, fundamentalistari ez dio askorik axola liburuak zer dioen, baizik eta nola sistemari tente eutsi bere sineskizun eta praktikekin (tente, ez bizirik…). Egia esan, ordea, ez dago fundamentalistarik, fundamentalistena izanda ere, bere oinarrizko idazkiak beti literalki irakurtzen dituenik, inolako glosarik eta interpretaziorik gabe. Hala egitekotan, ataka deserosoetan aurkituko litzateke berehala. Esate baterako, Joanen Ebanjelioa edota Pedroren gutuna (Jn 3,29; 1P 1,19) irakurri ahala, kristauak sinetsi beharko luke Jesus benetako arkumea dela, ile kizkur eta guzti. Edo ezingo luke inolako odolkirik jan, halaxe erabaki baitzuen solemneki Jerusalengo Kontzilioak (Eg 15,29). Eta ezingo litzateke ezkondu gabeko gotzainik izan, Timoteoren lehen gutunak agintzen duen bezala (1 Tm 3,2). Eta horiek denak baino zailagoa dena bete beharko luke literalki: “Masail batean jotzen zaituenari eskaini beste masaila” (Mt 5,39). Baina utz dezagun ad hominem edo ad absurdum argumentu hau.

Fundamentalistari egin behar zaion funtsezko galdera zera da: zer da testu sakratua? Testu idatzia bera ote da “Jainkoaren errebelazioa”, ala testua ez ote egiazki errebelatzaile, hain zuzen ere, idatziaz edo esanahi itxiaz haratago, esanahi beti berrietara edo esanezinera irekitzen gaituen edo garamatzan horretan, irekitzen gaituen eta garamatzan heinean? Irakurtzen jakitea da kontua. Fundamentalistak ez daki poemak eta ipuinak irakurtzen. Edo badaki, baina, “idazki sakratuak” irakurtzean, irakurtzen ahaztu egiten zaio. Poema eta ipuin (zentzurik zabalenean), hau da, hizkuntza sinboliko, metaforiko, diren heinean dira testu sakratuak egiazki “sakratu”, “errebelatzaile”, jario agortezin. Irakurtzen jakin behar. Hori da gakoa.

Testuak dioena baino gehiago esaten du beti. Eta gehiago horretan, inolako esanahitara mugatu ezin den eta interpretazio guztiak gainditzen dituen “esan nahi” horretan bilakatzen da testua errebelatzaile, errebelazio, errealitatearen eta gu geu garenaren agerpen.

Marc Alain Ouaknin errabino poeta da. Testuan –diosku– Jainko infinitua finitu bihurtzen da nolabait, hizki-marren itxituran bahiturik. Eta irakurketan, hain zuzen, alderantzizkoa gertatzen da: testuaren mugan misterio mugagabea aitortzen da, Jainko infinitua testuaren itxituratik libratzen da, infinituaren askatasuna bihurtzen zaio, esanahi guztien bahituratik libre^[5]. Horra irakurlearen zeregina eta erantzukizuna: infinitu bahituari infinitutasuna bihurtzea. Irakurlearen grazia.

Idazkia ez baita idatzian agortzen. Irakurtzen dudanean, idatziaren mugak mugagabera eraman nazake, entzuten dudan doinuak edo ikusten dudan formak doinuaz haratago, forma guztiez haratago, eraman nazakeen bezala. Orduan, edozein testu –Dao De Jing-a, Biblia, edozein poema nahiz maitearen gutuna nahiz hiltzera kondenatuaren testamentua– “sakratu” bihurtzen da irakurlearentzat. Irakurtzean gertatzen da errebelazioa. Errebelazio gertatzen denean irakurtzen da egiazki, osoki.

Horixe erakusten digute bereziki juduek, euren idazkiak behin eta berriro irakurri dituztenean, egoera bakoitzean behar zuten argiaren eta arnasaren, errebelazioaren bila. Toraren berrirakurketatik Mishna sortu zen, eta Mishnaren berrirakurketatik Talmuda. Testua itxia dago, irakurketa ez. Eta irakurketa nahiz interpretazio desberdinak ez dira inolaz ere arrisku, aukera baizik. Rabbi Hillel, Jesus baino urte batzuk geroagoko errabinoak, esan ohi zuen: “Zenbat eta eskola gehiago, hainbat eta jakintza gehiago; zenbat eta iritzi gehiago, hainbat eta ulermen gehiago”^[6]. San Gregorio Handiak esaten zuen Idazteuna hazi egiten dela irakurleei esker.

Irakurketak zartarazi egiten du idazki itxia, barnean daraman errebelazioa askatuz. Fundamentalismoak, ostera, jainkozko errebelazioa idazkiaren itxituran sartuz, traizio egiten dio idazkiari, barnean duen errebelazio mugagabeari mugak, ormak, oztopoak jarriz.

3. Egia absolutuaren pretentsioa

Fundamentalismoak ziurtasun absolutua, euskarri sendoa, zalantzarik gabeko irizpideak eta norabideak eskaintzen ditu. Horretarako, jakina, besteek ez duten egia berak baduela ziur egon behar: “Gu egiaren argitan blai bizi gara, zuek gau ilunean zabiltzate itsumustuan; guri dagokigu zuek argitara eramatea, zuei dagokizue onartzea”.

Baina inongo erlijiok ez du berez zertan uste izan egia absolutuaren jabe dela, erlijio guztietako korronte mistikoek ederki erakusten digutenez. Horixe da mistika: ziurtasun eta egia absolutuen beharrik ez duen oinarrizko segurtasun edo konfiantza. Besterik da erlijioa. Erlijioak ziurtasuna behar du: egiaren ziurtasuna; areago askotan, gehienetan: “Jainkoaren” errebelazioari edo giza bilaketa zintzoaren ahaleginari esker egia osoaren jabe bakar delako ziurtasuna. Uste ustetsua. Eta hain arriskutsua, ez baita apenas erlijiorik fanatismoa eta intolerantzia, inkisizioa eta gerra sustatu ez dituenik, horretarako aski botere izan duenean; barruko kideen aurka eta –indarren korrelazioak ahalbidetzen zuenean– kanpokoen aurka ere indarkeria baliatu ez duenik. Duela urte batzuk (2011n) 32 urteko norvegiar batek 77 lagun hil zituen, musulmanik gabeko Europa kristaua defenditzeko grinak edo eromenak eraginda. Ikara eragiten du. Indarkeria erlijioaren amaiera da. Erlijio-gerrek eta fundamentalismo erlijiosoaren eraginez urrundu da Europa erlijiotik. Halaxe aitortu zuen Vatikanoko II. Kontzilioak, nahiz eta harrezkero Joan Paulo II.ak eta Benedikto XVI.ak behin eta berriro errepikatu ziguten erlijio-gabezia eta ateismoa oroimenik eta errorik, bihotzik eta norabiderik gabeko kultura baten emaitza direla.

Ez dut esan nahi egiari uko egin behar zaionik. Egia zientifikoei fede emango ez bagenie, ez genuke hainbat gaixotasun sendatuko, ezingo ginateke trenean sartu, ez hegazkinera igo. Zenbait konbikzio sakonetan errotu gabe, ezingo genuke konfiantza izan, ez arnasa hartu, ez elkarrekin bizi. Baina gure egia eta konbikzio guztiak partzialak dira; Guztira zabalik ditugu begiak, baina ataltxo bat baizik ezin dugu ikusi, apurtxo baten apurra besterik ez. Eta begiak badaki hori, beste begi batzuk ikusten baititu beste ikuspegi batetik begira.

Ekialdeko erlijio mistiko eta jakituria-bide handiek beti erakutsi izan dute Errealitate Absolutua ezin dela adimenean eta hitzean atxiki. Dao De Jing-a hitz hauekin hasten da: “Hitzez adieraz daitekeen Daoa ez da betiereko Daoa”. Absolutua forma guztietan agertzen da, baina forma guztiak, esanahi guztiak eta, ondorioz, “egia” eta “errorea” deitzen dugun guztia gaindituz.

Erlijio monoteistak errazago lerratu dira egia absolutuaren ustera. Baina “Jainko bakar” batengan sinestea bera izan daiteke absolutismo ororen aurkako erremediorik bikainena. Hala erakutsi digute sinestun edo jakintsu judu, kristau eta musulman handienek.

Pragako Löwe errabino handiak (XVI. mendea) esaten zuen “bizitzan ez dela benetan kontrakorik, egiaren bi alderdi desberdin baizik”. Eta parabola eder batekin azaltzen zuen: “Biblia hebrearra bereshit hitzarekin hasten da, bet hizkiarekin, alegia. Zergatik ez da hasten Biblia, logikoago litzatekeen bezala, alef hizkiarekin, alfabeto hebrearreko lehen hizkiarekin, eta betekin hasten da, hots, alfabetoko bigarrenarekin? Eta Bibliako lehen orrialdea hiru bider irakurri ostean, hona zer aurkitu zuen: bi zenbakia dela kreazioko gakoa. Jainkoak mundua bikoteka egin zuen. Halaxe hasten da: argia eta iluna, zerua eta lurra, eguzkia eta ilargia, lehorra eta itsasoa, abereak eta landareak. Zergatik da, ordea, dena bikoteka egina, hau da, batasun bikoitzez osatua? Bada erdi batek beste erdia behar duelako, ez bakarrik kontraste gisa, norberaren burua ulertzeko baizik”^[7].

Löwe errabinoak baino lehenago, Kusako Nikolas, XV. mendeko kardinal pentsalari handiak Jainkoa coincidentia oppositorum dela esaten zuen, “kontrakoen berdintasuna”.

Musulmanei dagokienez, zerbait baieztatzean, honako leloa errepikatzen dute sarri: “Eta Allahk gehiago daki”. Hots: guk ez dakigu, gure jakintza oro partziala da. Berak bakarrik daki, eta diogun guztia zezelka aritzea besterik ez da. “Jainkoak gehiago” dakiela egiazki sinesten duen musulmana ez daiteke fundamentalismoan eror. Bere fedean du sendabidea eta zentzabidea.

4. Autoritate eztabaidaezinarekiko menpetasuna

Hona hemen fundamentalismoaren beste ezaugarrietako bat: buruzagi sendo eta eztabaidaezinarekiko menpetasun erabatekoa.

Norbanakoaren zein taldearen mekanismo psikologiko bera da beti, azken batean: segurtasunaren premia. Beti ziur egoteko, berriz, arazo guztietan azken hitza izango duen autoritate bat behar. Kanpoko instantzia guztien aurrez aurre norberaren kontzientziari leial izateak ziurgabetasuna sentiarazten du. Interpretazioen arteko gatazkak ziurgabetasuna sentiarazten du.Egunsenti arte adostasunaren bila elkarrizketari eusteak gau osoa, are goizaldea, ziurgabetasunean igarotzea dakar. Fundamentalistak ziurgabetasun oro baztertu nahi luke, kanpoko autoritate batengana joz: gurua, maisua, errabinoa, gotzaina, imana…

Erlijio guztiak daude berez agintekeriaren eta morrontzaren aurka. Eta ez da erlijioaren kontrakoagorik gizakiarekiko menpetasun morroia baino, eta boterea duenaren botere-abusua baino. Baina zein ugari izan diren bata eta bestea erlijio guztietan! Onuragarria da, noski, maisu espiritual trebearekiko esanekotasuna, konfiantza xaloz egina; bidea egin duenak erakuts diezaioke egin ez duenari. Baina bidea egiazki egin duenak nekez exijituko dio inori obedientzia itsua eta menpetasuna. Eta bere askatasunari eta arriskua hartzeari uko egiten diona nekez izango da erromes bidari, eta hori da kontua: bidari izatea, ez iristea. Hala erakusten digute maisu handiek. Egia da horietako batzuk –hala nola Asisko Frantziskok edo Loiolako Ignaziok– biziki azpimarratzen dutela obedientzia –obedientziaren eredutzat gorpu hila jartzeraino iristen da Asisko Frantzisko–, baina garaiko hizkera eta sakoneko bizipena bereizi beharra dago; obedientzia absolutuaren eskema baliatu zuten, garaiko teologia nagusiaren ildotik, baina barnetik gidatzen zituen Espirituari sakonki leial izan zitzaizkion, eta askatasunaren abentura bizi izan zuten. Noski, bide espiritualaren sekretu nagusia norberaren egotik askatzea da, baina modu batera edo bestera askatasunaren arriskua hartuz bakarrik irits daiteke horretara.

Ezaguna da Budaren irakaspena: “Buda aurkitzen baduzu, hil ezazu”. Budaren beraren aurrean ez baduzu makurtu behar, zenbatez gutxiago ofizioz eta irabaziagatik ari den edozein maisu kaxkarren aurrean! Eta zenbatez gutxiago “Jainkoaren hautatu” gisa agertzen diren jauntxoen aurrean! Jesusek hitz gogorrez salatu zituen: “Gogoko dituzte jai-otorduetan mahaiburuak eta sinagogetan lehen aulkiak; gogoko dute plazetan jendeak agur egitea eta guztiek ‘maisu’ deitzea. Zuek, ordea, ez utzi inori zuei ‘maisu’ deitzen, bat bakarra baita zuen maisua, eta zuek denak senideak baitzarete. Eta ez deitu lurrean inori ‘aita’, bat bakarra baita zuen aita, zerukoa” (Mt 23,6-9). Eta gogoratu Israelgo profetek errege eta apaizen aurka –hau da, ezarriak zeuden eta gehienetan bat egiten zuten bi botere nagusien aurka– zuzendu zuten kritika ezin zorrotzagoa. San Paulok ere baditu autoritarismo zantzuak, baina bere irizpidea oso argia da: “Libre izateko askatu gaitu Kristok. Iraun ezazue, beraz, sendo eta ez makurtu berriro esklabotzaren uztarpera” (Ga 5,1).

Harira dator hemen txiste judu bat, garraxkoa: Bi judu eztabaidan ari dira, euren errabinoen arten zein ote hobea. Batek dio: “Gure errabinoarekin ostiral gauero hitz egiten du Jainkoak”. “Nola dakizu?”, galdetzen dio besteak. “Errabinoak berak esan digu”, erantzuten aurrenak. “Eta gezurra badio?”. “Nola esango du, bada, gezurra, Jainkoak ostiral gauero berarekin hitz egiten badu?”.

Erlijioek –erlijio monoteistek batik bat– edozein botere absolutu, sekular nahiz erlijioso, Jainkoaren ordezko gisa sakralizatzeko joera izan dute. Eta boterea jainkotuz, erregimen teokratikoak ezarri dira. Teokrazia ez da jada gure artean begi onez ikusten, baina ez dira falta nolabaiteko “inperialismo erlijiosora” itzultzeko joerak, ustezko “laizismo” baten kritika obsesiboak, erlijiorik gabe gizatasunik ez dela erakusten dutenak, gizarte osoari euren irizpide moralak ezarri nahi lizkioketenak, orain ez –lotsagarriegi litzateke– “Jainkoaren” izenean, baizik eta ustezko “lege natural” baten izenean.

Diogun zerbait Islamaz, topikoez harago. Bistan da Islama bidegurutze historikoan aurkitzen dela: paradigma berriak –betikoak, egia esan– aurrera egin nahi du, barruko hainbat erresistentzia eta kanpoko hainbat interes gaindituz. Koranean behin eta berriro errepikatzen den leloa gogoratu behar litzateke: “Allahk bakarrik ahal du” (eta “Berak bakarrik daki”, “Berak bakarrik dauka”) (ik. Sura 55,1-6). Autoritarismo ororen ukapen biribila da. Baldin Allah bakarrik bada ahaltsu, eta beste inor ez, munduko musulman guztiek ahots goraz esan behar lukete: “Botere absolutu oro eta erregimen teokratiko oro birao dira, Jainko Bakarraren ukapen”.

5. Moral aldaezinaren defentsa

Fundamentalistak ezin du jasan segurtasun-gabezia oro har, eta segurtasun-gabezia morala bereziki. Dena beti argi erabakita egotea nahi luke. Kontzientzia-aukera arriskua da, eta arriskuak ziurgabetasuna dakar. Fundamentalistak nahiago du kontzientzia saldu ziurtasun-gabezia onartu baino. Denak arautua egon behar du, eta arauek betidaniko eta betirako izan behar dute, harrapatzen duena harrapatzen duela. Eta argumentuak ere argi eta zorrotza izan behar du: “Idatzia dago” (Moisesen Toran, Jesusen Ebanjelioetan nahiz Profetaren hadizetan).

Jakina, ez dago fundamentalista bat bakarrik ere bere logika muturreraino eramaten duenik eta bere idazki sakratuetan ematen diren arau (ustez) absolutu guztiei literalki lotzen zaienik. Moral fundamentalista oro selektiboa izan ohi da. Ostiral ilunabarretik larunbat ilunabarrera hoteleko aire girotua ez pizten eta ez itzaltzen ez duen judu ortodoxoak –larunbateko atseden-legeak sua piztea nahiz itzaltzea debekatzen duela eta– ez dio jaramonik egiten urte sabatikoko atseden-lege santuari, zazpi urtetik behin lurrari, abere guztiei eta izaki guztiei urte osoko atsedena emateko eta zor guztiak barkatzeko agintzen duenari. “Ez duzu inor hilko” aginduaren izenean abortua eta eutanasia inolako salbuespenik gabe kondenatzen dituzten kristauek, areago, ustezko “lege natural”aren izenean antisorgailuak ere kondenatzen dituzten kristauek oztopo handiegirik gabe onartzen dute herio-zigorra edo gerra, zer esanik ez espekulazio finantzarioa eta banku-maileguen interesak, Bibliak eta kristau tradizio luzeak zorrotz debekatzen dituzten arren. Atentaturik odoltsuenak zilegitzen dituzten musulmanek ahaztu egiten dute Koranak agintzen diela “osoki bakean” bizitzeko (2,208) eta denak hitz batez agurtzeko: “Bakea!” (10,10), eta Allak denak deitzen dituela “bakearen egoitzara” (10,25).

Erlijio horietako edozeinen eta gainerako erlijio guztien historiari begi-kolpe soil bat ematea aski da ikusteko zeinen zalantzagarria eta aldakorra izan den arau moral guztien aplikazio zehatza, baita “Ez duzu inor hilko” bezalako arau itxuraz aldaezin eta absolutuaren kasuan ere. Kontraesan guztien lekuko da historia. Printzipio handiak unibertsalak dira, baina haien aplikazio zehatzak partikularrak dira nahitaez; eta zenbat eta zehatzago, hainbat eta erlatiboago bilakatzen dira arau guztiak. Viktor Frankl, XX. mendeko psikoterapeuta handienetakoak, Auschwitzen gatibu egonak eta familia osoa bertan galdu zuenak, gogoratzen digu berak, fede sakoneko judua zen arren, hamar aginduetako hiru jakinaren gainean urratu zituela kontzentrazio-esparruan, egoerak eta kontzientziak halaxe agintzen ziotelako: “Ez lapurtu” agindua urratu zuen, bizirik irauteko patata-puskak lapurtuz; “Ez esan gezurrik” agindua urratu zuen, gezurrezko sendagile-txostenak eginez beste juduei bizia salbatzeko; “Ez egin adulteriorik” agindua urratu zuen, bere emazteari esanez –eta esan zizkion azken hitzak izan ziren hauek, Auschwitzen elkarrengandik bereizi zituztenean–: “Gorde ezazu bizia edonola ere, entzun ondo, edonola ere”. Eta gehitzen du: “Aurrez emana nion barkamena noiz edo noiz ezkontza-leialtasuna hausten bazuen ere, SSetako ofizialen batekin prostituitu beharrean aurkitzen bazen”^[8]. Ez ote da hori “Jainkoaren legea”rekiko fideltasun gorena, biziaren legea baita, eta bizia hain baita hauskorra, hain gorabeheratsua, beti hain mehatxatua?

6. Jainko ustez ezagunarekiko sinesmena

Fundamentalismoa ez da, ez, erlijio monoteisten kontua soilik. Baina “Jaun goiko” bereizi eta bakarraren irudia aise bilaka daiteke perbertsio guztien eta abusu makurren berme goren. Hitz guztietan polisemikoena eta kontraesankorrena da “Jainko” hitza. “Jainkoa” esatean, errealitaterik ederren eta kontsolagarriena esan genezake, baita, ordea, beldurgarrien eta zapaltzaileena ere. Norbaitek galdetzen badit: “Sinesten al duzu Jainkoarengan?”, besterik gabe ezin dut jakin zer galdetzen didan; beretzat “Jainkoa” zer den jakin beharko nuke aurrena. Norbaitek esango balit Jainkoarengan sinesten duela edo ez duela sinesten, ez nuke jakingo zer esaten didan, “Jainkoa” beretzat zer den ez dakidan bitartean (eta bai dela zaila zehazki jakitea!).

Areago: norbaitek uste badu badakiela “Jainkoa” esatean zer dioen, ez da egiazki Jainkoaz ari, eta hala uste badu oker dago. Seguru. Seguru –erlijio guztietako teologia eta mistikarik onenek erakusten digute, beharrezko balitz–, berak ulertzen duena ez dela Jainkoa, aitortzen badu eta ez badu berdin. Fededun fundamentalistek eta ateo fundamentalistek –denetik baitago egon– uste dute badakitela “Jainkoa” nor edo zer den, baina horixe da beraien okerra. Bada diferentzia bat, halere: fededuna beti erratzen da ulertzen duen “Jainko” batengan sinetsiz; ateoak, aldiz, beti asmatzen du ulertzen duen “Jainkoa” ukatuz. Ulertzen dugun “Jainkoa” ez da Jainkoa, gizakiaren ideia bat baizik, finxeagoa edo zabarxeagoa; gizakiaren irudi bat, ederxeagoa edo zatarxeagoa.

Ez naiz ni hau guztia asmatzen ari. San Agustinek esan zuen: “Ulertzen baduzu, ez da Jainkoa”. Eta Akinoko San Tomasek errepikatu: Jainkoaz ez dakigu zer den, zer ez den baizik; eta nago, ez zela “teologia naturalaz” bakarrik ari, baizik “naturaz gaindikoaz” ere bai, inor gai bada bereizteko “teologia naturala” (gizakiak “giza arrazoi hutsez” egin dezakeena) eta “naturaz gaindikoa” (Jainkoaren graziaz eta fedeaz egin dezakeena)… “Jainkoa” ulertzen duzunean, Jainkoa ez da ulertzen duzun hori, ulertzen duzun horretan ulertzeko daukazuna baizik. Jainkoaz pentsatzen duzunean, Jainkoa ez da pentsatzen duzun hori, pentsatzen duzun ezer.Teologiarik jakintsuenak, premoderno nahiz moderno nahiz posmoderno izan, Jainkoari buruz erakutsi duen ezer ez da Jainkoa.

Gehiago: Bibliak Jainkoaz “errebelazio” gisa esaten duen ezer ere ez da Jainkoa. Biblia osoak, Itun Zahar eta Berri, etengabe dio: Jainkoa jakin ezina, izendaezina, esanezina da. Ez egin, beraz, Jainkoaren irudirik. Biblia eskuetan, inork ezin du esan, beraz: “Nik bai, ezagutzen dut Jainkoa, Biblian agertu zaigu eta”. Hori esango lukeena Bibliako agindu nagusietako bat urratzen ariko litzateke: Jainkoaren inolako irudirik ezin dela egin, ez harriz eta ez margoz, ez adimenaz eta ez irudimenaz. Jainkoa ezagutzen duela uste duenak irudiak ezagutzen ditu. Juduen eta kristauen idazki santuak erakusten du Jainkoa beti gehiago dela, errealitate orotan gordetzen den “gehiago” (edo “gehiegi”) hori dela Jainkoa, beti gehiagoko grazia, orotan eskaintzen dena ezertara mugatu gabe. Horrela askatzen gaitu geuregandik. “Naizena naiz”, dio erre gabe Sutan den Sasiak. Izango naizena naiz, izango zaretenaren bihotz eta iturburu. Osotasuna naiz, baina ez atal guztien batura soila. Hondoa naiz, Horizontea naiz. Ni ororen Nia eta Zua naiz, zu ororen Zua eta Nia, izaki ororen Izate agortezina, den guztiaren Elkartasun emankorra.

Jakina denez, juduek ez dute ahoskatzen sekula Sutan den Sasiak errebelaturiko izen sakratua, Jainko biblikoaren izen propioa, lau hizkiz osatua: JHVH. Eta judurik fundamentalistenak dira, hain juxtu ere, izen hori ez ahoskatzen saiatuenak, profanatzea izango bailitzateke. Idatzia baitago: “Ez egin inolako Jainko-irudirik”. Ez harrizko ez hitzezko irudirik. Juduek ez dute ahoskatzen, beraz, Jainkoaren izen propioa eta berezia (JHVH), izen arrunta baizik: “Jainkoa”, Elohim. Eta ohartzekoa da izen arrunt honek pluraleko forma duela: elohim, hots, “jainkoak”. “Jainkoa” esateko, “jainkoak” esaten da hebreeraz. Bitxia da: izen propioa ahoska ezina, Jainkoa ez baitu inork ezagutzen; ahoskatzen den izen arrunta, aldiz –Elohim–, izen plurala da, Jainkoa “denak” baita eta izen guztiak baititu: Jainkoa, Allah, Krishna, Dao, Brahman, Shunyata (Hutsa)… Eta ukatzen duten izenak ere Jainkoaren izen dira.

Ez da, beraz, fundamentalismorako biderik. Jainkoa beti gehiago da. Eta gutxiago, zeren eta gure neurriek eta kategoriek ez baitute balio Jainkoa den Misterioarentzat. Gutxiago: ez hain Jaun, ez hain ahalguztidun, ez hain orojakile, ez hain sentimen gabe. Ez da guk irudikatzen duguna. Irudikatzen dugun bezalakoa dela uste izatea, Bibliaren izenean izanda ere, horra fundamentalismoa. Jainkoak libra gaitzala “Jainko” horretatik, Misteriora, zabaltasun eta kontsolamendura, apaltasun eta otzantasunera, bake eta freskotasunera ireki gaitezen^[9].

7. Munduaren ikuspegi manikeoa

Fundamentalistak mundua bitan banatzen du: “Zuek eta gu”, “Gu eta besteak”. Gu, garbiak eta zuzenak; besteak, gehienak, heretikoak eta galduak. Gu, fededun zintzoak; besteak, fedegabe sekularizatuak. Gu, gutxiengo hautatua; besteak, masa amorfoa.

Diogun hemen ere: ez da hori jatorrizko erlijio-esperientzia. Juduen Talmud-ean galdetzen da: “Zergatik izan zen hasieran gizaki bat bakarra, Adam?”. Noski, galderak bere horretan gaur ez du zentzurik, baina errabino desberdinek emandako erantzun desberdinak interesgarriak dira gaurko ere, eta irakurleak testua luzatzen duenaren lekuko on. Erantzunetako batek zerikusi handia du atal honetan azaldu nahi dudanarekin, manikeismoaren auziarekin, eta zera dio: “Zintzoengatik eta gaiztoengatik sortu zuen Jainkoak gizaki bat bakarra, alegia: zintzoek ezin dezaten esan: ‘Zintzo batengandik sortuak gara’. Eta gaiztoek ere ezin dezaten esan: ‘Gaizto batengandik sortuak gara’ ”^[10]. Hau da: Ez dezala inork uste izan zintzoa bakarrik dela; eta ez dezala inork uste izan gaiztoa bakarrik dela. Edo: “Ez dezala inork hurkoa gaiztotzat bakarrik har” (hurkoa zintzotzat bakarrik hartzea ez zaigu askotan gertatzen).

Eta tentazio manikeoak aipatzen ditugunez gero, saia gaitezen mundua fundamentalista eta ez fundamentalisten artean ez banatzen. Ez beza inork bere burua ez-fundamentalista bezala bakarrik jo. Eta ez dezala inork hurkoa fundamentalista bezala bakarrik jo.

Konklusioa: zer etorkizun?

Erlijioen etorkizunean jokatzen da, neurri batean, gizadiaren eta planetaren etorkizuna. Erlijioen etorkizunari begira, zer esan? Fundamentalismoa nagusituko ote da ala paradigma kritiko askatzailea, beldur itogarria ala Espirituaren arnasa librea?

Kontua ez da aurreikuspenak egitea, itxaropena hauspotzea baizik. Eta itxaropena ez da etorkizun hobearen zain egotea, itxarotea, baizik eta etorkizuna egunero konfiantzaren arnasaz eraikitzea.

Erlijioak bakearen eta justiziaren eragile izango badira, gizakiei, herriei, planeta osoari arnasa ematen lagunduko badute –eta zertarako dira bestela erlijioak?–, ezinbestekoa dute euren sistema zaharrak sakonki arnasberritzea. Badute zer arnasberritu.

Izan ere, erlijio tradizional guztiak –eta erlijio monoteistak bereziki– duela milaka urtetako paradigmari tinko lotuak daude euren sineskizun, arau eta erakundeetan. Oso bestelako mundu batean sortu eta garatu ziren, eta gaur ez du zentzurik iraungitako mundu-ikuspegiari atxikita jarraitzeak. Sustraiak beharrezkoak dira, baina bizirik dauden bitartean bakarrik, ura eta arnasa ematen duten bitartean. Lehortzen direnean, lokarri bilakatzen dira. Horrelako zerbait ari zaie gertatzen guztiz bestelako kultura batean sortu eta garatutako erlijioei zientzien, informazio globalizatuaren, eraldaketa azeleratuaren garai honetan.

Erlijio tradizionalak sortu eta garatu zireneko paradigma –mundua ulertzeko, bizi izateko, oinarrizko eredua– dualista da: Jainkoa-mundua, arima-gorputza, mundua-haraindia, denbora-eternitatea… Eta paradigma antropozentrikoa: lurra unibertsoaren zentro eta gizakia lurraren gailur eta jaun… Paradigma patriarkala: gizona emakumearen nagusi… Paradigma esklusibista: Israel herri hautatu bakarra, Jesus gizakia Jainkoaren enkarnazio bakarra, kristautasuna erlijio osoki egiazko bakarra… Paradigma hori arrakalatua dago, erortzear edo erabat eroria Mendebaldeko kulturan (zenbait zirkulu itxitan salbu).

Beraz, erlijioek gure gizarte honi arnasa emango badiote, oinarrizko bere hizkuntzan mintzatu beharko zaio, gaur ulergarri eta onargarri den paradigmara egokitu beharko dute euren mezua, deia, biziera: paradigma holistikoa (ez dualista), paradigma ekologikoa (ez antropozentrikoa), berdintasunezko paradigma (ez patriarkala), paradigma pluralista (ez esklusibista). Euren sineskizun eta dogma tradizional guztiak berrikusi beharko dituzte; aspaldiko hizkera, irudi eta formulak sakon berrinterpretatu beharko dituzte: Jainko Izaki goren, bereiz eta ahalguztidunaren, munduan nahi duenean “mirariak eginez” esku hartzen duenaren irudi zaharkitua alboratu beharko dute; eskema esklusibista oro hautsi beharko dute; euren erakunde guztiak printzipio demokratikoen arabera birmoldatu beharko dituzte, botere legala, judiziala eta exekutiboa bereiziz; emakumearen berdintasuna ondorio guztiekin onartu beharko dute; arau moral guztiak, arau gisa, historikoak eta erlatiboak direla onartu beharko dute, eta sexualitateari eta generoari dagokion guztia birplanteatu, baita ugalkortasunari eta biziaren etikari dagokion guztia ere (ikerketa genetikoa, ugalkortasun-metodoak, antisorgailuak eta jaiotza-kontrola, abortua, eutanasia…); gizarte laiko, hau da, plural bateko printzipioak ontzat eman beharko dituzte. Hitz batean, konplexutasuna, ziurgabetasuna, pluralismoa eta elkarrizketa.

Horra erlijioek izan behar luketen etorkizun bakarra. Hartara bakarrik izango dira arnas emaile, Espirituaren lekuko. Unibertsoa biziarazten eta etengabe birsortzen duen Espiritua; izaki guztietan dagoen Espiritua, baita harrian ere; Idazki on guztietan mintzo den eta errebelatzen den Espiritua, erlijiosoak izan edo ez; bihotz guztietan intzirika dagoen Espiritua, baita atomoetan ere, askatasunaren eta elkartasunaren irrika; gure barruenetik eta ororen barruenetik mugak hausten eta askapena bideratzen ari den Espiritua.

(Hemen 47, uztaila-iraila, 7-23 or.)

1. Askoren esanetan, “fundamentalismo” hitza, jatorriari jarraiki, protestantismora mugatu behar litzateke, eta antzeko jarrera katolikoari “integrista” deitu. Beharbada bai, baina erabilerak egiten du hizkuntza, eta “fundamentalismo” kontzeptua berdin erabiltzen da gaur protestanteentzat zein katolikoentzat. Dena den, ohar bedi, fundamentalista protestanteentzat hitzez hitzezko Biblia dela ukiezin, eta fundamentalista edo integrista katolikoentzat, aldiz, hitzez hitzezko tradizioa. ↑
2. Irakurtzekoa da Amin Maalouf nobelagile eta politika- ikertzaile libanoarraren Le dérèglement du monde (Grasset-Frasquelle 2009): gaztelaniaz: El desajuste del mundo (Alianza 2009). ↑
3. Komando terrorista islamikoak ingeniariz osatuak izan ohi dira, jende ezjakin arruntez baino askoz sarriago. ↑
4. Ik. J. Moltmann, Dios en la creación, Sígueme, Salamanka 1987; A. Gesché, Dios para pensar II. Dios – el cosmos, Sígueme, Salamanka 1997. ↑
5. Ik. M.A. Ouaknin, La historia más bella de Dios, Anagrama, Bartzelona 1998, 66. or. ↑
6. Pirke Avot (Talmud-eko tratatu bat) II,8. ↑
7. P. Lapide, in V. Frankl – P. Lapide, Búsqueda de Dios y sentido de la vida, Herder, Bartzelona 2005, 61-62 or. ↑
8. V. Frankl – P. Lapide, Búsqueda de Dios y sentido de la vida, o.c.. 67. or. ↑
9. Ik. San Frantziskoren “Jainko gorenaren goralpenak”. ↑
10. Sanhedrin tratatua 38a. ↑