Jainkoari otoitz eta Jainkoak otoitz. Hans Küngen liburu bat dela eta
Hans Küngen liburutxo bat (La oración y el problema de Dios) www.atrio.org atarian, “Ez-teismoa eta Jainkoarengan fedea” eztabaidaren barruan, argitaratu izanak aukera eskaintzen dit hura berriro irakurtzeko eta hari buruzko zenbait hausnarketa proposatzeko.
30 urte dira teologo eta idazle suitzar argiak, bere pentsamenduaren heldutasun betean, 100 orrialde eskaseko testu hau argitaratu zuela. Zenbat aldatu den gizateriaren kultura globala 30 urte hauetan, eta zeinen gutxi, ia ezer ez, erlijio handien hizkuntza eta praktikak! Erlijioaren eta kulturaren arteko arrakala handituz doa, gaindiezina izateraino dagoeneko, eta behin eta berriro salatu eta deitoratu zuen hori hil berria den teologo suitzarrak.
Kulturarekiko –hots, munduaren eta bizimoduaren ikuspegiarekiko– hausturak begien bistan dugun ondorioa dakar luzaro baino lehen: gizartearen masak bizkarra eman dio erlijioari, inspiratzeko eta animatzeko jaioa zen baina jada ez animatzen eta ez inspiratzen ez duen erlijioari, mundu premoderno zaharkitu batean ainguratuta geratu baitzen. Zer besterik egin dezake jendeak, lengoaiak, sinesmenak eta arauak, otoitzak, tenpluak eta mezak –meza, otoitz egiteko modu nagusia eta Jainkoaren presentzia ikusgarririk nabarmenena, teologoek eta kleroak irakasten zutenez…–, gauza horiek guztiak alde batera uztea baizik, ez baititu batere ulertzen eta ez baitiote ezer ematen? Erlijioa hondakin bihurtu da.
Hauxe egiaztatzen zuen Hans Küngek duela 30 urte, eta egiaztapen honi erantzun nahi dio hain juxtu haren liburuak, hots: aro modernoan otoitza krisian sartu dela, nahi duenean munduan kanpotik esku hartzen duen Jaun Goiko pertsonal ahalguztidun baten irudi teista krisian sartu delako. Jainkoaren eta otoitzaren desagerpena esan nahi ote du? Otoitza eta Jainkoa nola ulertzen diren.
Azterketan, lanean edo bikote-bizitzan arrakasta izateko otoitz egiten badiozu Jainkoari, bestela saihestezina izango litzatekeen zerbait saihesteko nahiz bestela lortu ezina izango litzatekeen zerbait lortzeko errezatuz otoitz egiten baduzu, entzun zaitzakeen eta esku har dezakeen, baina ez entzutea –berak jakingo du zergatik– eta ez hartzea ere balitekeen Jainko bati eskatuz otoitz egiten badiozu, zure otoitza magikoa da, zure Jainkoa mitikoa. Jainko hori ez da existitzen, eta zure otoitza alienatzailea da, existitzen ez den zerbaitetan galarazten baitzaitu. Arrazoi dute Feuerbachek, Marxek, Freudek eta Nietzschek, eta ateo guztiek. Eta arrazoi dute, Hans Küngek bezala, Jainkoarenganako fedea eta otoitza arrazoiarekin bateragarri egitea bilatzen duten fededun guztiek.
Zer da, bada, otoitz egitea, eta nola egin dezakegu? Tübingeneko irakasle distiratsuak bere ohiko zehaztasun eta zorroztasunarekin enfokatzen ditu gai erabakigarriak, eta Jainkoarenganako fedearen eta otoitzaren perspektiba zabaltzen, arrazoi modernoarekin eta tradizio erlijioso ezberdinekin elkarrizketan. Bere liburutxoak argia ematen eta galderak sortzen ditu aldi berean, pentsarazi egiten du. Hala ere, eta autoreari diodan miresmena gorabehera, aitortu behar dut liburua, 30 urte igaro eta gero, motz geratzen zaidala, eta ez hain zuzen tamainaz txikia delako. Bi arazorekin egiten dut behaztopa: otoitza eta Jainkoa.
Funtsezko objekzioa Jainkoaren irudia da, “teistegia” izaten jarraitzen baitu nire ustez, egilearen obra osoan zehar bezala: Jainkoa, dio, otoizlariaren “partnerra” da, eta otoitza, beraz, Ni-Zu arteko “solasaldia” Jainkoarekin, eta Jainkoak “nire otoitza entzuten du”. Esamolde horiek gutxienik inozenteak dira otoizlari sakon askorentzat, eta harrigarri samarrak gertatzen dira Küng bezalako teologo arrazional batengan. Deigarria egiten zait, bestalde, plano berean kontrajartzen diren zenbait terminoren arteko kontraesan nabarmena: alde batetik, ez du onartzen Jainkoak “naturaz gaindiko esku-hartze miraritsurik kanpotik gauzatzea”, eta bestetik irmoki baieztatzen du kristauak Jainkoaren “esku-hartzean” konfiantza izan behar duela; alde batetik dio “Jainkoak modu transpertsonalean eusten, oinarritzen eta inguratzen gaituela”, eta, bestetik, otoitzak berezkoa duela “Ni-Zu egitura”. Badakit, Jainkoaz ari garela, kontrako elementu guztiak ezingo ditugula inoiz hizkuntza uniboko batera ekarri. Baina kontrako baieztapen horiek zorroztasun eta ñabardura gehiagorekin jorratzeko eska lekioke Hans Küng-i.
Nire bigarren objekzioak “ekialdeko meditazio-forma inpertsonalaren eta mendebaldeko otoitz-forma pertsonalaren artean” ezartzen duen aurkakotasun topiko eta zabarregiarekin du zerikusia. Arrazoi osoz baieztatzen du isiltasunezko otoitzak zeinen presentzia garrantzitsua duen tradizio kristauan, baina azken batean elkarren aurka jartzen ditu biak: hustasuna, ezereza, norberaren ahanztura eta nirvana azpimarratzen dituen otoitz mistikoa alde batetik, eta, bestetik, otoitz “berariaz kristaua”, “Jesukristoren ebanjelioko arauetan” moldatua, betetasuna, norberaren konkista, izaera berria eta betiko bizitza azpimarratzen dituena. Honako hau esateraino: “Meditazio mistikoa izan daiteke otoitz-forma bat beste askoren artean, baina inolaz ere ez da forma gorena”. Azaleko baieztapenak direla deritzot eta horiekin ez dela aski.
Haratago joateko ordua da. Otoitza geure bizitzaren eta den guztiaren sakontasunaren adierazpen bezala ulertzeko eta praktikatzeko ordua. Jainkoaz bestelako metafora batzuen bidez hitz egiteko ordua, esate baterako: munduaren, den eta garen guztiaren, Arima, Arnasa eta Bihotza.
“Orazioa” latinezko oraretik dator: “hitz egin”. Otoitza hitz. Hitzak behar ditugu, izan ere, garena geure buruaren aurrean eta besteen aurrean adierazteko, denok osatzen dugun ni-zu-gu-zera sare unibertsalaren baitan. Hiztunak izaki, garenari eta bizi dugun guztiari (gabezia, osotasuna eta errua, poza eta larria) hitza jarri beharra daukagu, hondoaren bila. Hitzek lagun diezagukete isiltasun handira iristen, zeinetik jariatzen baita bizia eta zeinean sendatzen baitira zauririk larrienak. Orduan, hitzezko otoitzak isileko otoitzera garamatza, metodoarekin nahiz metodorik gabe, Ekialdean nahiz Mendebaldean (izan ere, gure etiketa eta geografia lauetatik harago, Mendebaldea Ekialdearen Ekialdea baita, eta Ekialdea Mendebaldearen Mendebaldea: Lurraren Globoa begiratu besterik ez dago).
Hitza beharrezkoa da, bai, baina hitz gehiegi egiten dugu otoitzean –halaxe irakatsi zuen Nazareteko Jesusek, Hans Küng-ek egoki gogorarazten digun bezala–. Gure mezak, adibidez, berba-jario ulergaitza dira, jasangaitzegia. Isil bitez hitzak, batez ere haien esanahia zentzugabeko eta biraozko bihurtu zaizkigunean, esate baterako, mezatako otoitz gehientsuenak “Oi Jainko Guztiahalduna” esanez hasten direnean, edo etengabe errepikatzen ditugunean ez Jainkoarentzat eta ez otoitz-egilearentzat inolaz egoki ez diren erreguak, hala nola: “Erruki zaitez, Jauna” edo “Entzun, arren, Jauna”… Hitz horiek eta horrelako beste hainbatek desagertu egin behar lukete besterik gabe liturgiatik eta ahozko gure otoitz guztietatik, edo gutxien gutxienez ordezkatu egin behar genituzke Isiltasun sakonera eraman gaitzaketen beste zenbait hitzekin, “Isiltasun sakona” Jainkoaren izena baita eta bertatik sortzen eta bertan berritzen gure bizia. Ez da, ordea, posible izango baldin eta hitzei eta berauen esanahiari atxikitzen bagatzaizkie, esanahi guztiak giza kulturak eraikiak baitira beti nahitaez.
Jainkoari egiten ote diogu otoitz? Baita ere, bai: Jainkoari egiten diogu otoitz, hau da, garena adieraziz egiten dugu hitz Jainkoaren, ororen Arima, Arnasa eta Bihotzaren aurrean. Geure burua adierazten dugu pobrezian eta oparotasunean, gozamenean eta atsekabean: den guztiari, izaki guztietan Orori eskerrak emanez, erregutuz, goretsiz, barkamena eskatuz. Zuhaitz bat besarkatzen dudanean, harkaitz bat agurtzen, euriari eskerrak ematen, eguzkia goresten edo zauritu dudanari barkamena eskatzen diodanean, Jainkoa dut izaki guztietan besarkatzen, agurtzen, eskertzen, goresten, barkamena eskatzen. “Hemen nago” diot, besterik gabe. Izan ere, Jainkoa, pertsonala eta inpertsonala bezalako kategoria guztiez harago, identitate eta alteritate guztiez harago, niaren Nia baita, eta zu ororen baitan Zua –baita ni neure buruarentzat naizen zu honen baitan ere–, eta izaki guztiok osatzen dugun gu handiaren Elkartasuna.
Otoitz egiten dugunean, hitz egiten dugun bakoitzean bezala, elkar-hizketan adierazten dugu garenaren hondoa, baina garenaren hondoa adierazten dugunean, “otoitz egiten dugu” –hots, garena izanarazten eta adierazten dugu– Jainkoaren “aurrean” edo “baitan”, Guztiaren aurrean edo baitan, batasunaz eta bitasunaz harago den Orotasunaren Hondoan, norberekiarik gabeko norberatasunean eta dualitaterik gabeko harremanean. Izan ere, Jainkoa eta mundua ez baitira ez bat eta ez bi, burmuina eta kontzientzia ez bat ez bi ez diren antzera.
Jainkoari egiten ote diogu otoitz? Bai, baina batez ere Jainkoak –den guztiaren Arima eta Arnasa eta Kontzientziak– egiten du OTOITZ, hots, guregan eta den orotan ari da zer den adierazten, ari da izaten, izanarazten. Dena ari da etengabe otoitz egiten, bere burua otoizten edo adierazten. Negar eta barreetan, txorien eta haizeen kantuan, atomoen eta galaxien musikan eta unibertsoa etengabe sortzen den hutsaren bibrazioan otoitz dagi Jainkoak.
Aizarnan, 2021eko ekainaren 12an