Dietrich Bonhoefferren fede distiratsua (eta IV)

Rose-Marie Barandiaran: Bonhoeffer-en esanetan, gizaki bezala dagokigun zeregina “ez da arazo erlijiosoa: pozak eta sufrimenduak Jesusen urratsei jarraituz bizitzea da. Gure kontzientzia morala barneratzea, zalantzan jartzea, pietatezko praktikek eta salbamenaren bilaketak berekin daramaten indibidualismotik eta autosatisfakziotik ihes egitea”. “Gure giza lana fedea da”. Nola interpretatu behar dugu baieztapen hori?

Jose Arregi: Honela laburbilduko nuke: Bonhoefferrentzat, munduaren eta gizadiaren azken funtsa edo azken zoria, egiazkoa, Jesusen, “Kristoren”, bizitza bizitzea eta bere zoria geuretzat hartzea da. Baina alderantziz ere esan daiteke, nahiz eta artzain teologoak ez zuen alderantzizko formulazio hau esplizituki proposatu: munduaren funtsa eta zoria, nahiz gizakiak munduan duen funtsa eta zoria, gauzatzea eta burutzea izan zen Jesusen edo “Kristoren” funtsa eta zoria. “Mundua”ren funtsa harremanean izatean datza, gorputz harmoniko bat bakarra eratzea harremanezko bilakaeran dena. Eta “gizakia”ren funtsa seme-alaba izatean datza, neba-arreba izatean, hurko bihurtzean, hartzean eta ematean, eta horrela aurkitzean norberaren osasuna eta salbamena, zoriontasuna edo bizipoza. Kosmologiak, antropologiak, kristologiak, teologiak… ez dituzte bata bestearen ondoan dauden errealitateak adierazten, ezta bata bestearen gaineko mailak ere; Arima duen Errealitate bat bakarra adierazten dute. Eta Errealitate honek, berez, ez du zerikusirik erlijioarekin: kredoekin, kultuekin, espazio eta pertsonaia “sakratuekin”, espirituekin, jainkoekin, haraindiko zeruekin edo infernuekin…, horiek denak giza kulturaren sorkuntzak baitira, onerako eta txarrerako.

Bide batez diot: Bonhoefferrentzat, Jesus historikoaren eta “fedeko Kristoren” arteko ezberdintasunak ez du garrantzirik. Gaur egungo kristau eta teologo askorentzat, ni neu tartean, “Kristo” zera da, dogma kristologikoen literaltasuna alde batera utzita: giza betetasun askatuaren izen tradizional kristaua, are gehiago, bizidun guztien eta izaki guztien senidetasun unibertsalera iritsi den Kreazio askatuaren izena; Nazareteko Jesus gizaki partikularra, berriz, betetasun kristikoaren, gure bizitzaren zerumuga dugunaren, hazia eta aurrerakina da, lekuko edo martiri eta profeta aitzindaria, ez bakarra eta ez perfektua.

Beraz, “Kristo” izateak “besteentzat izatea” esan nahi du Bonhoefferrentzat (eta niretzat), edo, zehatzago esanda, beste gizaki nahiz izaki guztiengandik, guztiei esker, guztiekin, guztientzat izatea, dena batera. Eta norberaren burua hiltzeraino ematea dakar horrek. Horretantxe datza, azken batean, gizakia izatea, edo bonoboa, txantxangorria, harra, agapantoa, ura, bosoia, izarra, galaxia nahiz zulo beltza… Besterengandik, besterekin eta besterentzat izatea eta hiltzeraino ematea: hori da Jesusek egin zuena, nahiz eta perfektua ez izan. Eman egin zen eta gurutziltzatu egin zuten. Baina emateagatik hiltzea bizitzea da, hiltzen ez den bizira berpiztea da, den guztiaren baitan, hasi partikulatik eta amaiera gabeko galaxietara (are unibertsoetara). Jesus bezala. Bizidun guztiak bezala, gorputz kosmiko bakarra, mundua, osatzen duten izaki guztiak bezala.

Kristauaren “lana” edo “egitekoa” munduko giza bizitzak dituen pozak eta sufrimenduak bizitzea da Jesusekin batera, Jesusek bezala. Baina alderantziz ere bai: Jesus partikularraren nahiz “Kristoren” “lana” edo “eginkizuna” gizakien pozez gozatzea eta gizakien zeregin edo oinazeak bere gain hartzea da, munduaren zamak gainean hartu eta “materiaz” animaturik bizitzea (“materia”, azken batean, energia hutsa da, zer den eta nondik datorren ez dakigun energia, baina izate- eta bizi-forma berriak etengabe sorrararazten dituena). Horretan datza Jainkoaren “mundutasuna” edo “mundukotasuna”.

Gure kristau zeregina bat eta bikoitza da, dio Bonhoefferrek: “otoitz eta justizia egitea”, eta bi zereginak “mundukoak” dira. Ez dira bi zeregin edo jarduera paralelo eta bata bestearen segidako. Otoitz egitea ez da jainko bati otoitzak zuzentzea guri laguntzeko, ezta norberaren baitan babestea ere. Otoitz egitea arnasa hartzea eta hondoraino izatea da, gure izatea hondoraino adieraztea eta zabaltzea, norberarekin eta guztiarekin, ororen Bihotzarekin eta Bihotzean, ororen justiziarekin eta bakearekin, ororen justizian eta bakean hondoraino topo egitea. Justizia egitea ez da ekintza hutsa: geure izate sakon eta benetakoa gauzatzea eta bizitzea da, barne-iturriaren inspirazio sakona modu arriskutsu eta librean, solidario eta pozgarrian gorpuztuz. Horretan datza “kristautasun ez-erlijiosoa”.

Gure “giza lana fedea da”, baina fedeak ez du zerikusirik sineskizunekin, erlijiosoak edo bestelakoak izan. Munduari hondoenetik darion inspirazioarekiko, hondoraino bizitzea ahalbidetzen duen inspirazioarekiko konfiantza da; geure zereginak eta festak, arrakastak eta porrotak, pozak eta atsekabeak, ziurtasunak eta zalantzak sakon bizitzeko –marko erlijiosoan nahiz ez-erlijiosoan, baina edozein markotatik haratago, eta “Jainkoaren besoetan babesturik”, “Jainkoarekin” nahiz “Jainkorik” gabe “, sakon bizitzeko– aukera ematen duen inspirazioarekiko konfiantza da fedea.

R.M.B.: Jesus izango da “azkena” eta “bere hitzak ez dira igaroko”. “Azken-aurrekoa” geratzen zaigu bizitzeko, baina ikusi besterik ez dago zeinen zaila den gaur egungo garaia, eta hala izaten jarraitzea da probableena. “Inoiz ez dugu ahaztu behar lurtarrak garela, eta heriotza eta piztuera gure baitan direla”, Bonhoefferrek azken arnasa eman arte adierazi zuen bezala.

J.A.: “Azkena” eta “azken-aurrekoa”… Objektuak edo gertaerak, edo gu geu, munduko espazio-denboraren koordenatuetan kokatzeko balio duten kategoriak dira: kaleko azken-aurreko etxea, hilaren azken eguna… Koordenatu horiek errealitate infra-atomikoari, partikula atomikoei ere aplikatzen ez bazaizkie, zenbatez gutxiago gure izate sakona osatzen duenari, izaki guztien izate sakonarekin bat denari! Azkena azken-aurrekoan bizi eta jokatzen da, gure historiaren espazioan eta denboran, forma lurtarrean, baina “azkena” ez dute espazioak eta denborak mugatzen. Gure izaki sakona betierekoa da.

Betierekoa, denbora eta espazioa deitzen dugun honetan, ageriko gure munduan. Betierekotasuna ez da amaierarik gabe irauten duena, ezta denboraren ondoren hasten dena ere. Betiereko bizitza ontasun zoriontsuan bizi izatea da, garena hartuz eta emanez bizi izateko grazia. Ez jaiotzen eta ez hiltzen ez den bizitza. “Jainkozko bizitza” orotan bizitzea, egiazko gizatasunezko bizitza edo bizitzaren arnasa edo espiritu kosmikoa. Kristauok bizitza kristikoa deitzen diogu, eta Jesusen irudian gorpuztua aitortzen dugu, aldi berean gizon partikularra eta sinbolo kristiko unibertsala delarik guretzat.

Mugagabeari irekia den gure mugatasunean, gure miseria, handitasun, gozamen eta atsekabeen erdian, bizia ematea: horretan datza berpiztea. Bizitzan berpizten gara, beraz, Jesus ere bere bizitza aske eta emanean berpiztu zen bezala, hau da: bere erruki sendatzailean, bere mahaikidego irekian, bere askatasun solidarioan. Bizitza etengabeko eraldaketa da, taupada eta arnasketa bakoitzean. Taupadak eta arnasketa eteten direnean, orduan etengabeko eraldaketan datzan bizitza amaitu egiten da lurreko bizialdi-forma honetan, baina eraldaketa handiari irekitzen zaio: arnasak bat egiten da Arnasarekin, bizitzak Biziarekin. Heriotza deitzen diogu, baina pazkoa da, hots, forma honen azken igarotzea forma orotan den formarik gabeko Orotasunerantz, gu geu ere bagaren Orotasunerantz. Materia-energia deitzen dugunetik bizi-forma guztietan den Bizia deitzen duguneraino, dena biltzen duen prozesua da. Prozesu aldi berean lurtarra eta kosmikoa da, espazioaren eta denboraren neurri estuak gainditzen dituelarik azken funtsean. Egunero da kreazioaren hasiera eta botere bidegabearen agindupeko munduaren amaiera. Materia sentibera, biziduna, maitalea  izaki, elkartasun kosmiko handiaren baitan goaz Maitasunerantz, Biziaren beterantz, gure maitasun zaurituaren, gure bizitza mugatuaren mugez haraindi.

Dietrich Bonhoefferren azken uneen lekuko batek dioenez, Flossenbürgeko kontzentrazio-esparruko patioan, 39 urterekin urkamendira biluzik zihoala, hauek izan ziren bere azken hitzak: “Hauxe da amaiera; niretzat, biziaren hasiera”.

R.M.B.: Azken hitza teologoarentzat…

Inork ez du azken hitzik, ezta Dietrich Bonhoefferrek ere, baina denoi iristen zaigu une bat non geure arnasaren jabe izateari utziko diogun eta gure ahotsa etengo den, ahots guztietan entzuten jarraituko delarik. Profeta martiriak behar baino lehen eman zuen azken hatsak hitz berriak sorrarazten ditu, bere martiritzaren profezia luzatuko dutenak.

Zeinen gutxi iraun zuen Dietrichen ahotsak! Nahiago nuke haren bizitza luzatu izan balitz eta XX. mendeko 40ko hamarkadatik 90eko hamarkadara bitartean bere diskurtso teologikoa garatzen jarraitu ahal izan balu, Europak, masiboki, erlijio-kategoria ulertezin eta baliaezinetan ainguratutako espiritualtasuna eta kristautasuna gainditzeko bideari ekin zionean! Gainerako kontinenteek ere berandu baino lehen egingo dute bide hori. 1944ko maiatzean idatzi zuen: “Antzinako hitzek zimeldu eta mututu egin behar dute”. Bera bai, mututu zuten, baina haren hitzen eta isiltasunaren oihartzunak durundian jarraitzen du. Eta guri eta gure atzetik datozenei –gure atzetik inor bada– dagokigu haren martiri-testigantza, otoitza eta justiziaren aldeko lana luzatzea hitzaren gainetik, baina baita haren hitza ere, gogoeta teologikoa ere. Guri dagokigu hitza arriskatzea, azken-aurreko hitza beti ere, noski.

Hamarkada askotako atzerapena daramagu Bonhoefferren azken hitzen ondoren. Hark, bere aldetik, Jesusen jarraitzaile omen den Elizaren mendeetako atzerapena berreskuratu nahi izan zuen, eta erlijiotik eta Azken Misterioaren irudi teista tradizionaletik haratago seinalatu bidea. Karl Barth, 40ko eta 60ko hamarkadetako Eliza protestanteetako teologo erreferente eta eraginkorrena, aztoratua sentitu zen azken Bonhoefferren teologiarekin, “kristautasun ez-erlijiosoa” eskatzen zuelako, eta beraren eta haren lekukoa hartzera ausartu ziren gutxi batzuen aurka mintzatu zen (Harvey Cox, Vahanian, Robinson, Van Buren, Altizer, Hamilton, Tillich…). Elizak, protestanteak eta anglikanoak, katolikoak eta ortodoxoak, erreforma instituzional batzuetara bai, ireki ziren, baina oinarrizko dogmen esanahi tradizionalei atxikita jarraitu zuten.

Bide honek porrot egin du edo porrot egingo du. Lurrarekiko, Jesusen Ebanjelioarekiko eta Bonhoefferren testigantzarekiko leialtasunak kristautasunaren historian eman den beste edozein baino eraldaketa sakonagoa eskatzen du, Jesusen mugimendua erlijio patriarkal, klerikal eta inperial bihurtzera eraman zuen eraldaketa izan ezik. Ebanjelioak, gizadiak, Lurrak eta artzain teologoaren hitzen oihartzunak “kristautasun ez-erlijiosoa” berrasmatzea eskatzen dute mundu ez-erlijiosoan: Jainkoa, berresatekotan, teismotik haratago berresatea; Jesus dogmen esanahi literaletik haratago Kristo bezala berraurkitzea; Biblia osoa eta bere inspirazioa letratik haratago irakurtzen berrikastea; Eliza bere zutabe erlijioso, patriarkal eta klerikal guztietatik haratago berrirudikatzea.

Agian beranduegi da berrikuntza teologiko eta instituzional erradikal horri ekiteko eta Elizak, “otoitz eginez eta justizia eginez”, benetan mundu berri baten legamia izan daitezen. Dagoeneko ez dute horretarako behar den masa sozialik. Baina, epe labur eta ertainean, ez diot beste aukerarik ikusten kristau elkarteetatik geratzen ari denari: saiatu ala kultur ghetto eta museo-erlikia bihurtzera etsi. Edozein modutan, Biziaren Arnasak Lurraren, gizadiaren, unibertso osoarena bihotza animatzen jarraituko du.

(Amaiera)

Rose-Marie Barandiaran – Jose Arregi

Toulouse – Aizarna, 2022

(Arg. in GOLIAS Magazin 211, 2023ko uztaila-abuztua, 29-34. or.)