Dietrich Bonhoefferren fede distiratsua (eta III)

Rose-Marie Barandiaran: “Jainkoa erretiratzeak” ez ote du ahalbidetzen, hain zuzen ere, gizakiak Jainkoari bereganaino iristen uztea? Zergatik deitzen diogu, orduan, gure drametan? Zergatik bereizten ditugu profanoa eta sakratua? Jesus ez zen apaiza. Gizakia zen soilik. Beraz, Jainkoaren sufrimenduak serio hartzeak, Getsemanin Jesusekin beila egiteak, lagunduko liguke kristau izaten, kristau izateari eusten?

José Arregi: Oso iradokitzailea da Jainkoaren “erretiratzearen” edo “uzkurtzearen” metafora hori. Baina ezin dugu ulertu ez zentzu teistan (“Jainkoa”, behin unibertsoa sortu eta gero, bertatik erretiratu egiten dela, eta noizbehinka bakarrik esku hartzen duela munduan: mirarien bidez, errebelazioaren bidez, gizakundearen bidez…), ezta zentzu deistan ere (“Jainkoa”, mundua sortu ondoren, erabat erretiratu egiten dela eta “Jainko alfer”, pasibo bihurtzen; Aristotelesengan ageri da jada ideia hau, Voltaire, Rousseau eta Montesquieu-ren deismo ilustratuan gailurrera iristen dena). Jainkoa “erretiratzearen” metafora, aitzitik, Kabala juduko tzintzumaren bidetik interpretatu beharko litzateke, hots: kreazioak esan nahi du Infinitua erretiratu egiten dela edo “uzkurtu”, ama nolabait uzkurtzen den bezala bere baitan hazten ari den umeari “leku egiteko”. Gure garaiko hainbat autorek ere garatu dute ideia hori, hala nola Marc-Alain Ouaknin errabinoak, Hans Jonas filosofoak (ama Auschwitzen galdu zuenak) edo Jürgen Moltmann teologoak. Argigarria da hebreerazko bara hitzak, Genesiko kontakizunak “kreatu” esateko erabiltzen duenak, “banandu” esan nahi izatea. Kreatzeak “banantzea” darama berekin, besteari leku egitea, lekua uztea. “Itsasoak hondartza bezala sortzen du Jainkoak mundua: erretiratuz”, idatzi zuen Hölderlin poetak.

Baina Jainkoa uzkurtzearen metaforak berak ere aise ekar diezaguke gogora irudi dualista, zeren ama eta haurra bi baitira, itsasoa eta hondartza bezala. Jainkoa eta mundua, aldiz, ez dira bi (bat ere ez dira, noski: ez bi zatiz osatutako izaki bat, ez izaki edo gauza bat eta bera). Nola esan, bada? Metafora pobre batzuk besterik ezin ditugu erabili: den guztiaren Bihotza, Hondoa, Sua, inspiratzen duen Arnasa, dena mugiarazten eta harremanarazten duen sormena… da Jainkoa. Ez du, beraz, zentzurik “Jainkoa” laguntzera etor dakigun “otoitz” egiteak. Geure buruaren hondoenera itzultzen garenean eta zaurituaren hurko bihurtuz harengana errukiz makurtzen garenean, orduan gauzatzen dugu geure jainkozko izatea, orduan agertzen eta hazten da Jainkoa mundutasunaren eta gizatasunaren hondorik hondoena bezala, munduaren izangaitasunik onena bezala. Jainkoa ez da laguntzera etor dakigukeen norbait, baizik eta gure hondorik onena, geure izanbidean zehar esnaraz dezakegun izatearen dimentsiorik sakonena eta errealena. Honela egiten zuen otoitz, Bonhoeffer teologoaren urte eta zirkunstantzia beretsuetan, Etty Hillesum emakume agnostiko mistikoak, artzain teologoa baino 8 urte gazteago zenak: “Zuk ezin didazu lagundu, baina nik lagunduko dizut, ene Jainkoa. Eta horixe izango da zuk niri laguntzeko modua”.

R.M.B.: Ea ulertzen dudan: Jainko infinitua (eta plurala!) uzkurtu egiten da kreazioari leku egiteko, hutsartea sortzen du. Eta horrek pentsarazten dit: “lurra tohu eta bohu zen, leize handiaren gain ilunbea. Jainkoaren arnasa uren gainean zebilen” (Has 1,2). Erants genezake: olatuen mugimendua prestatzen ari zen “munduaren alteritateari” harrera egiteko. Jainkoa erretiratu zenean, bere argi-jario batzuk utzi zituen, mundu hobea eraikitzeko errukizko osagai gisa, euskarri izan ditzagun. Gizakia ez da jada berez ona, baina izan daiteke: hautua da. Bertsio hau jatorrizko bekatuarena baino interesgarriagoa iruditzen zait eta zentzu berria ematen dio Jesus gurutziltzatua izateari…

J.A.: Errealitatea, oso-osorik, jainkozkoa da, on komunerako gauzatzen den guztian. Jesus bere gizatasun errukitsu, solidario, konprometituan izan zen jainkozko. Zenbat eta gizatiarrago, orduan eta jainkozkoago (libre eta on, on eta zoriontsu, sano eta salbatu) bilakatzen gara.

Horregatik, Bonhoefferrek aipatzen duen “Jainkoaren sufrimendua” ezin dugu ulertu mundutik kanpoko “Jainko” baten sufrimendua bailitzan; teismo dualista traketsean berriro erortzea litzateke. Jainkoaren “sufrimendua” munduaren erdigunean eta bihotzean – boterez eta pazientziaz, itxaropen aktiboz, arnasak sustaturiko ekintzaz osaturiko erdigunean eta bihotzean– den sufrimendua da. Bere erabateko errealizazio komunaren bila doan munduaren sufrimendua.

Horrela ulertzen dut Jesusen bizitza: izaki guztiengan bilakatzen ari den Kristo kosmikoaren irudi eta aurrerapen bezala (ez da, halere, irudi eta aurrerapen bakarra, ez perfektua). Honek teismotik eta deismotik haratago garamatza, baina baita ateismo positibistatik haratago ere.

R.M.B.: Garai batean Eliza ahalguztiduna zen ia arlo guztietan. Gaur egun, zer beharko luke Elizaren diskurtsoak sinesgarri izateko? Dietrichen arabera, “konbertsioaren eta garbikuntzaren aurkakoa da boterea”. Ez ote dago beste modurik jakituriaz eta ontasunez bizitzeko?

J.A.: Bonhoefferrek beti galdetu zion bere buruari, azken bi urteak izan zituen espetxealdian batez ere, Elizak mundu ez-erlijiosoan duen tokiaz, eta mundu honetan hartu beharko lukeen formaz. “Helduarora” iritsitako Elizaren formaz, alegia. Iritsiko balitz, dio, “erabat aldatuko litzateke Elizaren aurpegia”, dio. Baina ez zuen astirik izan Elizaren aurpegi helduaren ezaugarriak zehazteko eta sistematizatzeko. Nolanahi ere, heldutasun hori gauzatzen aurrera egiteko irizpide nagusiak argiak dira. Adibidez:
1) Bere burua “erlijio-arloan pribilegiatutzat” jotzeari uko egitea, “erabat mundukoa izatea”; 2) Jainkoaren eta gizartearen, gizateria osoaren, arteko beharrezko bitartekaritza gisa ez aurkeztea; 3) Gizakiak Jainkoaren beharra duela predikatzeari eta, horrela, bere erlijio-zerbitzuen premia berresteari uztea; 4) Bere lekua ez bilatzea gizateriak porrot egiten duen lekuan, baizik eta “herriaren erdian”, Jesusek bezala, gozamenak eta dramak, jaiak eta jendearen borrokak jokatzen diren lekuan; 5) Doktrinak, sinesmenak eta arauak ez eskaintzea, eta are gutxiago egiaren eta ongiaren monopolio-pretentsioz; aitzitik, adiskidetzearen, errukiaren, askapenaren Hitzari buruzko hitz apala eta testigantza ematea, eta, horrela, inspirazioa eta bizitzeko adorea ufatzea; 6) Jainkoari buruz beste era batean hitz egitea, “mundutiarki”; 7) Bere buruari erakunde bezala bizirik eusteaz ez arduratzea, baizik eta bere eraldaketa sakonaz eta, batez ere, munduaren eraldaketa sakonaz arduratzea; 8) Eta lehenengo baldintza: boterearen, jauntasunaren eta nagusitasunaren erregistroa bertan behera uztea; horretarako, bere barne-antolamenduan den aztarna klerikal eta hierarkiko oro desagerraraztea (eliza protestante eta anglikanoetan ere ez dira falta, nahiz eta eliza katoliko erromatar eta ortodoxoetan baino askoz arinagoak izan).

Sakoneko irizpide horiek hainbat galdera planteatzen dituzte, teologo gazte kartzelatu eta exekutatuak ez teorian eta ez praktikan ezin izan zituenak jorratu, hala nola: erlijiorik gabeko munduan eta “kristautasun ez-erlijiosoan”, kristau “ez-erlijioso” eta “mundutar” batzuentzat zer esan nahi ote lezakete eliz komunitateak, parrokiak, tenpluak, predikuak, liturgiak…, zer helburu izan litzakete oraindik, zer forma zehatz har lezakete? Otoitzerako eta hausnarketarako espazio komunitario orok desagertu beharko ote lukete, baita kutsu “erlijioso” eta “teistako” tradizio kristauan inspiratuak diren barnetasun- eta meditazio-gune pertsonal orok ere? Oraindik ere planteatzen zaizkigun gai biziak dira, zeren eta kristaua pertsona soziala baita eta komunitate bizi orok, bizidun orok bezala, forma behar baitu. Ez dira gairik garrantzitsuenak, baina ezta gutxiestekoak ere kristau askorentzat, erlijio tradizionalentzat ezezaguna den lurralde baterako trantsizioan.

R.M.B.: Zer bizi behar du Elizak, bere gordailuan duen mezuaren benetako lekuko izateko? Dietrichek dio “ez-erlijiosoei laguntzen dienean dela Eliza benetan Eliza”. “Kristo ez-erlijiosoen jauna” izan daitekeela!”

J.A.: Lehenxeago egin ditudan galdera eta zalantzen antzekoak datozkit: zer eta zertarako bizi behar du Elizak mundu helduan, “ez-erlijiosoan”? Berak ere ezin du jada “Jainko tutore” batengan sinesten jarraitu, ez gaur egun absurduak diren sineskizunak aitortzen, ez Erdi Aroko edo milaka urtetako erritu bitxiak praktikatzen, ez eta arau moral zaharkituekin bat egiten (adibidez, generoaren eta sexu-orientazioaren arloan, sexualitatearen arloan oro har, bizitzaren hasieraren eta amaieraren arloan…). Ezin du horrelakorik eskaini, baldin eta gaur egungo emakume eta gizon gehienentzat, sineste eta praktika erlijioso horietatik urrun daudenentzat, gatza, legamia, arnasa izan nahi badu. Dietrich Bonhoefferrek arrazoiz idatzi zuen erlijioa (sineskizunak, errituak, kodeak) janzkera historikoa, kulturala, besterik ez dela, balio ez duenean bazterrera utz daitekeena.

Gaurko kristauek, bai norbanako eta bai komunitate gisa, hilarazten duen letra oro alde batera utzi eta espiritutik beharko dute bizi, arnasa, zabaltasuna, bizia den espiritutik. Jesusen Ebanjelioaren grazia eta askapena beharko dute bizi, Ebanjelioa gaurko gure hizkera eta paradigmetan berrirakurriz. Eta bizi dutenaren berri eman beharko diete gainerako guztiei –kristauak izan edo ez, erlijiosoak izan edo ez–, eta hori erantzukizun hutsez eta inoren gaineko nagusitasun-sentimendurik gabe. Eraldaketa pertsonal nahiz politiko sakonerako espiritua, bizia, arnasa, inspirazioa denengandik jasoz eta denei eskainiz. Gizateriaren eta planetaren bizi komuna dago jokoan.

Horretarako, gaur egun zentzurik ez duen hizkuntza eta forma erlijioso oro bazter dezake eta baztertu behar du Elizak, zentzurik ez duen tokian. Baina, printzipioz, ez da zertan gutxietsi ezein inspirazio-iturri, erlijiosoa nahiz laikoa izan –ezta, beraz, iturri kristaua ere–, inspirazio sakona eta ura berdinak baitira edonon. Izaki guztien arnasa da Espiritua. Bata gregorianoak edo Bachek inspira dezakete, bestea jazzak edo Dalidak.

Elizak bazter utzi behar ote lituzke, beraz, ebanjelioak, bere sorrerako “mitoak” (Kristo sendalaria, Pazko-afaria, Gurutze solidarioa, Gurutziltzatuaren berpizkundea, Mendekoste unibertsala…), bere eskritura, sinbolo eta erritu guztiak? Ez derrigor. Bonhoefferrek berak, erlijioaren kritika eta munduaren eta kristautasunaren beraren izaera “ez-erlijiosoa” behin eta berriz azpimarratu arren, ez zien uko egin –ez atxilotua izan aurretik ez ostean– “errealitatearen erdigunea den Jainkoarengan” eta “ez-erlijiosoen Kristorengan” zuen fedearen forma eta adierazpen erlijioso guztiei. Urkamendian, urkabearen aurrean, belaunikatu eta otoitz egin zuen…

Esanak esan, Jesus bera erlijiosoa eta teista izan zen. Hori bai, irakatsi zuen ez dela biziaren gainetik jarri behar ezein “giza tradizio” (Mc 7,8) (eta sinesmen, erritu eta arau guztiak dira giza tradizio). Jesusentzat, gauza absolutu bakarra izan zen konfiantza sakona, gupida sendatzailea, elkartasun askatzailea, “besteentzat izatea”. Eta horregatik da “ez-erlijiosoen jauna” ere: ez du esan nahi inolaz ez-erlijiosoak bere boterearen menpe daudenik, baizik eta berak ere inspira ditzakeela bizitza bihozberagoa eta zoriontsuagoa eramateko.

(Jarraituko du)

Rose-Marie Barandiaran – Jose Arregi

(Arg. in GOLIAS Magazine 211, 2023ko uztaila-abuztua, 26-29. or.)