ERLIJIOA ETA ESPIRITUALTASUNA GURE GIZARTEAN

Zertan da erlijioa gure gizartean? Zertan da espiritualtasuna Mendebaldeko gure kulturan? Gertatzen ari den kultura-aldaketak zer aldaketa eskatzen dizkio erlijioari oro har, erlijio tradizional handiei bereziki, kristautasunari bereziago? Ez da batere gai originala. Han eta hemen, nonahi aurki daitezke arazo honi buruzko analisi aditu askoak. Nik ez dut ezer berririk erakutsiko. Zertzelada nagusi batzuk besterik ez, topiko handien arriskutik hurbilegi.

1. “Espiritualtasuna bai, erlijiorik ez”

Erlijioa eta espiritualtasuna, biak aipatzen ditu izenburuak. Bi gauza ote dira gure gizartean? Sarri gertatu ohi denez, ezin dira bereizi, baina ez dira bat. Nolanahi ere, ez dute gure gizartean harrera bera, eta ez dute jarrera bera eragiten: espiritualtasunak izen ona du, erlijioak izen txarra. Beste binomio batzuekin ere halatsu gertatu izan da. Hogeigarren mendean, 60ko hamarkadan, “Kristo bai, Elizarik ez” aldarrikatzen zen; 80ko hamarkadan, “Jainkoa bai, Kristo ez”; 90ekoan, berriz, “Erlijioa bai, Jainkorik ez”. Eta XXI. mende-hasiera honetan, beste slogan bat ari da zabaltzen: “Espiritualtasuna bai, erlijiorik ez”. Antitesi horiek, bere horretan, inor ez gaituzte betetzen, noski: zer esan asko legoke. Baina itsua izango litzateke binomio kontrajarri horiek erabat ukatzea edo gutxiestea ere. Jatorrago da, berehala aztoratu gabe, geure buruari galdetzea: nondik sortu dira antitesi horiek eta zer erakusten dute eta zer eskatzen?

Har dezagun, esate baterako, “Espiritualtasuna bai, erlijiorik ez” slogana^[1]. Zergatik du erlijioak hain fama txarra? Zer esan nahi du espiritualtasunari egiten zaion abegi onak? Zer eskatzen ari da bata bestearen aurka jartzen dituena?

Nik ez diet galdera horiei zuzenean helduko, baina beude hor. Eta utz dezadan argi hasiera-hasieratik: ez dago espiritualtasuna eta erlijioa elkarrengandik erabat bereizterik, eta bien arteko muga zehatz ezartzerik, baina espiritualtasuna da erlijioan funtsezkoa. Espiritualtasuna arnasa da, biziaren arnasa, eta arnasak ez du formarik, baina arnasarik gabe ez gaitezke bizi. Eta zer da erlijioa? Espiritualtasun egituratua da: sineskizun, erritu eta arauetan egituraturiko espiritualtasuna. Bizi-arnasaren forma da erlijioa. Jakina, ezinezkoa da bizia inolako formarik gabe; ezinezkoa da espiritualtasuna ere inolako adierazpiderik gabe. Baina espiritualtasunak forma guztiak har ditzake, biziak bezala, eta ez da inongo formatan agortzen eta sortu ahala gainditzen ditu. Nolabait esan daiteke, beraz, espiritualtasunak ez duela berezko formarik, bizi-arnasak ere berezko formarik ez duen bezala.

Espiritualtasuna eta erlijioa, beraz, ez bi eta ez bat. Baina espiritualtasuna da erlijioan funtsezkoa, arnasa hartzeko eta arnasa emateko baita erlijioa funtsean, ez bestetarako. Erlijio egituraturik gabe bizi gaitezke, arnasarik gabe ez. Kristau, musulman edo budista izan gabe bizi gaitezke; nolabaiteko espiritualtasunik gabe ez. Erlijiorik gabeko espiritualtasuna izan daiteke; espiritualtasunik gabeko erlijiorik ez luke izan behar.

Ez al du horrelako zerbait adierazten “Espiritualtasuna bai, erlijiorik ez” sloganak? Uste dut baietz. Jakina, badira ez gutxi biak berdintzen eta biak berdin kondenatzen dituztenak ere. Ikus, adibidez, zer idazten zuen Rikardo Arregik duela hilabete gutxi: “…Ez dira falta betiko ahots mengelak espiritualitate are mengelagoa aldarrikatzen… Haiek ere bizitza gozatzen dutela esango dute. Ez dut uste. Haien ideiek heriotza dute oinarri eta helburu. Bizitza apalagoa da, eta laburregia hain ergelki galtzeko” (DEIA, 2009-01-05).

“Ergelak” eta “mengelak” gara, beraz? Baliteke, espiritualtasuna zer den berak ondo ez ikustea, edo baliteke guk ondo ez erakustea. Edo biak batera. Ados nago espiritualtasun mengel asko dagoela, erlijioa heriotzarekin eta beldurrarekin lotuegia dagoela. Halere, iruditzen zait gaurko gizarteak behar duela espiritualtasuna, ura eta arnasa bezala behar dituela. Baina ez edozein espiritualtasun, ez edozein erlijio. Edozein erlijio, eta kristautasuna noski, biziaren lagun, biziaren suspertzaile behar luke izan. Bestela ez du merezi. Eta neure buruari erreparatu nahi diot, espiritualtasuna erlijio baten baitan bizi nahi dudan partetik: nire espiritualtasuna eta erlijioa benetan espiritu-emaile eta arnasa emaile ote dira gaurko gizartean?

2. Erlijioa bizirik gure gizartean

Konstatazio bat da. Duela berrogeita hamar urte, askok uste zuten erlijioa erabat desagertzera zihoala gizarte modernoan: modernitateak irentsiko zuela erlijioa, edo erlijioaren aztarna publiko guztiak behinik behin. Askok uste zuten, gizakia, zientziari esker, bere buruaren jabe izango zela erabat, eta guztiz “bere baitako”. Uste zuten, burujabetasun osoaren kontzientziak garbituko zituela erlijioaren gandu ilunak.

Baina ez. Modernitatearen eguzkiak ez ditu gandu guztiak uxatu, ez ditu biziaren iturburu guztiak argitu, ez ditu edertasunaren xarma guztiak biluztu, ez ditu galdera guztiak erantzun. Zorionez! Modernitateak ez ditu oinaze guztiak sendatu, zauri guztiak gozatu, bakardade guztiak lagundu, tristura guztiak kontsolatu. Zoritxarrez! Eta erlijioak bizirik dirau, bai gizabanakoaren kontzientzian eta bai gizartearen arlo publikoan. Erlijioak bizirik dirau biziaren eta heriotzaren, edertasunaren eta oinazearen mugan.

Zergatik dago bizirik erlijioa? Erlijioaren iturrian oso nahasturik daude ur garbiak eta zikinak, ur gardenak eta arreak. “Beldurrak eta ezinak sortu dute erlijioa”, esango digute batzuek, eta egia da neurri batean. “Edertasunak eta bizi-pozak sortu dute erlijioa”, esango digute beste batzuek, eta hori ere egia da. Hori guztia baitago gure barruan eta begien aurrean: poza eta beldurra, edertasuna eta oinazea. Eta ez gara denaren jabe, ez gara garenaren jabe. Beti lehenagotik gatoz, eta beti gehiagora goaz. Hortxe gaude, beti bidean, beti erdi-bidean eta inon pausatu ezinik. Dakiguna eta daukaguna baino gehiago gara. Eta hortxe sortzen zaigu barruan hitza, eta hitzak ezin du dena esan. Hortxe sortzen zaigu promesa, eta promesak ezin ditugu bete. Hortxe sortzen zaigu edertasunaren gozamena eta edertasunaren gozamena ezin dugu mugatu. Hortxe sortzen zaigu maitasunaren bozkarioa eta maitasunaren bozkarioaz ezin gara jabetu. Hortxe sortzen zaizkigu lantuak eta kexak ere, eta lantuak eta kexak ezin ditugu kontsolatu. Gehiegiaren eta ezinaren mugan bizi gara, eta hortxe sortzen da erlijioa.

Erlijioa bizirik dago, beraz, baita gure gizarte ikasi eta garatu honetan ere. Baita gure gazteen artean ere, euren modura. Esate baterako, estatu espainiarreko gazteen % 55ak “Jainkoa”rengan sinesten duela esaten zuen 2005ean (egia da, hamar urte lehenago, % 65ak esaten zuela hori), eta % 58ak noizean behin errezatzen duela (baita sinesgabeen % 40ak ere..)^[2]. “Jainkoa” zeri deitzen dioten, auskalo! (Baina guri ere berdin galde liezagukete). Eta nori edo zeri egiten dioten otoitz, auskalo! (Baina horrek berdin balio du guretzat ere).

Erlijioa bizirik dago, eta aukera guztiak daude gainera hautagai. Akuario garaian omen gaude. Lur berria altxatzen ari omen da. Sar zaitez Internetean, eta Yoga, Taitxi, Qigong, Txakra, Mandala, Reiki, Feng Shui, Kundalini, tarot, bidaia astral, meditazio traszendental, energiaren erabilera, autolaguntza eta asma litezkeen terapia alternatibo guztiei buruzko iragarkiak aurkituko dituzu. Eta Interneta aipatu dudanez gero: egunean 5 milioi bilaketa egiten dira Google-n espiritualtasunaren inguruko hitzen bati buruz; budismoari buruzko 600.000 web orri edo atari omen daude^[3], eta gainerako erlijioak hor nonbait ibiliko dira.

Denetik dago, eta dena ez daiteke ona izan. Erlijioa onetik eta gaitzetik sortzen den bezala, izan daiteke onerako eta txarrerako, eta hortxe dago gakoa. Bereizi beharra dago, beraz, eta bakoitzak bereizi behar du. Asmatuko ote du egoki bereizten? Hori ere ez da gako makala.

3. Kulturaren aldaketak erlijioaren aldaketa dakar

Sarri aipatzen da “aro aldaketa” batean aurkitzen garela. Duela 2.500 urte, K.a. VI. mendearen jiran beraz, izan bide zen orain hurrengo aro-aldaketa nagusia, harrezkeroko kulturaren gidak ezarri zituena. Garai horretakoak ditugu Isaias, Buda, Lao-Tzi, Konfuzio, Sokrates… Aro berri bat abiarazi zuten haiek. Orduan bezala, aro berri bat abiatzen ari ote da gaur ere? Askoren esanetan bai. Baliteke. Ni umea nintzela, bi mila urte lehenagokoen antzera bizi ginen baserrian: urik eta argirik gabe, errepiderik eta autorik gabe, lurra idiekin landuz eta hazia purraka ereinez eta behi bakan batzuk eskuz jetziz. Gure mundua Izazpi eta Izarraitz, Ernio eta Arauntza mendiek mugatzen zuten. Zer ote zegoen harantzago? Eta gure erlijioa ere bi mila urte lehenagokoa bezalakoa zen, gutxi gora behera: Jainkoa goian, gizakiak behean eta apaizak bitarteko; zerua sari, infernua zigor eta manamenduak bide.

Gauzak azkar eta asko aldatu dira. Azkar eta asko. Bost hamarkadaren barruan, antzinateko nekazalgotik industria-aro modernora igaro gara eta industria-aro modernotik informazio-aro postmodernora ziztu bizian, eta badakigu bagoazela, baina ez dakigu nora.

Eta erlijioa zer? Erlijioa ere asko aldatu da, baina kulturarekin konparatuta oso gutxi aldatu dela iruditzen zait. Eta tarte handia sortu da, etena ere bai, kulturaren eta erlijioaren artean. Gure elizak eta erlijio-erakundeak dira horren sintoma: 1990etik 2005era bitartean, gazte katoliko praktikanteak %21etik %10era jaitsi dira^[4] (eta asko harrituko ninduke gure artean hain ugari izateak). Elizak hustu egin dira, hori bistan dago. Zergatik hustu dira?

Lehenengo eta behin esango nuke: lehen ere, seguraski, ez ziren egongo iruditzen zitzaigun bezain beteak. Esan nahi dut: elizak betetzen zirenean, zergatik joaten ziren gehienak? Fedea sakon bizi zutelako? Edo gizartea eta kultura halakoxea zelako, edo goitik halaxe agintzen zutelako, edo usadioari jarraitzeko… Hori alde batetik. Eta bestetik, aitortu beharra dago, gaur elizak hutsik badaude, gaurko gizartearentzako elizan berri on gutxi eskaintzen delako dela. Jendearen premia sakonei euren hizkuntzan erantzuten ez diegulako. Gizartea aldatu egin da, eta eliza ez.

Fede tradizionalaren transmisioa kinka larrian dago. 2005ean Frantzian egin zen inkesta batean, gurasoei galdetzen zitzaien: zer dira haurrei transmititu nahi zenizkieketen gauzarik inportanteenak? Eta %4ak bakarrik aipatzen du Jainkoarekiko fedea^[5]. Kristautasuna behera doa, islama gora, “atxikimendurik gabeko sinesmena” garatuz: horra argitalpen berri batek Frantziari buruz erakusten duena^[6]. Kristautasunaren memoria instituzionala galtzen ari da gure gizartean, eta hori oso larria izan daiteke, baina ez nuke esango espiritualtasunaren edo erlijioaren hondamendiaren aurrean gaudenik. Esango nuke, kristautasuna eta erlijio tradizionalak berrikuntza handi baten premian daudela, hemen Europan behintzat.

Kristautasuna krisian dago, beraz, Europan. Eta ez da bakarrik eliz erakundea zaharkitua dagoelako, halaxe badago ere (demokrazia falta, emakumearen bazterketa, Vatikanoa…, nuntzioak eta abar oso gauza anakronikoak dira). Baina hori baino askoz ere sakonagoa da krisia: dogma guztiak beste garai bateko hizkuntzan eta mundu-ikuskeran formulatuak daude: Jainkoa, kreazioa, errebelazioa, enkarnazioa, salbazioa, geroko bizitza…)^[7].

“Kulturaren mutazioak erlijioaren mutazio handia eskatzen du” (M. Corbi). Eta, bizi dugun aldaketa-giroan, alferrik izango da lehenari eusten ahalegintzea: eliz egiturei, lehengo hizkuntzari, sineskizun tradizional askori, arau moral zaharkituei, aitortzari etab. eusten ahalegintzea^[8]. Tamalez, horixe ari da gertatzen Elizan: egiturak indartzen, teologoen kontrola areagotzen, pentsatzeko eta irakasteko askatasuna murrizten, diferentziaren mugak estutzen ari dira. Horrek ez dakar gauza onik: Eliza ghetto eta sekta bihurtzen ari da.

Erlijioaren pribatizazioa da gertatzen ari den aldaketarik garrantzitsuenetakoa. Erlijioaren pribatizazioa, hau da: niri dagokidan arazoetan nik erabakitzen dut; nire kontuetan, ez dauka niri zertan agindu ez apaizak eta ez gotzainak. Norberak erabakitzen du bere arazoetan: norekin ezkondu bezalaxe zer sinetsi, nola jokatu. Aspaldi sortu zen “religión a la carta” esamoldea, eta gaurko ere balio du. Supermerkatuan bezala aukeratzen du bakoitzak ongi datorkion erlijioa, edo koktel bat egiten du: handik hau eta bestetik hura.

4. Egiak ez du jaberik

Oraindik aspaldi ez dela, bagenekien zer zen egia eta zer zen gezurra. Egiak betiko egia ziren eta gezurrak betiko gezur. Uste genuen bagenekiela, ez dena, baina bai funtsezkoa, eta zerbait ez bagenekien, Eliza Ama Santak bazekien eta ez zegoen galdetu eta ikasi besterik, edo entzun eta sinetsi besterik. Lurra zutabe tinkoen gainean erakikia zegoen.

Gaur ez. “Esaten duena egia ukaezintzat aurkezten duena bietan bat: edo ez da benetan ari edo ez da ezer interesgarria esaten ari”^[9]. “Zientzia modernoan ez dago egia absoluturik”, esango digu zientzialariak, eta beste hainbeste filosofoak^[10]. Eta erlijioak? Erlijioa ote da egia absolutuen santutegi bakarra? Hala erakutsi digute menderik mende erlijio-erakunde handiek, eta kristautasunak bereziki: egia ziurren eta dogma hutsezinen gainean eraiki da kristautasun tradizionala. Baina garai hori joan da. Gezur bihurtu diren (ustezko) egia asko ikusi dugu, baita egia bihurtu diren zenbait (ustezko) gezur ere. Horrek ez gaitu egiten fidagaitzago edo eszeptikoago, apalago eta bilatzaileago baizik^[11].

Egiak apaltasuna eskatzen du aurrena. “Ez dakigunaz mintzo gara”, aitortu behar dugu apalki egia handiez edo Egia Handiaz hitz egiten dugunean. Garen baino handiagoa da errealitatea eta, zer esanik ez, dakiguna baino neurrigabe handiagoa. Eta errealitatearen osoa da egia. Gure begiak ikuspegi bat ematen digu, besterik ez. Edo bai, beste zerbait ere bai: gure begiak berak erakusten digu ikusten duena ez dela errealitate osoa, ikuspegi bat baizik. Begiak erakusten digu ez dugula dena ikusten. Begiak erakusten digu apalago izaten. Eta zientziak eta filosofiak hori aitortzen badute, hainbatez gehiago aitortu behar luke erlijioak. Erlijioak are apalago egin behar gintuzke, errealitatea misterio atzeman ezina dela ikusaraziz.

Dena da partziala, dena da aldakorra. Ez dago erabat ziurra denik ezer. Horra gure gizartea. Oso gizarte konplexua da, oso gizarte hauskorra, eta gizarte horretan tokatzen zaio fededunari fededun izatea. Eta fedeak ez dio balio zientzien zuloak betetzeko. Fedeak ez dio balio besteek ez dakizkiten sekretuen jabe izateko. Fedeak ez dio balio besteen galderei erantzuteko, ezta norberaren galderei erantzuteko ere. Fedea ez da hau eta hura sinestea, edo jakitea, edo ziur egotea. Zalantza guztiak bakean eraman ahal izatea da fedea. Lurrak azpian dardara egiten digunean arnasa baretasunez hartu ahal izatea da fedea. Zauriturik dauden guztien gupida izatea da eta geure ukendu apaletik eskaintzea da fedea. Oso-osorik biltzen eta garen bezalaxe une oro onartzen gaituen onezko Misterioaren besoetan atseden hartzea da fedea. Izaki guztiak begirunez begiratzea da fedea. Bidean doazen guztien bidelagun izatea da fedea.

Erlijioak ez digu egia eskaintzen, bakea baizik, norberaren baitako bakea eta guztion arteko bakea. Ezin diogu, noski, egiari uko egin, baina egiaren jabe garela uste izatea da egiari uko egiteko modurik okerrena. Ez diogu uko egiten egiari, baizik eta egiaren usteari. Egiaren jabe garela uste badugu, aise bihurtuko gara sekta, setatsu, eta hori da erlijioaren perbertsiorik larriena. Egiaren pretentsioak elkarren lehian jartzen gaitu, elkarren etsai bihurtzen gaitu. Fedeak bilatzaile apal egiten gaitu, eta zalantzan tente eusten laguntzen digu.

Erlatibotasunaren lekuko izan behar lukete erlijioek gure gizartean, inolaz ere ez etsai. Tolerantziaren eta errespetuaren sustatzaile. Begirunearen eta gupidaren eragile. Erlijioen arriskua ez dator sekularizaziotik eta laizismotik, fundamentalismotik baizik.

5. Erlijioen elkarrizketa

Egiazko erlijio bakarra ginela uste genuen, besteak aurrez aurre ezagutzen ez genituelako. Kristautasunaren apologetek esandakoa bakarrik genekien bai geure fedeaz eta bai beste erlijioez, eta horrek asko errazten zigun egiazko erlijioa kristautasuna zela sinestea. Baina beste erlijioetako idazkiak irakurri ditugu, eta gure ustea ustela edo gutxienez arinegia zela jabetu gara. Eta liburuetan bakarrik ez, baizik eta aurrez aurre ditugu beste erlijioetako fededunak (musulmanak, budistak, bahaiak…), erlijio-mugimendu berriak, erlijio-atxikimendurik gabeko espiritualtasun-bilatzaileak… Ezin diegu ezikusiarena egin. Ez dugu, noski, Jesusen aurpegia eta hitza zertan ahaztu nola bada!, baina ezin diegu gure topiko higatu eta injustuei eutsi.

Ez-kristauekin erlijiodun nahiz erlijiogabe bizi gara, mintzo gara, egiten dugu lan. Arazo berdinek kezkatzen gaituzte, helburu berdinak ditugu amets. Diferentziak baditugu arlo guztietan, baina ez derrigor kristauon artean ditugunak baino handiagoak. Elkarrizketa dugu ezinbesteko bidea bai kristauon artean, eta bai kristau eta ez-kristauon artean. Elkarrizketak ez dio eskatzen inori bere ikuspegiari uko egiteko orduan ez legoke elkarrizketa beharrik, bestearen ikuspegia jator eta apal ulertzen saiatzeko baizik. Norberak ikusiko du gero besterenetik zer hartu, beretik zer utzi edo biak nola uztartu. Gauza bat da ziur: egiazko elkarrizketak ez du inor lehenean uzten.

Erlijioen, espiritualtasunen, konbikzioen arteko elkarrizketa da gaurko gizarteak duen erronkarik handienetakoa. Ezinbestekoa, arriskutsua eta garbigarria da elkarrizketa. Ezinbestekoa, ezin izango dugulako saihestu; arriskutsua, gure konbikzio guztiak hankaz gora jar ditzakeelako; garbigarria, apalago izatera eta geure erlijioari hautsak kentzera behartzen gaituelako.

Hona hemen elkarrizketa hori egoki kokatzeko eta oinarritzeko zenbait irizpide:

1) Erlijioen aniztasuna, ezinbestekoa ez ezik, ona da. Ezinbestekoa, erlijioak sineskizunak, errituak, arauak kulturarekin estu loturik daudelako nahitaez eta kulturak ezinbestean desberdinak direlako. Ona, “besteak” bakoitza beretik aterarazten duelako, inork ez duelako egiaren eta onaren ikuspegi partziala baizik, bakoitza besteentzat aberasgarri gerta daitekeelako. Diferentziak ez dira “jatorrizko batasun” baten deformazioa, baizik eta errealitatearen forma eta posibilitate agortezinen adierazpena.

2) “Jainko” deitzen dugun Misterioa guztiengan dago presente, den ororen barnean arnasa eragile, mintzo isil, begitarte lagun. Ez da inoren jabego pribatua eta pribilegiatua. Guztiek ezagun dezakete, baina inork ez du agortzen haren ezagutza. Jainkoaren behin betiko eta erabateko errebelazioa jaso dutela sinesten dutenek ere erlijio monoteistek bereziki ezin dute uste izan Jainkoaren errebelazioa giza hitz beti historiko eta partzialetan agortzen denik.

3) Jesusengan Jainkoaren gupida betea eta esperantza unibertsala aitortzen, onartzen, eskertzen, bizitzen duena, huraxe da kristaua. Baina kristauak ez dezake pentsa Jesusen misterioa Jainkoaren misterio haragiztatua erabat onartzen, bizitzan egiaztatzen eta hitzetan adierazten duenik. Eta kristauak ez dezake ahaztu Jesus bera ere gizaki historiko partikularra dela eta, ondorioz, Jainkoaren misterio absolutua modu partikular eta mugatuan, modu historikoan modu “enkarnatuan” hain juxtu ere agertu zuela. Beraz, kristauak ez dezake uka, Jainkoaren misterio salbagarria beste erlijio nahiz kulturetan, beste gizaki nahiz izakietan ere ager daitekeela. Eta kristauak ez dezake inoiz ahaztu, Jainkoaren misterioa ez dela munduan osoki agertuko eta Jesus bera ere ez dela osoki “Mesias” edo “Kristo” izatera iritsiko, harik eta malko eta dolu guztiak desagertuko ez diren bitartean. Bitartean, bidelari gara guztiok, eta bidelagun.

4) Erlijio bat ez da, berez, bestea baino hobea edo egiazkoagoa. Desberdina da. Zentrurik gabeko munduan bizi gara: unibertso fisikoan bezalaxe, unibertso kultural nahiz erlijiosoan ere ez dago zentrurik. Ez dago erlijio guztien neurri eta eredu den erlijiorik. Baina, jakina, edozer gauzak ez dio berdin eta ez du berdin balio: ez dio berdin askatasuna errespetatu edo ez, gizon eta emakume guztien berdintasuna aitortu edo ez, giza eskubideak eta izaki guztien eskubideak babestu edo ez. Erlijio guztien baitan dago egia eta gezurra, argia eta itzala, ongia eta gaizkia, eta ezinbestekoa da bata besteagandik bereizteko ariketa, eta horretarakoxe da elkarrizketa bai erlijio bakoitzaren barnean eta bai erlijio ezberdinen artean.

5) Elkarrizketak ez du eskatzen, printzipioz, bakoitzak bere iritziari nahiz jarrerari, nork bere identitateari uko egitea: kristauak ez du Ebanjelioa, Biblia, Jesusen jainkotasuna, Hirutasuna, sakramentuak etab. alde batera utzi behar. Budistak edo musulmanak ere ez bereak. Izatekotan ere, alderantziz: nork bere konbikzio eta identitate partikularra izan behar ditu elkarrizketa posible izango bada. Hori bai, elkarrizketa ez da posible izango nork bere identitatea, konbikzioak, kategoriak eta portaerak ukiezintzat edo absolututzat hartzen baditu. Besteari erakusteko bezainbat bestearengandik ikasteko prest egotea eskatzen du elkarrizketak, nork berea maitatzea bezainbat bestearena errespetatzea. Eta ariketa horretan, etengabe sakonduz eta eraldatuz joango da bakoitzaren ikuspegia, fedea, erlijioa. Zurrun dena, hilda dago edo hiltzera doa. Azken batean, erlijio bat zenbat eta malguago, hainbat eta biziago; zenbat eta toleranteago, hainbat eta egiazkoago; zenbat eta bakezaleago, hainbat eta jatorrago. Zenbat eta bakoitzak bere bizipena gehiago sakontzen duen, hainbat eta gehiago elkartuko dira erlijioak; sineskizun, erritu eta arauek urruntzen gaituzte bata bestearengandik; errespetuak eta maitasunak elkartzen gaituzte, zabalean eta sakonean. Zubi izateko baitira erlijioak, ez mugak eraikitzeko; bakea eragiteko, ez liskarrak sortzeko; izaki guztien zoriona bilatzeko, ez injustiziak legitimatzeko; bizi izateko eta biziarazteko, ez sineskizun batzuei eusteko.

Planeta txiki zoragarri bezain zauritu batean biztanle gara denok, eta gaitzik gabe lurraldea, minik gabeko planeta dugu amets. Bizikide gara, eta bidelagun. Bidelagun gara, baina ez bide beretik. Bideak asko dira, baina aire bera arnasten dugu, eta zeru-muga berak erakartzen gaitu. Bide asko dira, baina helmuga bera bide guztien buruan. Eta erronka bat dugu nagusi: bide desberdinetan zehar, elkarrekin joatea, helmuga bererantz.

6. Erlijioaren presentzia gizarte laikoan

Erlijioaren pribatizazioa gertatzen ari dela esan dut lehen, baina horrek ez du esan nahi erlijioa gertakari pribatu hutsa denik. Gertakari publikoa ere bada nahitaez. Gure gizarte garatua ez da erlijiorik gabeko gizartea; ezin ditu erlijio-zantzu guztiak gizartetik ezabatu edo antigoaleko piezak balira bezala museotan gorde; ezin ditu erlijio-adierazpen guztiak tenplu ilunetara zokoratu. Bizitza publikoan ere presente dago erlijioa, eta hala behar du egon, artea dagoen bezala, maitasuna dagoen bezala, filosofia dagoen bezala, bizitzaren eta heriotzaren inguruko sinboloak dauden bezala. Gizaki bakoitza den guztiarekin dagoen bezala.

Erlijioa edo, zehatzago esateko,”erlijioak presente daude, beraz, gizartean, eta presente egon behar dute. Hala ere, gure gizartea gizarte laikoa da eta hala behar du. Gizarte laikoa, hau da, ez konfesionala, anitza eta demokratikoa. Gizarte laikoa, hau da: erakunde erlijiosoak ez dira nor gizarteari ezer inposatzeko, zer erakutsi eta nola jokatu erabakitzeko. Inork ez du egiaren eta ongiaren monopoliorik. Hiritarren gehiengoak du hitza eta erabakimena gizarteko bizikidetzari dagozkion arlo guztietan. Noski, edozein erlijio-erakundek eta edozein fededunek du eskubidea edozein fedegabek eta erakundek, edozein hiritarrek bezalaxe euren iritzia gizarte publikoan agertzeko eta defendatzeko. Nahi duenak “autobus ateoa” atera dezake kalera, eta nahi duenak “autobus fededuna”, bidean inor ez zapaltzekotan.

Zenbait kasutan, gehiengoak erabakitako lege baten aurkako intsumisioa ere zilegi izan daiteke, baina oso kontu labainkorra da, eta tentuz ibiltzea hobe. Nolanahi ere, inoren eskubideak urratzen ez dituen intsumisioa beharko luke izan. Abortua legez eskatzen duen emakume bati ezingo lioke sendagile nahiz ospitale batek abortua ukatu, baldin eta emakumeak abortatzeko beste bide erosorik ez badu…

Nolako presentzia publikoa? Hor dago gakoa. Erlijio handiak gure gizartean kristautasuna, Eliza katolikoaren eskutik ohituak daude gizartearen ardatz eta gidari izaten. Egiaren ezagutza, etikaren bermea, zentzuaren giltza beren esku izan dute mendeetan zehar. Oinarrizko pribilegio horiei guztiei uko egitera behartzen ditu gizarte laikoak. Eta gogo onez egin behar liekete uko, eta ez printzipio demokratikoen izenean bakarrik ez da gutxi, baita espiritualtasunaren beraren izenean ere.

Erlijioek ezin dute ahaztu misterioaren iturritik mendeetan zehar bildu duten jakinduria, baina ezin dute lehenean zurrun itsatsirik gelditu. Misterioaren iturritik ur berria dario beti, gizakiaren eta gizartearen egarri handiak asetzeko. Eta erlijioak ez dira iturriaren jabe, baina badute iturriaren berri. Eta bidea erakusten lagun dezakete, inor ezertara behartu gabe. Eta ezingo dute inoiz ahaztu, erlijiorik gabeko etika posible dela, baina etikarik gabeko erlijiorik ez

7. Eta zer esan Jainkoaz?

Zer esan “Jainkoaz” gure gizartean? Eta, gizarte honetan, “Jainkoak” berak ba ote dio ezer? Azken berrogeita hamar urteetan isilik ageri da gizartea Jainkoaz ez dago hamarkada hauetako euskal literaturari erreparatu besterik, eta Jainkoak ere isilik dirudi gure gizartean edo, okerrago dena, erabat ausente. Nola ulertu, ordea, “Jainkoa”ren balizko isiltasun edo ausentzia hau? Ateoak erraza dauka: inoiz ez da jainkorik izan, inoiz ez du hitz egin eta orain ari gara horretaz konturatzen, horixe da guztia. Jainkoarengan sinesten duenak ezin du etsi diagnostiko hain sinplearekin, eta hipotesi desberdinak balia ditzake gaurko egoera esplikatzeko: akaso, Jainkoa isildu edo urrundu egin da, guk ez dakigun arrazoiren batengatik, baina gaurko fededun gutxik onartuko dute azalpen hau (nola sinets daiteke nahi duenean isiltzen eta urruntzen den Jainko batengan?); beharbada, Jainkoa beti bezalaxe dago hurbil, beti bezalaxe jarraitzen digu hitz egiten, baina gertatzen dena da begiak itsu ditugula edo belarriak gor; agian, Jainkoak ez dauka agertzeko forma aldagaitzik, ez dauka hitz egiteko mintzaira finkorik, garaian garaiko erara agertzen da ezinbestean eta garaian garaiko hitzez hitz egiten digu nahitaez; hori hala balitz eta hori da niretzat ikuspegi egokia, Jainkoa ez legoke gaur antzinako garaietan baino urrunago edo isilago, baina bere presentzia eta hitza ez daitezke antzinako erara sumatu ez ulertu.

Hori da nire diagnostikoa, eta iruditzen zait “betiko” kristau sinesmen beti berriarekin bateragarria eta koherentea dela. Jainkoaren presentzia eta hitza beti berriak dira, garaian garaiko presentzia eta hitza dira, presentzia eta hitz etengabe “haragiztatuak”, gaur-hemengotuak, kulturan txertatuak. Beraz, norberaren ikuspegitik bakarrik suma daiteke bere presentzia, norberaren hizkuntzan (hizkuntzetan) bakarrik uler daiteke haren hitza. “Gizarte” batek ere bere garaiko ikuspegitik bakarrik atzeman dezake Jainkoa, bere garaiko kulturan bakarrik uler dezake eta ulertarazi.

Iruditzen zait, gure gizartea, oro har, aspertua eta akitua dagoela Jainkoari buruzko ikuspegi, kategoria, irudi, hizkuntza zaharrekin. Beste garai batekoak dira; beste kultura batean balio zuten, gurean ez, kolektiboki behintzat.

Horregatik, duela bi urte, hainbat euskal idazleri denetarik, fededun, fedegabe eta ez-fededun eta ez-fedegabe Jainkoari buruz galdetu nien. Idazleengana jo nuen hitzaren bila, hitzaren jabe baitira idazleak esan ezina esateko ere. Berrogeik erantzun zuten^[12]. Ezohiko gertakaria, zinez. Eta ondorio horixe eskaintzen digute euren erantzunek: Jainkoaz esan denarekin aspertuta eta akituta daude ia denak, Jainkoarengan sinesten dutenak aurrena.

Hiru idazleren erantzunetako atal batzuk aldatuko ditut hona, esandakoaren erakusgarri: Felipe Juaristi, Juan Luis Zabala, Pako Aristi. Ez diet etiketarik jarriko: “fededun”, “fedegabe”, “agnostiko”, “ateo”…, etiketa horiek gainditzera garamatzatelakoan.

FELIPE JUARISTI: “Jainko hitza hitz zaharra da, mundua bezain zaharra, gutxienez, eta hitz zaharrak, alde batetik, errespetatu behar dira, beren zahartasuna, beren historia, beren sinbologia kontuan hartuz. Baina, bestetik, hitzak direnez, berritu behar dira, alegia gaur egungo gizartera ekarri”^[13].

“Ez, ez dut uste gizona Jainko denik. Baina ez dakit zer edo zein den Jainko. Ez naiz ausartzen esatera Bera ez denik. Mendian nagoelarik, haize zurrumurrua lagun, zerua goian, bakea barnean, ez naiz gauza esateko Jainkorik ez denik. Baina, munduko minak eta nekeak, munduko zorigabeak eta tristeziak ikusirik, ez naiz ausartzen badenik ere esatera.

Gizonak sortu duen Jainkoa ez dut sinesten. Eta uste dut gizonak gutxitu eta urritu egin duela ‘Jainko’ hitza, arrunt bihurtu duela, gauza ezdeus edo sentimendu txiki eta eskuragarriak izendatzeko erabiltzen baitu.

Aita baino gehiago da, adiskide baino gehiago, norberaren kontzientzia baino gehiago da. Jainko hori jende askok behar duena da; bakarrik bizi delako, gaizki bizi delako, triste bizi delako…

Jainko alai bat nahi nuke, pozaren Jainkoa”^[14].

JUAN LUIS ZABALA: “Jainkoa hitz handia da, eta beldurgarria. Azkenaldian ari naiz jasotzen Jainkoaren bestelako ideia bat duen jendearen mezua, gertutasunezko Jainko apal eta ireki baten ideia transmititzen duen jendearen aldarria. Baina Jainkoaren inguruan dudan jatorrizko ideia handitasunarekin eta beldurrarekin lotua dago ezinbestean, zigorrarekin, errepresioarekin, eta kostako da nire baitan hori ezabatzea.

Nahiz eta ez dudan inongo jainkorik erabat ukatzen, ez dut inongo jainkorengan sinesten. Egia esan, ez dut ezertan fede sendorik. Ez behintzat ideia handietan. Hedabideetan agertzen den (ia) guztia, esaterako, handiegia da, dena ematen zaigun bezala, dagoen-dagoenean, sinesteko, irensteko. (Akaso kazetari izateak izango du zeriksurik nire eszeptizismo horrekin, baina ez zait iruditzen soilik kazetarien artean aurki daitekeenik joera hori.) Izatekotan, egunean eguneko kontu txikietan dut sinesmena, fedea edo dena delakoa. Gizakien arteko noizean behingo samurtasunezko begirada, keinu eta bestelako adierazpen konplizeetan”^[15].

PAKO ARISTI: “Jainkoa, edo bizitzaren aldeko indar justiziazale baten moduan definituko nukeen presentzia hori, leku askotan suma daiteke, pertsona askoren begitartean nabari da, egoera askotan garbi-garbi ikusten da, bizitzako gertaera bitxietan eta gertaera arruntetan ere bai, izadian, gutxien uste dugunarengan… Bizitzan benetan garrantzizkoak eta funtsezkoak diren gauzen aurrean erne dagoen jendearengan maiz sumatzen da presentzia eterno baten zantzua, sinesten duen horregatik zerbait galtzeko prest dagoen jendearengan ere suma daiteke, eta beste askorengan. Jainkoa non dago? Galdera gaizki planteatuta dago. Galdetu behar genuke: Jainkoa non ez dago? Edo beste hau: Zergatik ez dago jainkorik jende honengan, gizarte honengan, herrialde honetan? Zerbaitek jainkoa uxatu egin duelako izango da. Sala dezagun zerk edo nork urrundu duen, jainko faltsu horrengan sinesten ez duen jendea kondenatu ordez”^[16].

“Duela gutxira arte pentsatzen nuen heriotza bonbila itzaltze bat zela, ´amaitu da eta kito´ esate sinple bat. Azken urteotan, eta nire bizitza pribatuan izan diren hainbat gertaeren ondorioz, traszendentzia moduko bat ba ote dagoen susmatzen hasi naiz, hausnartzen, baina ez dut zuzenean jainkoarekin lotzen nire sentipen hori. Azken batean hitzak gure sentipenei eta pentsamenduei ematen dizkiegun halako kategoria moduko batzuek baino ez dira; batak ´sentimendu erlijiosoa´ esango du, besteak ´jainkoa´ esango du, halakok ´naturaren eternitatea´ esango du, bestelakok ´bizitza eternoa´. ´Jainko´ hitza niretzat desbalorizatua dago erabat, baina existentzia eternoa ote den susmoak inguratzen nau aspaldian”^[17].

“Jainkoaren figura ez da ondo kokatzen nire ikuspegi existentzialean. Nola deituko nioke nireari? Oso erraza, euskaraz txukun geratzen dena: ´Bizitzaren pilpira eternala´”^[18].

Eta nik neuk, zein jainkorengan ez dut sinesten? Zein Jainkorengan sinesten dut? Oso modu dorpean esatera ausartuko naiz^[19].

Ez dut sinesten Errege, Nagusi, ahalguztidun. Aldagaitz, Izaki Bereizi eta urrun den Jainko batengan. Ez dut sinesten nahi duenari hitz egiten eta nahi ez dionari ez, nahi duena aukeratzen eta nahi ez duena ez, nahi duenari entzuten eta nahi ez duenari ez, nahi duena sendatzen eta nahi ez duena sendatzen ez duen Jainko batengan. Ez dut sinesten haserretzen den, gu probatzeagatik sufriarazten digun eta zigortzen gaituen Jainko batengan.

Sinesten dut biziaren ongarria, izatearen onespena den Jainkoarengan. Sinesten dut bihotz-adimenen atxikimendu bizigarria merezi duen Jainkoarengan. Sinesten dut, bizi izatea, egiazki izatea dela sinestea, azken muinean. Sinesten dut sinetsi nahi dudala, sinesten dudala.

Sinesten dut bizia baino ere mugikorrago, koloretsuago, erakargarriago den Jainkoarengan. Sinesten dut bizia bezain malgua eta berritzailea den sinesmenean.

Sinesten dut “Jainko” hitzak adierazten duen ederraren eta onaren betea. Sinesten dut hitz guztiek esan nahi eta ezin duten errealitate betea, errealitate ororen bihotz beroa. Sinesten dut ideia eta irudi guztien haraindi, izen eta irudi ezberdin guztien barnean den Jainkoarengan.

Sinesten dut esanezina delako frogaezina den Jainkoarengan. Sinesten dut froga daitezkeen errealitate guztien iturburua eta funtsa den Jainkoarengan. Sinesten dut geure ibilbide labainetan eskutik garamatzan esku gordea den Jainkoarengan.

Ez dut sinesten gizakiaren eta naturaren zoritxarrak areagotzen dituen “jainko” izeneko mamurik. Sinesten dut on guztia eta ontasun hutsa den Jainkoarengan. Sinesten dut gizakia zoriontsuago eta senideago egiten duen Jainkoarengan, zoriontsuago eginez senideago eta senideago eginez zoriontsuago bihurtzen duen Jainkoarengan.

Sinesten dut jakin, esan eta irudika dezakegun baino handiago dela Jainkoa. Sinesten dut, inongo agerpen, Eliza edo dogmak ez duela agortzen Jainkoaren ezagutza. Sinesten dut Jainkoa ez dela Jainkoa baino txikiago, Jainkoari esker. Baina sinesten dut ere, geure bihotz-adimenen barrenean, argi-ilunetan edo ilun-argitan, badugula Jainkoaren berri, bere baitan biltzen gaituen misterio hondogabearen berri bezala.

Sinesten dut gizaki eta izaki bakoitza absolutuki maite duen Jainkoarengan. Sinesten dut izaki eta gizaki bakoitzarekin, nolabait esateko, itun partikular hautsezina egin duen Jainkoarengan. Sinesten dut ortzadarra eta unibertsoa beteko maitasun-altzo zabala den Jainkoarengan.

Sinesten dut onaren indar gordea den Jainkoarengan. Sinesten dut, gizaki bakoitzaren eta izaki bakoitzaren lagun hurko, sendagile on, aita-ama samur den Jainkoarengan. Sinesten dut, onaren ahalmena eragileago dela gaizkiarena eta zigorrarena baino. Sinesten dut ontasunaren ahalmen hutsa den Jainkoarengan.

Sinesten dut Jainkoarengandik, Jainkoarengan, Jainkoarenganantz garela izan, garela bizi. Sinesten dut izaki guztien eta guretako bakoitzaren sakonera eta misterioa den Jainkoarengan. Sinesten dut guztiz bestea eta guztiz gu geu den Jainkoarengan. Sinesten dut entzumen, esamen, ikusmen, sentimen, maitasun eta harreman hutsa den Jainkoarengan.

Sinesten dut mundua eta izaki guztiak, euren barnean eta euren barnetik, etengabe kreatzen ari den Jainkoarengan. Sinesten dut Jainko diskretu eta gupidatsuagan. Sinesten dut maitasun eta hurkotasun hutsa den Jainkoarengan. Sinesten dut gupidaren ahalmen isil eta delikatua den Jainkoarengan.

In Joxe Arregi (arg.). Erlijioa eta erlijioak gure gizartean. Deustuko Unibertsitatea, Bilbo 2010, 133-150 or.

1. Ik. “La quête d’une spiritualité sans Dieu “, in Le monde des religions 20. zk. (2006), 22-26 or.; A. Comte-Sponville, El alma del ateísmo. Introducción a una espiritualidad sin Dios, Paidós, Bartzelona 2006. ↑
2. Ik. Antonio Jiménez Ortiz, “Increencia y jóvenes: datos y posibles raíces”, o.c. in Misión Joven, 363 zk. (2007), 5-14 or. Baita ere: P. González Blasco (zuz.), Jóvenes españoles 2005, Sta María, Madril 2006. ↑
3. Benoît Merlin, “La foi sur la toile”, in Le Monde des religions, mars-avril 2009, Nº 34, 8-11 or. ↑
4. Ik. Antonio Jiménez Ortiz, “Increencia y jóvenes: datos y posibles raíces”, o.c. ↑
5. Ik. http://www.pelerin.info/article ↑
6. Pierre Bréchon – Jean-François Tchernia, La France à travers ses valeurs, Armand Colin, Paris 2009. ↑
7. “Lo que se desmorona ante nuestros ojos es el sistema de mediaciones generado por el cristianismo vigente, con diferencias notables, durante los siglos que van de los tiempos de Constantino y Teodosio hasta la época moderna, con las prácticas, las creencias, las conductas y la forma institucional de organizarse y de hacerse presente en la sociedad que suele designar el término ‘cristiandad’ ” (J.Martín Velasco, La transmisión de la fe en la sociedad contemporánea, Sal Terrae, Santander 2002²,29. or.). ↑
8. “Ez du ezertarako balioko, ‘ebanjelizazio berria’n saiatzeak, ‘birkatolizazio’ nahiz ‘bir-erromanizazio’ gisa ulertzen bada” (H. Küng, El cristianismo, Círculo de Lectores – Trotta, Madril 1997, 907. or.). ↑
9. D. Innerarity, La sociedad invisible, Espasa, Madril 2004, 22. or. ↑
10. Ik. J.: Aizpurua, “Zientzia, zientzialaria eta egia”, in HEMEN 20 (2008), 7-16. or.; D. Innerarity, “Guztion egia: filosofia garaikideko biraketa interpretatiboa”, ib., 17-22. or. ↑
11. Ik. J. Arregi, “Egiari buruz gogoeta teologikoak”, in HEMEN 20 (2008), 35-48 or. ↑
12. Joxe Arregi, Jainkoaz galdezka, Alberdania, Irun 2007. Liburua osorik hemen: https://www.alberdania.net/eu/libro/jainkoaz-galdezka/ ↑
13. Joxe Arregi, Jainkoaz galdezka, o.c., 155. or. ↑
14. Joxe Arregi, Jainkoaz galdezka, o.c., 156-157 or. ↑
15. Joxe Arregi, Jainkoaz galdezka, o.c., 131-132 or. ↑
16. Joxe Arregi, Jainkoaz galdezka, o.c., 48. or. ↑
17. Joxe Arregi, Jainkoaz galdezka, o.c., 45. or. ↑
18. Joxe Arregi, Jainkoaz galdezka, o.c., 46. or. ↑
19. Ik. Joxe Arregi, HEMEN 5 (2005), 35-49 or. ↑