EUSKAL KULTURA ETA ERLIJIOA GAUR

1. Euskal kulturaren eta erlijioaren sustraietara

Aurreko hitzaldian esan denez, kulturaren osagai nagusi dira erlijio-adierazpenak: ipuinak eta mitoak, sineskizunak eta ospakizunak, errituak eta jaiak, aginduak eta debekuak, egutegiak eta tenpluak, dantzak eta kantak, jainkoak eta heroiak…

Eta, aldi berean, erlijio-adierazpen guztiak kulturalki baldintzatuak dira goitik behera, kulturari lotuak daude ezinbestean.

Hala gertatu da, ezin izan bestela, Euskal Herrian: erlijioaren marka darama euskal kulturak –onerako edo txarrerako, beste kontu bat da–, eta kulturaren marka darama erlijioak (ez dakit “euskal erlijioak” esan edo ez). Kulturen eta erlijioen bidegurutze izan da Euskal Herria.

Bata eta bestea, erlijioa eta kultura, ezagutzen ditugunetik, elkarrekin joan dira Euskal Herrian, eta elkarrekin aldatu dira. Biek elkar aldatu dute.

1) “Hasieran” zer zen inork ez daki. Hori bai, indoeuroparrak (K.a. 2.000 aldera) baino zaharragoak dira zalantzarik gabe Euskal Herriko aztarna erlijiosoak. Gogora ditzagun gure arbasoek, Paleolitoaren azken aldera (K.a. 15.000-8.000 bitartean), haitzuloetako azken zokorik ilunenetan harrigarrizko trebetasunez eta inspirazioz margotu zituzten fresko miresgarriak. Ohartaraztekoa da, gisa horretako labar-pintura paleolitikoak aurkitu diren eremu geografikoaren (Altamira, Santimamiñe, Ekain, Atxerrri, Lascaux…) erdi-erdian kokaturik dagoela Euskal Herria. Euskararen aztarnak ordukoak dira (horrek ez du esan nahi aurretik ez zenik).

2) Nekazal kultura neolitikoan sortu zen Mariren kultua, baina indoeuroparrak hona iritsi baino lehen. Mari “Jainkoa” (Jainkosa) ote da, ala Lurraren eta bertako fenomeno meteorologikoen (trumoia, euria, lehortea…) pertsonifikazio hutsa?

Lurtarra eta femeninoa. Euskal mitologiako beste hainbat izaki ere lurrarekin estu loturik ageri zaizkigu: lamiak, jentilak, Amandre Eguzki eta Amandre Ilargi, Sugaar, sorginak

3) Baina indoeuroparren eraginak ere zantzu nabariak utzi ditu euskal mitologian eta erlijioan: Jaun Zuria; Akerbeltz, Ortzi

4) Kristautasunarekin beste hainbeste gertatu zen: VIII. mendetik aurrera hedatu zen Arabako eta Nafarroako hegoaldean, IX. edo X. mendetik aurrera Bizkaian eta Gipuzkoan, nahiz eta V. mendean hasi ziren kristau-elkarteak izaten han-hemenka hegoaldeko hiri-guneetan. Nolanahi ere, erromanizazioarekin batera uztarturik hedatu zen, baina ez zituen (“ez ditu” esan beharko genuke) ordu arteko sineskizun eta erritu guztiak bat-batean desagerrarazi. Jakina da, bestalde, Mariren kultu-lekuak (kobak, mendiak…) Andre Mariaren kultu-leku bilakatu zirela, baina bidezkoa da pentsatzea ermita edo eliza bat eraikitze hutsarekin ez zirela herriaren bihotzean aurretiazko jaiera, usadio eta sineskizunak desagertzen, askotan eraldatzen edo moldatzen baziren ere.

 

2. Eliza eta euskara

Hitz bat kristau Elizak euskararekiko duen merezimenduaz eta zorraz. Inork ez du ukatuko, euskarak Elizari –katolikoari batik bat, protestanteari ere bai Iparraldean– asko zor dio. Sermolariak izan dira menderik mende hizkuntza-kreatzaile nagusi.

Bai, baina aitortu beharra dago, Elizak (Elizek) mendeetan zehar euskara erabili eta garatu badu(te), bere intereserako erabili eta garatu izan du(t)ela batik bat, edo agian soilik: herri xumea irabazteko, kristau fedea ezartzeko, kristau doktrina irakasteko. Dokumentuak latinez edo erromantzez idazten zituzten; gotzainek eta kleriko handiek gaztelaniaz edo frantsesez hitz egin izan dute. Euskaraz ez da teologia-libururik idatzi, katiximak, debozio-liburuak eta sermoi-liburuak baizik[1].

XX. mendeko bigarren erdian aldatu zen hori, frankismoaren garaian, hainbat kristau, apaiz eta erlijiosoren artean euskal kontzientzia zabaldu zenean. Hori ere aitortu beharra dago. Nork sortu zuen Euskaltzaindia eta nor izan ziren euskaltzain eta euskaltzainburu garai gogorretan, inolako eskerrik eta irabazirik gabe? Nork sortu zituen edo noren itzalean sortu ziren ikastolak? Euskara debekatua zegoen garaian, nork sortu zituen Herri Irratiak, eta Jakin, Zeruko Argia, Anaitasuna eta Karmel aldizkariak? Eta nork egin du euskararen alde karmeldarrek eta pasiotarrek eta frantziskotarrek eta jesuitek eta apaizek egin duten bezalako lanik?

Aipatzekoa da, XXI. mendean sartu orduko erlijioaren arloan euskaraz abiatu zen gogoeta, testugintza eta itzulpengintza lan eskerga. Hiru adierazgarri aipatuko ditut:

1) 2000. urtean hasi zen, Deustuko Unibertsitatearen babesean Jose Luis Zinkunegi eta Joxe Arregik bultzatuta, “Erlijio-kulturaren saila”: 24 liburu argitaratu dira. Proiektua geratuta dago gaur.

2) 2004an jarri zen abian, Joxe Arregiren eskutik eta Euskal Herriko Erlijiosoen babesean, HEMEN. Erlijio-gogoetarako aldizkaria, hiru-hilabetekaria; 11. urtean doa eta 42. zenbakian, Txema Arzalluzen zuzendaritzapean gaur.

3) 2007an, Deustuko Unibertsitateko Teologia Fakultatearen eta Ibaizabal argitaletxearen arteko lankidetzan, “Erlijioen Jakinduria” abiatu zen (erlijio nagusietako testu sakratu handiak euskaratzeko proiektua), Joxe Arregik bultzaturik eta gidaturik; 15 liburu argitaratuak dira (Korana, Buda, Konfuzio, Ebanjelio apokrifoak…), eta 2012a ezkero geldi dago, krisi ekonomikoa dela eta, bestek beste. Baina egindakoa hor dago.

Gogorra da esatea, baina esango nuke Eliza katolikoa onenak emanda dagoela euskararen arloan… Begiratu noranahi, Iparraldeko nahiz Hegoaldeko elizbarrutietara eta elizetara: gero eta indar gutxiago du euskarak.

 

3. 1957: Lurrikara baten ikur

Elizari eta euskarari egindako aipamen labur horren ondoren, natorren ikuspegi orokorragora: euskal kultura eta erlijioa gaur. Ezkorregia naiz beharbada, baina, lehendabiziko hitzaldian orokorragoan esandako gauza bera diot hemen ere, eta zalantza handirik gabe diot: leizea zabalduz eta sakonduz doa gaurko euskal kulturaren eta kristau erlijio tradizionalaren artean.

Bada urte esanguratsu bat, euskal kultura garaikidean mugarria, eta kulturaren eta erlijioaren arteko haustura ongi islatzen duena: 1957. Aro-aldaketa kultural, erlijioso (eta politikoaren) urte enblematikotzat har daiteke 1957a. Zer gertatu zen, bada?

1957an sartu zen Euskaltzaindian Juan San Martin, euskal sozialista agnostikoa. Sotana beltz edo nabarrez jantzitako, gehienbat apaiz eta fraidez osaturiko, Euskaltzaindian ez zen aulki eroso-erosorik izango sozialista eta agnostiko batentzat, eta horregatik da esanguratsua Joan San Martinen sarrera. Aldi berri baten ikurra.

1957an argitaratu zuen Txillardegik (Jose Luis Alvarez Enparanza) Leturiaren egunkari ezkutua. Horixe da segur aski, ari naizen gaiari dagokionean, gertakaririk esanguratsuena[2]. Euskal literatura berriaren mugarria. Joseba Leturia protagonistaren ibilbide existentziala kontatzen du Txillardegik: nola eragiten dion modernitateak eta Pariseko giro existentzialistak, Altzurain bere jaioterriko giro tradizionalarekin kontraste bizia jasanaraziz.

Erlijio katolikoan oinarrituriko kulturaren kinka, erlijio finkatuak ezartzen zuen kontrolaren amaiera, erakunde erlijiosoak ongiari eta egiari buruz zuen monopolioaren akabera islatzen du Txillardegiren obrak (Leturiaren egunkari ezkutua). Azken batean, mendeetan zehar eta milaka urtetan nagusi izan den Jainko-irudiaren akabua islatzen du. Jainko-irudi tradizionalaren eta euskal kultura modernoaren artean zabalduz zihoan leizearen lekuko da Leturia. Euskal gizarte eta kultura tradizionalaren oinarriak inarrosten ari zen “lurrikara”ren lekuko[3]. Horrela mintzo da Koldo Mitxelena Txillardegiren eleberriari idatzi zion hitzaurre bikainean. Errenteriako jakintsu humanistak ederki asko atzeman eta adierazi zuen eleberri honen garrantzi historikoa: mugiezina zirudien mundua pitzatzen eta jausten ari da; zalantzarik gabeko ziurtasunak mugarik gabeko zalantzari eman dio paso.

Lurrikara ez da baketu. Leizea ez da berdindu. Haustura ez da konpondu. Euskal kulturak, literaturak bereziki ispilatzen duenak, bere bidea egin du, erlijiotik gero eta urrunago. “Eliza”, “erlijioa” eta “Jainkoa” ez ezik, “espiritualtasuna” bera ere tabu bihurtu dira belaunaldi oso batentzat (lehen sexua zen tabu nagusi; orain, erlijioa, eta heriotza ere bai beharbada). Baina zergatik haustura hori? Batik bat, esango nuke, erlijioak, Eliza katolikoak ordezkatua, bere antzinako moldeei eutsi dielako, gaurko gizartetik gero eta urrunago joan delako, edo gizartearen eta kulturaren gain mendeetan zehar izan duen nagusigoa mantentzen setatu delako.

Horra bi mundu, bata bestearekiko gor eta mutu. Baina elkarrekiko gor-mututasuna ez da on ez batarentzat, ez bestearentzat: bizirik dagoen erlijioak kultura inspiratu behar du, eta kulturan inspiratu; kulturak ere inspirazioa –espiritua, arnasa, bizia– behar du, kultibatzen den lurrak ura behar duen bezala, eta inspirazio-iturri guztietara adi eta zabalik egon behar luke, mendeetan zehar iturri izan diren erlijio zaharretara ere zabalik agian, eta erlijio guztiez haragoko misteriora zabalik zalantzarik gabe.

 

4. 2007. Aro berri baten lekuko?

Ez dakit ez ote den gehiegizkoa izango, baina kulturaren eta “erlijioaren” (“espiritualtasunaren” esan nahi dut hobeki) elkarrenganako hurbilketa baten ikur, edo lekuko xume, izan liteke beharbada 2007a, lurrikararen eta hausturaren 50 urtera juxtu[4].

2007an, Jainkoari buruzko liburu bana argitaratu zuten Elkar eta Alberdania argitaletxeek:

1) Joxe Arregi – Edorta Jimenez, Jainkorik bai ala ez? Erlijioari buruz eztabaidan (Elkar). Edorta Jimenezek eta biok, grabagailu baten aurrean bi egunez Arantzazun bata, Bermeoko frantziskotarrenean bestea izan genuen eztabaida jasotzen du, transkribaturik; ateo sinetsi bat eta frantziskotar bat aurrez aurre, erlijioari buruz eztabaidan, Xabier Mendiguren Elkar-eko editoreak egindako enbidoari eutsiz.

2) Joxe Arregi, Jainkoaz galdezka. 40 euskal idazleren erantzunak (Alberdania). Gaurko 40 euskal idazlek Jainkoari buruzko bost galderari emandako erantzunak biltzen ditu.

Bere apalean, oso esanguratsua iruditzen zait gertakaria, hau da, euskal argitaletxe nagusietako bik argitaletxe guztiz “laikoak” biak “Jainkoari” buruzko eztabaida aintzakotzat hartzea, urteetako isiltasun luzea urratzea, kultura guztien zer esanik ez gure kulturaren sustraian betidanik presente egon den galderari gerri-gerritik heltzea. Bereziki esanguratsua iruditzen zait, gaurko 40 euskal idazlek “Jainkoari” edo jainkoari buruzko gogoetari ez muzin egitea eta, kasu askotan alderantziz, galdera guztien galderan barrena hain sakon abiatzea. Aspaldiko partez. “Jainkoari” buruz esatekoak ez daude esanda, sinestun zein sinesgabe askok hala uste badute ere. “Jainkoari” buruz esatekorik behinenak esateko daude eta hitzak ezingo du inoiz dena esan, baina esanez bakarrik ohar gaitezke, ordea, esanezinaz, eta ezin horixe da hitzaren zoria, hitzaren dohain gorena, hitzaren miraria: adimena eta bihotza esanezinera zabalduz sortzen digu hitzak handiago eta beteago denaren erakarmena.

Hurrengo urtean, 2008an, Tere Irastortzak Izendaezinaz (Pamiela, Iruñea 2008). Oso luze erantzun zien Irastortzak nire galderei, eta pasarte batzuk bakarrik jaso nituen Jainkoaz galdezka liburuan. Erantzun haien idazketa berria eskaintzen digu Izendaezinaz liburuan. “Jainkoa” izendaezina da, eta esanezinaren aurrean jartzen gaitu hari buruzko galderak, baita “esan ez denaren aurrean ere…, gure mugen aurrean, gure ezinen, nahien eta ahalmenen aurrean: gizarteak onartzen duenaren aurrean, eta lauegi eta itxiegi suertatzen den sistema batetik ihesean” (15. or.). “Jainkoa” esanezina da, baina “Jainkoaz” (edo dena delakoaz) hitz egitean gure aurrekoek esan nahi zutena interesatzen zaio Irastortzari, kalterakoak uxatzeko, baita agian onerako zirenak berreskuratzeko ere: “aurreko garai batzuetan esan eta sinetsi dena ahaztuz eta isiltzeaz bat ahazten ditugu aurreko garai haietan esan ezin ziren beste egia eta sineste batzuk; eta ez gara jabetzen, iragana aldaezina delakoan aintzakotzat hartzen ez dugun orotan iragana errepikatzera etor gaitezkeela, jakin gabe” (17. or.). “Hizkuntzan… aurki ditzakegu oraindik izan garenaren arrastoak, izan nahi izan dugunaren arrastoak, izan ezin garenaren arrastoak” (17. or.). “Jainkoari” buruzko hizkuntzan ere bai, zergatik ez? “Jainkoari” buruzko hizkuntzan batik bat, esango nuke.

2008an bertan, J. Gerediagak poetak Jainkoa harrapatzeko tranpa (Pamiela, Iruñea) argitaratu zuen. “Jainkoa” harrapatu ezinik harrapatzeko tranpak dira poemak, Oteizarentzat cromlech-ak ziren bezala. Baina zer da “Jainkoa”? “Jainko hitza deserosoa izan daiteke, baina ukaezina da hitz-sinbolo boteretsua dela. Ez dut jainko hitza zentzu kristau edo katolikoan erabiltzen. Uste dut edozeinek senti dezakeela inoiz mundua bizirik dagoela, munduak arnasa hartzen duela, badagoela gure heriotzaz haraindi eta gu gabe izaten jarraituko duen zerbait. Agian ‘izatea’, edo ‘bizia’, edo ‘absolutua’ edo halako beste hitzen bat erabil dezakegu zera izengabe hori izendatzeko. Bizirik sentitzeak sortarazten duen hunkidura hitzekin harrapatzeko, nik jainko hitza erabili dut, gertuko sentitzen dudalako, baina ez nuen arnas izengabe hori, kristau, katoliko edo erlijioso bihurtzeko inolako asmorik. Bakoitzak izenda dezala miraria bere modura”[5].

Eta 2008ko urte berean, beste obra bat oraindik, erlijioaren auzia ardatz duena: Xabier Montoia, Golgota (Elkar, Donostia). Oraindik bizi den moja baten kalbariozko bizitza kontatzen digu biografia nobelatua da, baina funtsean historikoa, galdera nagusi baten inguruan bilbaturik: Norekin dago “Jainkoa”: mojari aita “gorria” eta ahizpa hil zizkioten falangista fededunekin ala fedegabe “gorriekin”? Aitaren eta ahizparen memoria “Jainkoaren” izenean etengabe iraintzen dutenekin ala biktima irainduekin? Azken batean, zer da “Jainkoa”: biktimen oroitzapena ala ahaztura?

Ez dut esan nahi inolaz ere idazle eta idazki hauek guztiek “erlijiorako” inolako bidea egin dutenik. Hausnarketa egin dute. Hausnarketa eginarazten digute denoi, geure burua “fededun” aitortzen dugun ala “fedegabe”. Zer axola dio “fedearen” mugak? Izatekotan ere, “fede” hitzarekin, edo “Jainko” hitzarekin nahiz “erlijio” hitzarekin esan nahi dugunak dio axola. Eta hain zuzen ere, aipatu ditudan idazle eta idazki horiek denek argi eta garbi erakusten dute, “fedearen”, “Jainkoaren”, “erlijioaren” paradigma zaharrek ez digutela balio. Hori alde batetik. Baina, beste alde batetik, erakusten digute erlijio zaharrek “Jainko” hitzarekin eta gainerako sineskizun –gaur zaharkitu– guztiekin gaurko ere inspiratzaile eta bizigarri gerta daitezkeen misterio-iturriak adierazi nahi zituztela, eta iturri horietako urak orduan bezain premiazko ditugula gaur ere, erlijioarekin nahiz erlijiorik gabe.

Erlijioaz gogoeta egin beharra daukagu oraindik, sakon eta astiro. Hona zer zioen 2004an Anjel Lertxundik, Hemen aldizkariaren lehen zenbakirako egindako galdera batzuei erantzunez: “Tamalez, euskaldunok gehiago dakigu aurre-historiako euskal erlijioaz azken berrogei urteetan gertatu diren aldaketa erlijiosoei buruz baino… Erlijioa fenomeno inportantea da, erlijioaren oinarriko galdera hor dago beti, eta horrek, aldez edo moldez, badu garrantzia sinestunentzat eta sinesten ez dutenentzat. Baina oso modu desberdinean… Egia esan, ez dakit erlijioak nora begiratu behar duen batez ere: gora, norbere bihotzera, hurkoengana… Ez naiz nor hori erabakitzeko. Baina atzera da nire ustez, begiratu behar ez duen lekua. Tamalez, ordea, erlijioarekin zerikusi duten gorabehera asko –jarduerak, erakundeak…– atzera begira ikusten ditut nik: mundu iragan baten galdu minez”[6].

 

5. “Jainkoa” edo espiritualtasuna erlijio mugetatik kanpo

Aurrera begiratu, ez atzera. Espiritualtasuna ez dago iraganeko kategoria, sineskizun eta erakundeetan lotua. Iraganeko erlijioekin hautsi zuten askok espiritualtasuna bilatzen dute, baina ez iraganeko erlijioetara itzuliz, mugak gaindituz eta begiak horizonte berrietara zuzenduz baizik.

“Jainkoari” buruzko galderak erantzun zituzten idazleei erreparatuko diet, gure kulturan gertatu denaren eta gertatzen denaren adibide on direlakoan[7]. Batzuk guztiz urrundu ziren eta zalantzarik gabe aitortzen dute euren burua “ateotzat”: Pako Aristi, Itxaro Borda, Koldo Izagirre, Edorta Jimenez, Xabier Mendiguren Elizegi, Laura Mintegi, Txomin Peillen, Patziku Perurena, Arantxa Urretabizkaia. Gutxi batzuk erlijio katolikoaren praktikara “itzuli” ziren (JosAnton Artze eta, kritikoago, Xabier Lete). Batzuk Ekialderako bidea egin dute: Juan Kruz Igerabide, Pako Aristi, Benito Lertxundi, Joan Mari Irigoien, Jon Arretxe, Pello Otxoteko, Andoni Salamero, Jon Sarasua. Oraindik nolabait “fededun” aitortzen direnak erromes sentitzen dira: Joan Mari Irigoien, Pello Añorga, Andoni Salamero, Jon Sarasua, Jean Louis Davant, Ana Urkiza, Jose Mari Velez de Mendizabal, Patxi Ezkiaga, Pello Zabala, Junes Casenave. Badira inolako hezkuntza erlijiosorik jaso ez dutenak: Uxue Alberdi, Harkaitz Cano, Sustrai Colina, Iban Zaldua. Gehienak, gero eta gehiago, agnostikoen artean konta genitzake: Piarres Aintziart, Jon Arretxe, Joxe Azurmendi, Unai Elorriaga, Pello Esnal, Joxerra Garzia, Tere Irastortza, Arantxa Iturbe, Felipe Juaristi, Anjel Lertxundi, Pello Otxoteko, Juan Luis Zabala, Patxi Zabaleta, Patxi Zubizarreta. Agnostiko batzuk intelektualago dira (Joxe Azurmendi, Anjel Lertxundi…), beste batzuk mistikoago (Felipe Juaristi, Patxi Zubizarreta, Pello Otxoteko, Unai Elorriaga, Tere Irastortza…), beste batzuk praktikoago (Juan Luis Zabala, Arantxa Iturbe, Jon Arretxe…).

Ezin ditut hemen guztien testuak lekuko ekarri. Bakarren bat edo beste aipatuko dut soilik.

Pako Aristi (Azpeitia, 1963): “Ni irekia nago, ez daukat dogmarik, ez dotrinarik, ez daukat egia absoluturik. Bizitza misterio bat da, eta misterioaren aurrean eduki daitekeen jarrerarik duinena zabalik egotea da, bihotza zabalik, adimena zabalik, belarriak zabalik, ulermena zabalik. Askotan isilik egotea ere beharrezkoa da, edota galdera asko egin gabe misterioan murgiltzea. Murgiltzearen bidaiak berak dakartza erantzunak askotan, eta erantzun horiek askotan norberaren barne-muinean agertzen dira, isilik baina bete-betean. Ez dut filosofia hertsirik maite, ez dut dogma erlijiosorik maite” (45. or.)[8].

“Duela gutxira arte pentsatzen nuen heriotza bonbila itzaltze bat zela, ´amaitu da eta kito´ esate sinple bat. Azken urteotan, eta nire bizitza pribatuan izan diren hainbat gertaeren ondorioz, traszendentzia moduko bat ba ote dagoen susmatzen hasi naiz, hausnartzen, baina ez dut zuzenean jainkoarekin lotzen nire sentipen hori. Azken batean hitzak gure sentipenei eta pentsamenduei ematen dizkiegun halako kategoria moduko batzuek baino ez dira; batak ´sentimendu erlijiosoa´ esango du, besteak ´jainkoa´ esango du, halakok ´naturaren eternitatea´ esango du, bestelakok ´bizitza eternoa´. ´Jainko´ hitza niretzat desbalorizatua dago erabat, baina existentzia eternoa ote den susmoak inguratzen nau aspaldian” (45. or.).

Berak sinesten duen “Jainkoari” emango liokeen izenaz galdeturik, honako hau asmatzen du, ezin ederragoa: “Bizitzaren pilpira eternala” (50. or.).

Itxaro Borda (Baiona, 1959): “Jainkoa niretzat egun ez da ezer. Ez bederen elizan eta haurtzaroan ezagutu ‘mamu’ hura” (72. or.). “Nire jainkoa, balitz, bakoitzak baduke berea, pixka bat animista liteke: denetan aurkitzen da, haizeak astintzen duen belar meharrean, Larrunera hupatzeko patar gaitzean, Arantzazu estaltzen duen elurrean, sufritzen duen begitarte batean, emazte batek maite duen beste emazte baten bihotzean, hiri baten gauerdi min euritsuan, norbait galdua dela bidea nondik duen eskatzera ausartzen ez denean, desesperantza erraldoian, holtzaren hegian erortzear dagoenaren soan, uhuruka aditzen den kahakaren mokoan, Larrainen ikusten diren amiamokoen hegal zuri-beltzetan. Nire jainkoak bizitza errealaren izena dauka. Onezia eta edertasuna izan daiteke. Ezezaguna den arren, kidearekiko hurbiltasun samurra. Mateoren Mendi gaineko Predikuko hizlaria ere agian. Nire jainkoa irudika ezina da. Eternitaterik ez du. Aurpegirik ez duen bidaia-lagun bat da. Monologotan eratortzen garenean, erantzuna ematen digun interlokutorearen ahotsa baizik ez da. Jainkoa niregan dago eta zerbait on egiten dudanean, jainkoa bera naiz. Espanturik gabe diot” (73. or.).

“Ageri baldin bada, nire ardura eta libertate pertsonalean azaltzen da, egiten ditudan urrats pobreetan, mundu kontsumistaren aurkako nire xendretan, boterearen aurkakoetan, bortizkeria ukatzen dudanean, eztitasuna, apaltasuna eta isiltasuna hobetsiz. Ez nau jainko horrek irabazle egiten baina berdin zait, ez nago lurrean irabazteko, soilik bizitzeko baino” (73. or.).

Laura Mintegi (Lizarra, 1955): “Zehatza izateko esan beharko nuke ez dudala jainko bakar batean ere sinesten, baina, bai sinesten dut pertsonak zulotik atzeratzeko duen ahalmenean, fedearen indarrean, adore subjektiboaren potentzialitatean. Sinesten dut desiran, eta desirak duen energian. Sinesten dut subjektuarengan, sinesten dut kolektibitatean, elkartasunak sor dezakeen boterean, eta nola sentimendu onek eta eskuzabaltasunak bihur dezaketen ibai tanta solteak baino ez direnak. Sinesten dut ongia kutsakorra izan daitekeela, eta jarrera positiboak positibotasuna eragiten duela. Sinesten dut hurkoari emandako konfiantza beti biderkatuta berjasotzen dela, eta begirunea jasotzeko, begirunea eskaini behar dela. Sinesten dut ez dagoela bermerik, eta apustua egin behar dela etengabe; jasoko den ala ez jakin gabe, eman, eta berriz eman. Sinesten dut maitasunaren indar eraldatzailean. Sinesten dut, gerokoan, biharkoan, balizkoetan. Sinesten dut ebidentzia guztien aurka oraindik mantentzen den inozentzian, sinesten dut bigarren aukeran, sinesten dut Sisiforen baikortasun eta pazientzian. Sinesten dut onak ona dakarrela, eta mesfidantzak mesfidantza baino ez dakarrela”. (174-175 or.).

Joxe Azurmendi (Zegama, 1941): “Baditut tradizio hautagoak (San Frantzisko), munduaren zentzu nireagoak, baina zentzu bat absolutua, eta itxaropen bat absolutua, ez naizela iristen edukitzera aitortu beharko nuke. Gelditzen dena Jainko zentzu fragmentatu bat da, Jainko-puskak bezala. Alegia, gerra bat, egunsentia, haurrak goseak hiltzen, lana: zentzua edonondik mintzo zaizu, galdezka, iradokika. Ez da zentzuaren dei falta (Jainkoaren mintzoa, nahi baduzu). Baina guztiaren zentzu bat osoa, guztiaren mito bat, neuk ez daukat; hori aspaldi puskatu zen, inoiz eduki badut. Nire barrua kontraesanez betea dago, eta ez da bakarrik ez naizela gauza erabakitzeko, ezpada zer erabaki beharko nukeen ere ez dudala ikusten. Garibairen arima omen dagoen bezala, ez gora eta ez behera. Azkenean erabakiaren kontua da: eta dei haiei guztiei zentzu konkretu baten moduan absolutuki entregatu, nik ez dut egin” (68-69 or.).

“Ez daukat sinesgabetzat neure burua. Sinesten dutenengan sinesten dudala, esango nuke, nolabait. Eta Arantzazura erromes joan den jende pobreagan sinesten dut. Delfos-eko hormarrian bere izena eskerronez idatzi duen esklaboagan sinesten dut. Eta beharbada, gaur Jainkoa ulertzen den bezala, fededuna izateko modu bat batzuontzat hori izan litekeela pentsatzen dut” (69. or.).

Juan Kruz Igerabide (Aduna, 1956): “Batzuentzat, jainkoa erantzun erabatekoa da; beste batzuentzat, galdera hutsa; beste batzuentzat, ezereza. Ni tarte horretan nago; galderan. Horri zenbaitek agnostizismoa deitu dio; nik ez; nahiago dut ‘itsuaren ikusi nahia’ deitu, edo ‘hustasunaren bizipena’. Jakina, ironiari bide erraza zabaltzen diote erantzun horiek, baina ironia ere esnatzeko modu bat da. Zientziaren erantzunak harresi baten aurrean uzten gaitu; harresiaz bestaldera jauzi egitera garamatza jainkoaz galdetzeak: hustasunera?, betetasun erabatekora? Ausartu denak izan duen esperientzia mistikoaren arabera” (126-127 or.).

Anjel Lertxundi (Orio, 1948): “Pitzadurarik gabeko ukazio erabatekoak sinesmen pitzadurarik gabe baten estruktura bera al du? Ez dakit. Hona dakidana. Kontu segurua da ni existitzen naizela, hurkoa existitzen dela. Gizakiaren existentzia misterioa da berez, eta misterio hori interesatzen zait. Gizakia, bestalde, besterekin da, munduan da, historian da, eta gizakiaren presentzia misteriotsuak misteriotsu bihurtzen ditu gizartea, mundua eta historia ere. Presentzia baten altzoan intuitzen diren absentziek osatzen dute misterioa. Misterioak, izen hori merezi dezan, bereak ditu absentzia eta presentzia. Ez dakit onerako ala txarrerako izan den, baina kontzientzia horrek absentzien argiketarekin presentziak indartzeko premia zerikusi handia izan du nire ibilbide bai pertsonalean, bai literarioan” (161 or.).

Pello Añorga (Oiartzun, 1956): “Bihotzeko mina ematen dit horrelako Jainkoak, eta triparrabiak sorrarazten! Hasiera batean mindura eragiten dit, gero tristura, eta bukatzeko erredura. A ze Jainko miserablea, apetatsua eta infantila, ez esateagatik egozentrikoa! Horrelako Jainkoak eskaini beharrean entzumena, eskaintzen dit gorreria; eskaini beharrean ikusmena, eskaintzen dit itsumena; eskaini beharrean eskuzabaltasuna, eskaintzen dit esku itxitasuna (esan nahi da ukabila). Horregatik, horrelako Jainkoak eskaini beharrean ogi gozoa, eskaintzen dit ogi gogorra; ardo gozoa eskaini beharrean, ardo ozpintsua; gatz xehearen ordez, larria; ur bizia eta freskoaren ordez, epela bezain ustela. Horregatik, ez da batere harritzekoa jende gehienak begiratzea horrelako Jainkoari ─erakutsi diguten bakarrari, maleruski─ errezeloz, destainaz eta gorrotoz” (30. or).

“Jainkoa izaki konkretu bakoitzean dagoenez haragitua, guk erabil ditzakegu forma konkretuak Jainkoa irudikatzeko. Ongi da. Alabaina, forma horiek ere jakin beharko ditugu husten, eta distantzia hartzen, forma hutsak direlako, esan nahi da, Jainkoa irudikatzeko presentziak ez besterik: arrastoak, errainuak, izpiak, itzalak, aromak… eta ez Jainkoa bera. Budistek esango luketen bezala: “Formak erabili behar ditugu behar dugun arte, eta gero abandonatu, atxikimendu oro utzita”. Formak hustu, eta hitzak isildu. Azken batean, nomadak izan. Esan nahi da, espazio bat sortu, bertan bizi, eta bertatik alde egin eskuak hutsik, txistuka, haizea bezala, ezer utzi gabe. Ez dugu ezer uzten atzean, garrantzitsuena gurekin daramagulako aldean, hots, bihotza, gurekin batera, su hazi txikia bailitzan. Aurrera jo, beste leku batean kanpatu, sua piztu, elikatu, lo egin, atseden hartu, eta berriro aurrera, momentua partekatuz konfiantza guztiarekin” (37-38 or.).

Patxi Ezkiaga (Legorreta, 1943): “Ez dut sinesten gnostizismoarekin, teologia-filosofikoarekin erabat loturik dagoen ortodoxiari lehentasun absolutua ematen dion jainko batengan” (108. or.). “Ez dut sinesten duda segurtasun bihurtzeko formula gisa ulerturiko jainko batengan” (109. or.). “Ez dut sinesten Herrixka Globalaren ereduen arabera boterearen eta aberastasunaren edertasunak liluratutako jainko batengan” (109. or.). “Ezin dut sinetsi Jainkoarekin trapitxeoan dabilen federik” (110. or.).

“San Agustinekin batera, Jainkoa zorion iturri gisa ikustea atsegin dut, hori bizitzari buruzko jarrera etiko batekin erabat lotuta dagoela jakinaren gainean, etikak gizon-emakumeon zorionari eta duintasunari dagokion guztiarekin zerikusirik baitauka. Beraz, gure Jainkoak besteentzako bizipozaren iturri behar du izan. Uste dut Jesusek honi Jainkoaren Erreinua deitzen diola ebanjeliotan, zoritxarrez, hainbeste teologia txarrekin Zeruetako Erreinua bihurtu badugu ere, azkenean Zeru izateko. Bilakaera honek usteldu egin du, nazkatzeraino espiritualizatu du Jesusen mezua. Jainkoaren Erreinua egiten lagundu behar hori, laguntzeko aukera izate hori da etengabe Jainkoarengana eta gizon-emakumeengana bultzatzen nauena. Jesusek esaten digu gure etxe eta herrietako biltegietan milioika kandela daudela piztuko dituen suaren zain… Gure fedearen erdigunean Pizkundearen esperientziak argi egin behar du. Eta Pizkundea ez da ebasioa, antzaldatze historia baizik. Munduari ezin diogu amnesia pilula bat eman, ezta etorkizunari buruzko kontakizun arrosa ere. Pizkunde zeinuak eskaini behar ditugu, antzaldatze eta askapen esperientziak. Eta gure zeinu horiek ‘momentu genetikoak‘ behar lukete izan, Apokalipsiak dioenaren arabera: ‘Hara, gauza guztiak berri egiten ditut‘ ” (111-112 or.).

Unai Elorriaga (Bilbo, 1973): “Beharbada errespetua izango da Jainkoaren irudirik dotoreena. Beste asko ere izango ditu, baina hor laburbiltzen da ikusgarrien. Eta hain erraza dirudiena, ordea, oso zail bihurtzen dugu ia beti” (97. or.).

Patziku Perurena (Goizueta, 1959): “Hitza bera baita jainko, gizakion teatro eder honetan. Ez dugu beste arterik asmatu. Arterik xaloena, unibertsalena, liluragarriena, eta nekagarriena ere hitza baita. Eta gaurko gizartean neke horixe sumatzen zaio hitzari, kargamen poetiko falta nabari hori. Eta, behar bada, horrexegatik jo du ere guregana Joxek, jainkoa berritu nahian, metafora guztien ama ernaldu eta hexurberritu nahian” (191. or.).

Juan Luis Zabala (Azkoitia, 1963): “Gizakien arteko noizean behingo samurtasunezko begirada, keinu eta bestelako adierazpen konplizeetan aurkitzen dut, inon aurkitzekotan, jainkozko adjektiboa izan dezakeen zerbait. Harrigarria irudi badezake ere, mendiko baselizak oso ederrak iruditzen zaizkit. Azken batean, gizakien arteko noizean behingo samurtasunezko begirada, keinu eta bestelako adierazpen konplizeen zera hori dutela irizten diot. Eta beste jainkorik ez dudanez…” (232-233. or.).

 

6. “Jainko” hitzari buruz zenbait konklusio

Gaurko 40 euskal idazlek emandako erantzunek honako 14 tesi formulatzera eraman naute[9]:

1) Jainkoak oraindik ere, eta kasu askotan berriro, interesa sortzen du.

2) “Jainkoa” hitz nahasgarria da, denetan hitzik nahasgarriena. Funtsezko galdera ez da “Jainkorik ba ote den”, baizik eta “zeri deitzen diogun Jainko”.

3) “Jainko” hitza estu-estu loturik dago oraindik erru-sentipen, errepresio eta zigor-beldurrari.

4) Agnostizismoa teismoari eta ateismoari gaina hartzen ari zaie; sinestunen beraien artean ere zabaltzen ari da.

5) Munduan noizean behin eta arbitrarioki (“mirarien bidez”) esku hartzen duen Jainkoaren irudia errefusatu egiten dute.

6) Orobat errefusatzen dute ia denek gizakion antzera psikea lukeen “jainkoa”: batzuei agertzen eta besteei ezkutatzen zaiena, batzuei entzun eta besteei entzungor egiten diena, erabakitzen, hautatzen eta baztertzen duena, agintzen, juzgatzen eta zigortzen duena…

7) Bibliako giza muga linguistiko, kultural, psikologiko eta erlijiosoetatik askatu beharra dugu Jainkoa.

8) “Jainko pertsonala / Jainko inpertsonala” alternatiba engainagarria da, eta gainditu beharrekoa.

9) Zerbait “esplikatzen” duen Jainkoa ez da sinesgarri, zeren eta, esplikazioak balio ahal izateko, Jainkoa bera esplikatu beharko litzateke aurrena, eta hori ezinezkoa da. Jainkoak ez du balio errealitatea den bezalakoa zergatik den azaltzeko, ezta den oro zergatik den azaltzeko ere.

10) Bildu ditudan idazleen adierazpenek goitik behera ezeztatzen dute Dostoïevski-ren harako baieztapen sonatua: “Jainkorik ez bada, dena zilegi da”.

11) Sinestunak Jainkoari nahiz errealitateari buruz izango lituzkeen ustezko esplikazio guztiak lur jota geratzen dira sufrimenduaren aurrean. Sufritzen duten guztiak alde berean jartzen ditu sufrimenduak y gupida izatera dei egiten du. Gupida eta kontsolamendu gisa begira daiteke Jainkoa.

12) Nazareteko Jesusen aitorpena eta mirespena orokorrak dira.

13) Orokorra da, halaber, elizaren arbuioa, dogmei atxikia eta boterearekin elkartua dagoen sistema erlijioso gisa.

14) Jainkoak izen asko ditu, baina bat ere ez da egoki. Izen askoren erreferentea da, baina ez da inolako esanahiarekin identifikatzen. Halere, bizia eta errealitatea adierazteko ditugun hitzik eta irudirik ederrenak erabil ditzakegu Jainkoa aipatzeko. Edertasuna eta gupida da. Konfiantza eta errespetua. Niaren zua. Zuaren nia. Den ororen izatea. Izaki guztien funtsa den harremana. Inspirazioa eta hitza. Begiramendua eta abegia. Ontasunaren alaitasuna. Izatearen ontasuna.

Bibliografia:

Belen Altuna, Euskaldun Fededun. Euskaldun ona izateko modu baten historia, Alberdania, Irun 2003

Joseba Arregi, “Erlijioa euskal kulturan”, in Hemen 1 (2004), 17-28 or.

Joxe Arregi – Jorge Canarias, “El País Vasco como encrucijada histórica de religiones”, in Eduardo J. Ruz Vieytez (zuz.), Pluralidades latentes. MInorías religiosas en el País Vasco, Icaria Editorial, Bartzelona 2010, 61-80 or

Joxe Arregi – Edorta Jimenez, Jainkorik bai ala ez? Erlijioari buruz eztabaidan, Elkar, Donostia 2007

Joxe Arregi, Jainkoaz galdezka. 40 euskal idazleren erantzunak, Alberdania, Irun 2007; ¿Qué dices de Dios? Responden 40 escritores vascos de hoy, Deusto Publicaciones, Bilbao 2010; Erlijioa et erlijioak gure gizartean, Deusto argitalpenak, Bilbo 2010; “Erlijioa eta euskal kulturaren auzia”, in Hemen 12 (2007), 31-44 or.; “Gaurko 40 euskal idazle Jainkoaz mintzo”, in Joxe Arregi (arg.), Erlijioa et erlijioak gure gizartean, Deusto argitalpenak, Bilbo 2010, 75-94 or.; “Erlijioa eta espiritualtasuna gure gizartean”, ib., 133-150 or.; “Kultura eta erlijioen elkarrizketa gure gizartean”, ib., 227-240 or.

Miren Jone Azurza (elkarrizketa), in Hemen 16 (2007), 95-108 or.

Saioa Bilbao – Joxe Arregi, “Otras religiones y movimientos minoritarios”, in Eduardo J. Ruz Vieytez (zuz.), Pluralidades latentes (o.c.), 184-200 or.

Amaia Elosegi, “Elizaren izate estu eta murritzetik haratago”, in Hemen 24 (2009), 35-44 or.

Jabier Elzo, “Gazteak eta kristautasuna Europan”, in Hemen 10 (2006), 9-21

Pello Esnal, “Berehala baketuko ez diren lurrikarak. Hitzaurre baten 50. urteurrenean”, in Hemen 13 (2007), 49-61 or.

Juan Inazio Hartsuaga, “Euskal mitologia”, in Hemen 26 (2010), 23.37 or.

Sebas Gartzia Trujillo, “Euskal Teologia baterako zuinak”, in Hemen 26 (2010), 49-60 or.

Juan Kruz Igerabide, “Agnostiko ala gnostiko”, in Hemen 5 (2005), 19-28 or.

Joseba Intxausti, “Elizak egin “ez” duen euskarazko kultura idatziaz”, in Hemen 4 (2004), 63-80 or.; “Euskal erlijiotasunaz. Zenbait burutapen historiko”, in Hemen 24 (2009), 7-22 or.

Tere Irastortza, Izendaezinaz, Pamiela, Iruñea 2008

Xabier Itçaina, Euskaldun Fededun. Errepublikaren oroimen urratuak, Elkar, Donostia 2012

Xabier Lasa, “Manex Erdozaintzi-Etxart. Fedearen aitzindari, itxaropenaren kantari”, in Hemen 10 (2006) 47-58 or.

Anjel Lertxundi, in Hemen 1 (2004) (“Lekukoak”, 73-74 or.; “Hiriak, Europa, kristautasuna”, in Hemen 10 (2006), 63-67 or.

Benito Lertxundi (elkarrizketa), in Hemen 13 (2007), 63-76 or.

Xabier Lete (elkarrizketa), in Hemen 4 (2004), 81-102 or.

Andres Urrutia, “Fedea bada errenta”, Hemen 24 (2009), 59-60 or.

In: Sebastian Gartzia Trujillo

Galilean aurkituko duzue

Gogoeta Astea 2014

IDTP, Bilbo 2015, 116-134 or.)

  1. Ik. Joseba Intxausti, “Elizak egin “ez” duen euskarazko kultura idatziaz”, in Hemen 4 (2004), 63-80 or.

  2. Hurrengo urtean sortu zen ETA, eta horrek ere eman lezake gogoeta-biderik asko euskal kultura eta erlijioaren arteko gorabeherez, baina ez diot hari horri helduko.

  3. . Ik. P. Esnal, “Berehala baketuko ez diren lurrikarak. Hitzaurre baten 50. urteurrenean “, in HEMEN 13 (2007), 49-61 or.

  4. Ik. Joxe Arregi, “Gaurko 40 euskal idazle Jainkoaz mintzo”, in Joxe Arregi (arg.), Erlijioa et erlijioak gure gizartean, Deusto argitalpenak, Bilbo 2010, 75-80 or.

  5. Elkarrizketa, DEIA, 2008-02-19.

  6. Hemen 1 (2004), 73-74 or.

  7. Ik. Joxe Arregi, “Gaurko 40 euskal idazle Jainkoaz mintzo”, in Joxe Arregi (arg.), Erlijioa et erlijioak gure gizartean, Deusto argitalpenak, Bilbo 2010, 80-92 or.

  8. Testuan bertan parentesi artean ematen diren orrialdeak arestian aipatu dudan liburuari dagozkio: J. Arregi, Jainkoaz galdezka. 40 euskal idazleren erantzunak, Alberdania, Irun 2007.

  9. Ik. Joxe Arregi, “Gaurko 40 euskal idazle Jainkoaz mintzo”, in Joxe Arregi (arg.), Erlijioa et erlijioak gure gizartean, Deusto argitalpenak, Bilbo 2010, 92-94 or.