Dietrich Bonhoeffer-en fede distiratsua (I)

Dietrich Bonhoeffer 1906an jaio zen Breslavian, Alemanian (gaur egun Wroclaw, Polonia). Artzain luterano egin zen eta 1930eko hamarkadan nazismoak Alemanian izan zuen boterearen aurka egin zuen. Hitlerren aurkako atentatuan parte hartu zuelakoan, Berlinen espetxeratu zuten 1943an, baina kanpoko munduarekin harremanak izaten jarraitu ahal izan zuen. Ondoren, Gestapoko espetxe batera eraman zuten, eta, azkenean, kontzentrazio-esparru batean sartu. Bere umiltasun, ontasun eta fede distiratsuaren lekuko izan ziren kartzelakideak 1945eko apirilean urkatu zuten arte.

Rose-Marie-Barandiaran: Joxe Arregi teologoarekin –GOLIASen irakurleek izan dute lehendik ere honi irakurtzeko aukera– elkarrizketa egin nahi izan dut, iruditzen baitzait kezkatzen gaituzten gaiak ukitzen dituela Bonhoefferren bizitzak eta espiritualtasunak. Batzuk bakarrik aipatzeko: ateismoa, transzendentzia, errealitatea, ahalguztiduntasuna, sufrimendua, Elizaren posizioa eta… zein den gizaki gisa izan behar dugun zeregina…

Bonhoefferrek 1931n jada egiaztatu zuen ateismoaren gorakada bere garaikideen artean. 1944an, Maria bere neska-lagunari idatzi zion: “Mundua helduarorantz doa, Jainkoaren irudi faltsuaz tabula rasa egiten ari da, aro ez-erlijiosora bidean”. Zuk zer uste duzu, Joxe, Bonhoeffer baino 80 urte geroago?

Joxe Arregi: Fedea arrago-sutan probatutako gizon justu baten hitzak dira. Egiazkoenagatik dena arriskatu du, eta dena galtzeko zorian dago… Galtzeko zorian, non eta erlijioaz eta teologiaz, egiaz eta gezurraz, irabaziaz eta galeraz, bizitzaz eta heriotzaz ditugun kategoria guztiak iraultzen ez ditugun.

Hunkigarria da imajinatzea 37 urteko artzain luterano gazte hura, teologia-irakasle distiratsua, bihotzez, adimenez eta hitzez bikain hornitua, nazismoaren aurkako Eliza Aitorleko kide gailenetakoa eta modurik arriskutsuenean konprometituetakoa, 2 x 3 m-ko gela estu eta ilun batean, bere bizi-zoria bezain iluna zen gelan giltzapetua, eta halere gogoeta teologikoetan murgildurik. Bere errai sentikorretan nahiz bere buru argian ziurtasun guztiak astintzen dizkion galderak borborrean darabiltza: Jainkoari uko egiten diolako ari ote da mundua eta batik bat Europa, gure Europa ilustratu eta asaldatua, bizia baztertzen? Ala, alderantziz, ez ote dio “Jainko erlijioso” zulo-estaltzaileari uko egin beharko, Jainkoa aurkituko badu, Jainkoa, hots, askatasunean eta ontasunean bizitzeko grazia, erlijiotik eta beronen kredo, arau eta kultu guztietatik harago? Zer da, beraz, Jainkoa? Eta nor da Kristo guretzat gaur? Kristautasunak ba ote du oraindik eskaintzekorik ezer? Zer kristautasun, zer Eliza? Geure galderak dira 80 urte geroago.

Bonhoeffer, egoerarik larrienean ere aldarte oneko, ez da kikiltzen inolako galderaren aurrean, ezta bizi-zimenduak astintzen dizkioten eta erantzunik ez duten galderen aurrean ere. Teologia berri baten premia larria sentitzen du, Jainkoaz nahiz Jesusez hitz egiteko, hizkuntza berri baten premia sineskizun tradizionalak –lur joa den kosmobisioari eta antropologiari lotuak daudelarik– ez ulertu eta ez onartu ezin dituen munduari Ebanjelioa iragartzeko. Ez zen iritsi, halere, begiesten zuen teologia garatzera. Pentsamendu-printzak utzi zizkigun, burutu gabeko gogoeta: 1945eko apirilean urkatu zuten, 39 urte zituela, azken biak kartzelan emanak.

Bere gogoeta nagusiak, berritzaileenak, sarritan paradoxikoak eta probokatzaileak, bizitzan adiskide eta hil ostean editore izan zuen Bethge-ri Tegel-eko espetxetik (Berlingo kanpoaldean) 1944ko apirila eta iraila bitartean idatzi zizkion gutunetan ditugu. Ez nago ziur zehazki ulertzen edo zuzen interpretatzen ditudan berak zizelatu zituen hainbat hilarri-esamolde ezagun eta aipatuenetako batzuk: “Jainkoak abandonatu” egiten gaituela, Kristo “ez-erlijiosoen jauna” dela, “kristautasun ez-erlijiosoa” edo “mundutarra” behar dugula, “Jainkoa existituko ez balitz bezala” bizi behar dugula, “Jainkoaren aurrean Jainkorik gabe bizi” behar dugula… Nahiago nuke urte luzez bizi izan balitz eta bere intuizio sakonak –nire ustetan egokiak– sakondu eta sistematizatu ahal izan balitu! Bere pentsamoldea ausarta da, irekia, bilaketaria, eta gure garai honetarako zer iradokitzen didan esango dut hemen, haren garaia bezain herio-eragilea eta arriskutsua baita gurea.

Hori esanda, goazen zure galderara. Zer pentsatzen zuen ateismoaz? Ez nuke jakingo seguru esaten. Bere burua ez zuen inoiz ateo deitu, baina deigarria da ateismoa etengabe hazten ari zen –orduan oraindik langile-masen eta elite intelektualen artean batez ere–gizarte europar modernoaren erdian, ateoekiko sinpatia handiagoa agertu zuela fededunekiko baino. Eta mundu tradizional aurremoderno, erlijioso eta teistari –artzain-teologoak ematen zituen ikastaro eta elizkizunetara joaten ziren gehien-gehienak– “adin txikiko mundua”, “ezjakina” eta “inkontzientea” deitzen diola. Eta areago: argi eta garbi aitortzen duela “Jainkoa” ukatzen duen mundu ateoa gertuago dagoela Jainkoarengandik, berau aitortzen duen mundu erlijiosoa baino.

Beraz, Bonhoefferrek azpikoz gain jartzen du ateismoaren interpretazio teologiko tradizionala, eta horrek Jainko, Kristo, kristautasun, fede, Eliza bezalako nozioen beraien metamorfosi sakona darama berekin. Teologia berri baten zirriborro partzialak eskaintzen dizkigu, eta haren teologia argitzailea gerta lekiguke, baldin eta gaur ulertzen eta zintzotasun intelektualez eta bizi-zintzotasunez aplikatzen asmatuko bagenu.

R.M.B.: Bonhoefferrentzat, “transzendentzia”k ez du esan nahi “mundu honetatik ihes egitea, beste mundu batean konponbideak aurkitzeko”. “Transzendentzia”, harentzat, hauxe baino ez da: “lagun hurkoa nire bidean”. Aitorpen hau oso hunkigarria aurkitzen dut, eta Nazareteko Jesusekin zuzenean lotua.

J.A.: Hala da. Noski, Jesus juduak “Jainkoa” “zeru-lurren Jaun goiko” bezala irudikatzen zuen, baina hori ez da erabakigarria. Erabakigarria da kontakizun ebanjelikoetako Jesusek –lehen komunitate kristauek “egiazki” (eta modu anitzean) historikotasun zehatzaz eta dogmaz haratago aitortzen zutenak, Bonhoefferrek beti Jesukristo edo Kristo deitzen duenak, bera inspiratzen zuenak eta gu inspira gaitzakeen Jesusek– zera dioela: Ez da aski niri “Jauna, Jauna” esatea, Jainkoaren erreinuan sartzeko; zeruko nire Aitaren nahia behar da egin (Mt 7,21). Ekar dezagun gaurko hitzetara: “Ez da aski dogmetan sinestea eta niri kultua ematea Jainkoaren presentzia bizitzeko; horretarako gizatasunez behar da bizi justizian, errukian eta askatasunean”.

Samariar onaren parabola da, inon bada, erlijioaren eta transzendentzia erlijiosoaren kritika, zeren zauritutako pertsonaren hurko izatea baita Jesusentzat jainkotasunaren eta gizatasunaren irizpidea. Hobe zenukete Jainkoak esandako honetaz jabetuko bazinete: “Nahiago dut errukia sakrifizioak baino” (Mt 9,13, Os 6,6 aipatuz), hots, jainkoak, tenpluak, kodeak eta kredoak baino.

“Iraun ezazue lurrarekiko leial” –aldarrikatu zuen Nietzscheren Zaratustrak–, urrun zaitezte “lurraz gaineko esperantzetatik”, ez zaitezte izan “bizitzaren arbuiatzaile”, “ez dugu sartu nahi zeruetako erreinuan: gizaki bihurtu gara eta lurreko erreinua nahi dugu”. Diskurtso erlijiosoetatik baino Nietzscherengandik hurbilago, Bonhoefferrek ere Jainkoaren erreinua lurrean eskatzen du, ez haraindian. Teologo artzainarentzat, kartzelako burdin barra artean libre, transzendentzia, fedea, kristautasuna errukian eta justizian gauzatzen da, bata eta bestea ez direlarik gauza desberdinak. Jainkoa gizatasunez bizitako bizitzan gorpuzten da, Jesusengan bezalaxe guregan ere. Eta gehituko nuke: Jainkoa unibertsoan gorpuzten da, lurrean, bizidunen eta izaki guztien elkartasunean; Bonhoefferrek ez zuen oraindik horrelakorik esan, baina gaur esango lukeela imajinatu nahi dut. Transzendentzia ez zaio immanentziari kontrajartzen, baizik eta inmanentziaren errealizazio sakona da, eta ez du zertan perfektua izan.

(Jarraituko du)

Rose-Marie Barandiaran – Joxe Arregi

(Arg. in GOLIAS Magazine 211, 2023ko uztaila-abuztua, 20-22 or.)