Dietrich Bonhoefferren fede distiratsua (eta II)

Rose-Marie-Barandiaran: “Jainkoa ez dago mundu honen mugetatik haratago, munduaren erdigunean baizik: bizitzan eta ontasunean”. Artzain alemanaren ustez, erdigunea Errealitatea bera da, hau da, “errealitatearen erdigune absolutua da Jainkoa”. Ideia horrek oihartzunik badu zuregan, Jose?

Joxe Arregi: Bai, noski, Bonhoefferren adierazpenik iradokitzaileenetakoa gertatzen zait. “Jainkoa bizitzaren erdigunean”, “munduaren erdigunean”, “errealitatearen erdigune absolutua”… Baina Jainkoa “erdigunea” izateak ez du esan nahi zerbait handiagoaren erdigunea denik, ezta bizitza pertsonalaren, giza historiaren edo unibertso osoaren nolabaiteko ardatza edo muina ere. Ezta Jainkoa botere erabakigarria denik ere, edo faktore determinatzailea, edo balio gorena. Jainkoa ez da zerbait ez norbait, kreatzen, ekiten, hitz egiten, esku hartzen duen norbait, ez zerbaitetarako, munduaren jatorria azaltzeko edo betiereko bizitza bermatzeko balioko lukeen zerbait.

Horrelako “Jainkoa”, dio Bonhoefferrek, deus ex machina litzateke, greziar antzerkiko eszenatokian “makina batetik irten” eta egoera korapilatsu bat konpontzeko esku hartzen zuten jainko haiek bezala. Horixe da erlijioek edo pertsona erlijiosoek egiten dutena, dio artzain teologoak paragrafo distiratsuetan: “Jainkoarengana” jotzen dute beren arazoak, mugak, ezjakintasuna, sufrimendua, larritasuna, errua, heriotza konpontzeko… edo lehortea. “Jainko hipotesia” postulatzen dugu, ez daukagun eta behar dugunari deitzen diogu “Jainkoa”, eta geure makineria mental-emozionaletik ateratzen dugu arazoak konpontzeko. “Iruzurrezko” eta “zintzotasunik gabeko” jokabidea da, salatzen du Dietrichek. Eta irismen laburreko estrategia, ohartarazten du, zeren “beharrezko Jainkoak” atzera egiten baitu edo hil egiten baita gure jakintzak edo botereak aurrera egin ahala.

Hil, ez da hiltzen, izan ere ez baita giza adimenaren eraikuntza baino. “Dagoen Jainkorik ez da” (“einen Gott den es gibt gibt es nicht”) ebatzi zuen Bonhoefferrek; han edo hemen “dagoen Jainkorik ez dago”, energia, atomoak edo animaliak dauden modura; “ez dago Jainkorik” zerbait edo norbait bezala konta daitekeenik, ez izaki guztien batuketa litzatekeen Izaki Gorenik, ez izaki guztiez haraindi legokeen Izaki Goren beharrezkorik. Horrelako “Jainkoa” geuk ateratzen dugu garuneko makineriatik eta makineria sozialetik, gure premien erremedio engainagarri gisa.

Jainkoa, ordea, ez da falta duguna, den ororen IZATEA eta izamena baizik, eboluzioan den eta ez hasierarik ez amaierarik ez duen unibertsoaren ongaitasun ireki eta emergentea baizik. Ez da “errealitate bat”, baizik eta errealitate ororen –dena bat eta harremandua, eta aldi berean osoki fisikoa, biziduna, sentibera, adimentsua, emozionala, kontzientea… den errealitatearen, gizakia ez erdigune ez gailur eta ez helburu ez duen errealitate osoaren– Errealtasun absolutua da Jainkoa. Jakina, Bonhoefferren teologia ikuspegi ekologiko integral horretatik kanpo kokatzen zen oraindik; haren mundu-ikuskera eta, ondorioz, haren etika eta teologia antropozentrikoak ziren, justiziaren eta askapenaren aldeko konpromiso sozio-politikoan sakonki zentratuak. Horregatik inspiratuko du inspiratu ere zuzen-zuzenean Metz eta Moltmannen teologia politikoa, eta hauen bitartez, zeharka, askapenaren teologia. Ez dago, noski, berezko kontraesanik askapen politikoaren teologiaren eta askapen ekologikoaren teologiaren artean. Nolanahi ere, esango luke Bonhoefferrek, Jainkoa ez da askapen-ekintza politiko nahiz ekologikoaren ez arrazoi etiko, ez arrakastaren berme: ekintza askatzailearen erdigunea eta benetako agerpena da, bere dinamismoa eta errealizazio sakona, bere gurutzea eta loria, sinesmenekiko eta erlijioekiko loturarik gabe.

Jainkoa ez da, beraz, “ezer”: ez da zerbaiten atal den zerbait –energia, materia, organismo biziduna, izaki kontzientea… –, ezta atal guztien batura ere. Den ororen baitan den ontasun sortzailea da; izaki guztien elkartasuna da, oraindik ikusezina den partikula atomikotik hasi eta etengabe eratzen ari diren galaxietaraino; den orori eragiten dion taupada sakona da; bizia eta maitasuna, eta justiziazko bakea lortzeko giza borroka guztiak, eta sortzen ari den naturaren edo unibertsoaren edo multibertsoaren erditze-min guztiak bultzatzen dituen jatorrizko bulkada da. Jainkoa ez da, ezta ere, “inor”, norbait norbaiten ondoan. Sakoneko Zua da, nor geure buruarentzat garen zuagan agertzen zaiguna nahiz bakoitzarentzat izaki guztiak (ura, zuhaitza, txoria, haur bat besoetan duen afrikar errefuxiatua…) diren zuagan; eta sakoneko Nia, ni ororen, organismo, gorputz eta forma ororen, eta konta ezin ahal mailatan eta eratan gauzatzen den kontzientziaren oinarria.

Horregatik, Jainkoa “esperimentatu” ere ez dugu “esperimentatzen” fruta baten zaporea, lagun baten presentzia, konpromiso baten suharra, musika baten plazera eta edertasuna edo baso edo ilunabar baten isiltasuna esperimentatzen dugun bezala. Gure giza esperientzietan, mundu-esperientzietan bakarrik esperimentatzen dugu Jainkoa. Arnasa hartzen dugunean, Jainkoa arnasten dugu; mendi-zelaiak behatzen ditugunean, Jainkoa behatzen dugu; bazkari batez gozatzen dugunean, Jainkoaz gozatzen dugu; absentzia bat pairatzen dugunean, Jainkoaren absentzia pairatzen dugu; kausa galdu batengatik sufritzen dugunean, Jainkoaren galera pairatzen dugu; bakearen eta justiziaren esperantza aktiboa bizi dugunean, Jainkoarekiko esperantza aktiboa bizi dugu. Edo beste honetara ere esan genezake: Jainkoak guregan, orotan du begiratzen, usaintzen, dastatzen, gozatzen, sufritzen eta negar egiten, guregan eta orotan bizi du konfiantza eta itxaropena… Errealitatea hondotik begiratzen eta sentitzen ikasi behar da, errealitatearen hondoa gurtzen, errealitatearen hondoari dei egiten, errealitatearen hondoan konfiantza izaten. Horrela ulertzen dut Bonhoefferren baieztapen hau, alegia: errealitate ororen erdigune absolutua (ez erlatiboa edo partziala) dela Jainkoa. Baina nahiago nuke jakingo banu nola hartuko lukeen interpretazio hau Tegel-eko edo Buchenwald-eko kartzelan. Eta gaur, hemen.

R.M.B.: Garai nahasiak bizi ditugu berriro, ahulenentzat zailak. Hurbiletik kolpatzen gaituen gerran ageri zaigu sufrimendurik larriena. Eta badirudi gure otoitzek eta kontsakrazioek ez dutela eraginik. Zer esan nahi du honek? “Mundua Jainkoaren besoetan dago” irudiari heltzen badiogu, badirudi Jainkoak autonomia eman nahi diola munduari. “Ahalgabe eta ahul, gurutzean iltzaturik” jarraitzen du. Horrela laguntzen al digu gizaki gisa bizitzen? Esan nahi du guri dagokigula ekitea?

J.A.: Sapiens giza espeziearen 300.000 urteetako garairik zurrunbilotsuenak bizi ditugu, zalantzarik gabe, planeta mailan. Egia da sekula ez direla hainbestekoak izan gizateriaren On Komuna gauzatzeko aukerak. Beste gauza bat da bizidun guztien komunitatearen On Komuna: ez dirudi bizidunen komunitateak ezer irabazi duenik gizakiak agertzearekin, eta ez dirudi haren egoera hobetuko denik, giza inpaktua gero eta handiagoa baita planeta osoan. Baina, gizateriari bakarrik gagozkiola ere, inoiz ez da hainbeste gerra, esplotazio eta desberdintasun planetario izan, inoiz ez dute hain gutxik hainbeste miseriaren eragile den hainbeste aberastasun izan. Ukrainako gerra da gaur egun mediatikoena, baina gaur egun ere ez da hilgarriena.

Eta Jainkoa? Ehunka eta ehunka milioi fededunek galdetzen dute oraindik “Jainkoak” zergatik onartzen dituen gauza horiek, edo otoitz-beilak antolatzen jarraitzen dute “Jainkoak” lagun gaitzan. Deus ex machina delakoa bizi-bizirik dago oraindik jende askoren iruditerian. Bonhoefferrek jende erlijiosoari egiten zizkion oharpenek indarrean jarraitzen dute: bere erlijioa autoengainu pertsonal, sozial eta politiko arriskutsua dela. Egia da gehien-gehienek –gure autoreak inoiz susmatu ere egin ezin izan zuen kopuruan– ez dutela sinesten jainko horrengan, beren mundu-ikuskerak edo sen onak edo sakoneneko jakituriak esaten dietelako sineste hori zentzugabea ez ezik potentzialki kaltegarria ere badela.

Teologo artzainak arrazoia emango lieke ukatzen duten horretan. “Jainko” hori, berak sortutako gizagaixoei laguntzeko nahi duenean agertzen den eta obratzen duen “Jainkoa”, ez da existitzen. Baina gure teologoa ez zen mugatu ateoek ukatzen duten “Jainkoa” ukatzera. Eta ez zion inoiz uko egin Jainko hitza (Gott, God) “bestelako” Jainko bat iragartzeko erabiltzeari, zeinengan ateoek ere sinets zezaketen (ateo izateari utzi gabe sinetsi ere, ausartuko nintzateke esatera). Bonhoeffer –Tillichekin batera– teismoaren kritika gauzatu duten teologo aitzindarietako bat da. “Teismo” hitzak esan nahi du: Theos edo Jainkoa Izaki Goren sortzaile eta ahalguztiduna dela sinestea, munduan esku hartzen duena hala erabakitzen duenean. Bonhoefferrek inoiz ez du esplizituki esaten teismo hori gainditu behar denik, baina zer esaten du funtsean horixe besterik Jainkoaren irudi “erlijiosoa”, hau da, deus ex machina, salatzen duenean, eta “Jainko ahalgabeaz” edo gure autonomiarekin eta geure baliabideekin “abandonatzen gaituen Jainkoaz” hitz egiten duenean?

Zer esan nahi ote du “Jainkoa ahalgabea eta ahula dela” dioenean, edo “Jainkoak sufritu egiten duela”? Zenbait Eliz Guraso Santuk (Origenesek adibidez, III. mendean) Jainkoaren sufrimenduaz egin zuten galde, eta Hans Urs von Balthasar eta Moltmann teologo handiek sakonki idatzi dute horri buruz. Baina zer esan nahi ote du “sufritzen duen Jainko batek bakarrik lagun diezagukeela” esateak, edo Jainkoak geure kasa molda gaitezen bakarrik uzten gaituenean, orduan “har dezakegula atseden Jainkoaren besoetan” esatean? Zer esan nahi ote du “Jainkoa existituko ez balitz bezala bizi behar dugula” esateak? Zer esan nahi ote du bere kontsignarik paradoxikoenak eta harrigarrienak, eta, aldi berean, seguraski ederrenak eta iradokitzaileenak: “Jainkorik gabe Jainkoaren aurrean bizi”? Horrek guztiak teismoa, hau da, munduan nahi duen bezala hitz egiten eta obratzen duen, nahi duena egiten eta desegiten duen “Jainko” ahalguztidunaren irudia gainditu behar dela iradokitzen du. Nola ulertu, bada, esamolde horiek guztiak? Ez da aski esatea, Bibliak etengabe esaten badu ere, Jainkoak bere fededunak probatzeko baimentzen duela sufri dezaten edo berak sufriarazten diela edo Jainkoaren abandonu eta isiltasun absolutua pairarazten. Diskisiziorik sotilenak (eta antzuenak) ere ez dira aski gizakiaren askatasuna eta Jainkoaren ahalguztiduntasuna uztartzeko, halako diskisizioek ezin baitiote erantzun galdera sinple honi: Zergatik ez gintuen sortu libre eta errugabe, Jesus eta are bere ama Maria, jatorrizko bekaturik gabe jaioa, sortu zituen bezala dogmaren esanetan?

Askoz errazagoa da aitortzea ezin dugula jada sinetsi “Jainko” Izaki Goren ahalguztidun eta estrintseko batengan. Bonhoefferrek ere ezin zuen horrelako “Jainkoarengan” sinetsi. Hala ere, Jainkoaren besoetan zuen atseden: bai bere barnenean eta bai kartzela hartara eramana zuen mundu hain zurrunbilotsuaren barnenean, eta bere ziega-kideen begietako argi dardartian, Presentzia segurua sumatzen zuen, dena mugitzen duen desira, jorana, arnasa, heriotza baino ahaltsuagoa den ontasunaren ahalmena. Ez dago “Jainkorik”, baina Jainkoarengan bizi gaitezke, hau da, bakean bizi gaitezke eta dena bakean gal dezakegu edo dena bakean eman, gertatzen dena gertatzen dela, eta urkamendiko mailak igo, Bonhoefferrek igo zituen bezala, biluzik, libre eta bakean. Sakonago begiratzea, hautematea, sentitzea, errukitzea, senidetzea, bizitzea da gakoa.

Galdera hau geratzen zaigu, ordea: Bonhoeffer nahikoa urrun iritsi ote zen teismo tradizionalaz haraindiko Jainkoari buruzko hausnarketan? Hizkera egokia aurkitu ote zuen bere adierazpen paradoxiko, ausart eta iradokitzaileez haratago? Egia esan, uste dut ezetz, baina  ezin diogu horregatik ezertxo ere aurpegiratu. Bere gogoeta urrutirago eraman izango ote zuen, hizkera argiago eta koherenteagoaz, baldin eta 39 urterekin urkamendian zintzilikatu izan ez balute? Zalantzarik gabe, hala egingo zukeen, nahiz eta ez zuen lortuko –ez berak, ez guk, ez inork– Misterio Esanezina nahasbiderik gabeko hitzez esatea. Baina funtsezkoena hondotik bizitzea da, eta Bonhoeffer hondotik bizi izan zen, eta horrela esperimentatu zuen Jainkoa, lagundu zion Jainkoari –ontasun sortzaileari, errealitatearen iturburuari– agertzen, izadia sortzen, bere burua sortzen. Eta horrela aurkitu zuen bere burua, aurkitu zuen atsedena.

(Jarraituko du)

Rose-Marie Barandiaran – Jose Arregi

(Arg. in GOLIAS Magazine 211, 2023ko uztaila-abuztua, 22-26. or.)