JUDIZIOA? PURGATORIOA? INFERNUA?

Kristau-erlijioko zoko ilun horietara hurbildu nahi nuke, ilunak berak argitara gida gaitzakeelakoan, gaua baita egunaren ama. Judizioa, purgatorioa, infernua… Mendeetako beldurra daramate hitz horiek zuztarretan itsatsirik. Beldurra, beldur gorria, beldur larria. Aspaldi esana da, gizakiaren beldurrak sortu omen zuela erlijioa, eta begien bistakoa da erlijioak beldur asko sortu duela. Beraz, erlijioa beldurraren sorkari eta beldurraren sortzaile. Hori besterik ez?

Edozein erlijiotako hainbat osagaik beldurretik beldurrerako bidea dutela, ukaezina da tamalez. Baina erlijioa beldurraren sorkari eta sortzaile besterik ez dela dioenak ez ditu giza beldurraren sustrai bihurriak oraindik ondo arakatu, eta ez da oraindik erlijioaren ur handietan hondoraino murgildu.

Nolanahi ere, diodan argi: beldurra arintzen duen neurrian da erlijioa egiazko, eta beldurra handitzen duen heinean gezurrezko. Judizioa, purgatorioa, infernua: beldurgarri diren heinean, ez dira sinesgarri; bizitzeko poza eta hiltzeko konfiantza sustatzen duten heinean dira egiazko sineskizun.

Nolatan izan daitezke, ordea, benetan sinesgarri judizioa, purgatorioa eta infernua? Aspaldiko irudietan irudi berriak bilatuz. Antzinako hitzetan esanahi berriak aurkituz. Urrutirago begira jartzea baita hitzen eta irudien helburua.

 

1. Jainkoaren judizioa, guztion onerako

1.1. Hitz zaharrak, esanahi berriak. Hil ostean, gizaki bakoitzak Jainko epailearen aurrean aurkeztu beharko du, bizitza guztiko kontuak garbitzera. Kontuak hartu, kontuak eman. Jainkoa epaile, haztaga eskuan, Osiris Egiptoko jainkoa bezala. Gizaki gaixoa, damurako berandu, orratzak nora egingo urduri. Eta Jainkoaren apelaezineko epaia jesus batean. Orduan, ongi eginen saria eta gaizki eginen zigorra jasoko du arimak, lurrean usteltzen gelditu den gorputzetik bereiz: zintzoen arimak zerura, gaiztoen arimak infernura, eta bitartekoak purgatoriora dagokien zigorra sufritu arte. Gero, agian oso gero, “munduaren amaiera” iritsiko da, eta gorputz guztiak, berpizturik, euren arimekin elkartuko dira berriro, eta “Azken judizioa” izango da (Josafat-eko zelai zabalean). Hona nola definitzen duen Elhuyar Hiztegi Entziklopedikoak “Azken judizio” delakoa: “Judaismo, kristautasun eta islamismoaren arabera, munduaren amaieran egingo den hildako guztien judizioa, non Jainkoak gaiztoen eta zintzoen bereizketa egingo duen”. Zintzoak betiko zeru ederrera eta gaiztoak betiko infernu-zulora[1].

Halaxe irudikatu izan da hil ondoko gertakarien haria, eta halatsu erakusten du oraindik ere doktrina ofizialak. Baina “beti esandakoari” bere horretan irmo eustea ez da gure aurrekoen sinesmenari leial izateko modurik egokiena. Euren garairako adierazgarri ziren irudiak eta mintzamoldeak baliatu zituzten haiek. Egin dezagun guk ere beste horrenbeste.

Funtsezko galdera dugu, beraz: zer esan nahi zuten mintzamolde eta irudi horiek guztiek? Ez dezagula pentsa, mendeetan zehar bizitzaren zentzuari, errealitatearen ikuskera orokorrari eta, azken finean, esperantzari eusteko erabili izan zituzten hitzak eta irudiak zirenik guri arrotz gertatzen zaizkigulako. Gauza bat baita fedearen hizkuntza, eta beste bat fedea bera. Gauza bat da hitzen azaleko esanahia, beste bat sakoneko esanahia, esanago eta gordeago dena. Zeinen iheskor eta labainkor den beti hitzen zentzua! Ez dezagula uste izan, beraz, gure aurrekoek hil eta gerokoaz “sinesten” zutena zentzugabea zenik, haien “imajinarioak” bere horretan balio ez digulako. Ez dezagula ere pentsa, sinesten zutena eta “esan nahi” zutena esaten zutenean agortzen zenik.

Haiek ez ziren gu baino ergelago. Ez gaitezen gu haiek baino kirtenago, irudiak eta hitzak zurrunduz. Eta goazen, antzinako hitzen eta irudien eskutik, esanahi berriak bilatzera.

1.2. Judizioa: gizakia Maitasunaren aurrez aurre. Ez izan beldurrik, hil eta gero ez zara Jainkoaren epai-mahai hotzean aurkeztuko; ez du haren behatzak zure gain absoluziozko zein kondenaziozko sententziarik emango; ez duzu Jainkoaren bekozko ilunarekin topo egingo. “Jainkoaren judizioak” hori balitz, sineskeria izango litzateke, eta ez sinestea hobe. Baina agian merezi du “Jainkoaren judizioa”n sinestea. Gure azken itxaropena adierazteko modua izan daiteke.

Zer esan nahi du “Jainkoaren judizioak”? Adituen esanetan, “juzgatu” itzultzen dugun hebreerazko hitzak bi adiera ditu: “epaia eman” eta “justiziaz gobernatu”. Bigarren zentzuari egokiago deritzat Jainkoaren kasuan. Hori izan behar luke edozein judiziok: ez justiziari edo injustiziari buruzko adierazpen hutsa, ebazpen soila, baizik eta justiziazko gobernua: justiziarik ez den tokian justizia jartzea eta justiziarik egin ez duena justiziagile bihurtzea.

Irudiak irudi, horixe espero du fededunak Jainkoarengandik: ezar dezala guztien gain bere jauntasun askatzailea, bakezko eta maitasunezko jauntasuna. Gerta dadila Jainkoaren justizia, inork inor gal ez dezan eta inor gal ez dadin. Ona da hori sinestea. Justizia ezarriz eta eraginez juzgatzen du Jainkoak. Zapalduaren eskubidea egiaztatzen du, zapalketa galaraziz eta zapaltzailea eraberrituz. Menpekoa nagusi eta nagusia menpeko bihurtu gabe, elkarren senide baizik. Galtzailerik gabeko justizia? Ederra litzateke, posible balitz. Ez gaude horretara ohituak. Baina zergatik etsi behar dugu daukagunarekin eta garenarekin? Jainkoarengan sinesten duenak ez du etsitzen, oztopoak oztopo. Geure bizitza eta errealitatea ederrenera zabalik, handienaren esperantzan gordetzea da Jainkoarengan sinestea. Den oro eta geu garen hau ere, azken batean, maitasun beteak juzgatuko eta erabakiko duela espero izatea. Baina non da Maitasun hori? Errealitateari eusten dion, eragiten dion eta erakartzen duen Maitasuna da Jainkoa. Maitasunak juzgatu behar bagintu…

Non agertuko da hobeto zer garen maitasun handiaren begietan baino? Ez dakigu begiratzen, eta beldur ematen digu besteren begiradak, ez ote gaituen zulatuko, ez ote gaituen gehiegi ikusiko. Beldur ematen digu askoren begiradak, ez ote gaituen suntsituko. Ongi begiratzen ere ez dakigu: azaletik begiratzen dugu, edo bestela hotzegi. Baina hotz begiratzen dugunean ere, azalekoa besterik ez dugu ikusten. Eta hemen gabiltza, itxurak eginez eta itxura hutsak ikusiz. Hemen gabiltza garen bezala ikusi eta maiteko gaituzten begien bila. Hemen gabiltza, desira guztien beteko begirik aurkitu ezinik. Jainkoaren begiak! Eta beldur diegu Jainkoaren begiei: zer itsukeria! Zer zentzugabekeria!

Jainkoaren begietan agertuko da zer garen: gure egia eta gezurra, gezur guztien azpian estalia zegoen egia apala, geure sustrai ezezagunetan gordea geneukan (edo ginen) biziaren hazi xumea, geure errealitate hauskor eta zauritua. Jainkoak juzgatuko gaitu bere begirada eztiz, eta orduan galduko dugu geure begietan eta besteenetan dugun lotsa, geure ezerezak ez baitigu lotsarik emango. Jainkoaren begiek daukate babestua gure izatea, eta begi horiek noiz ikusiko bizi gara: Jainkoaren begiek guztiz ikusiko gaituztenean eta Jainkoaren begiak ikusiko ditugunean, orduan sumatuko dugu nor garen, eta zein zen gure azken xedea, zein gure desira. Eta zenbat zorion galdu genuen bide-bazterretan beldurrez, ezjakinez, ezinez. Orduan izango gara. Udaberriko argi epeletan lorea zabaltzen den bezala zabalduko gara. Orduan? Oraintxe bertan zabalduko ginateke, baldin eta geure burua eta errealitatea Jainkoaren begiz juzgatuko bagenu.

1.3. Jesus, “bizien eta hilen epaile”. Jainkoak Jesus “bizien eta hilen epaile ezarri” duela iragartzen du Pedrok Kornelioren etxean egindako hitzaldian, Apostoluen Eginak liburuaren arabera (Eginak 10,42). Hori bera aitortzen dugu Kredoan: “Handik etorriko da berriz, biziak eta hilak epaitzera”.

Jesus da kristauontzat Jainkoaren irudi, gizatasunaren neurri. Jesus bezalakoa da Jainkoa, eta Jesusek bezalakoa izan behar luke gizakiak. Horixe esan nahi dugu, lehenik eta behin, Jesus “bizien eta hilen epaile” aitortzean: Jesusen begiz ikusi nahi dugula mundua, Jesusek bezala juzgatu nahi dugula errealitatea, Jesusek bezala jokatu nahi dugula behartsu, zapaldu, zauritu eta mesprezatu guztiekin. Bakoitza Jesus bera balitz bezalaxe: “Nire seniderik txikien hauetako edozeini egin zeniotena, neuri egin zenidaten” (Mateo 25,40).

Eta, ondorioz, Jesus dela epaile esatean esan nahi dugu haren begiradak emango duela gure neurria, bat bera baitira haren begirada eta Jainkoarena. Jesusen aurrean, Jesusen begietan, agertuko da gure egia eta gure gezurra, gure arrakasta eta porrota, gure irabazia eta galera. Eta historia osoarena. Jesusek askatuko ditu historiako zigiluak, Apokalipsian esaten denez (Apokalipsia 6): hark jasoko du erorien izena; hark berriztatuko du ahaztuen oroipena; hark erabakiko du zerk balio zuen eta nork zuen arrazoi.

Jesus epaile bada, ez dago beldurrik. Zarena zarela, ez izan beldur. Ez da inorentzat suntsitzaile izango, guztientzat askatzaile baizik, Jainkoa bezalaxe. Aita errukitsuaren parabola kontatu zuenak (Lukas 15) ez du zerikusirik Migel Anjelek Sixtotar Kaperako Kristo Epaile zorrotzarekin. Bekatarien mahaikide izan zenak ez du zerikusirik Dies irae gorazarreko epaile haserrearekin. On eginez bizi izan zenak on eginez juzgatuko gaitu. Hiltzaileentzat barkamena eskatuz hil zenak ez du inor kondenatuko. Ez du inor kondenatuko, eta horrela erakutsiko du Jainkoaren jainkotasuna. Jesusen begiek urtuko dituzte gure beldurrak. Jesusen begiradak onduko gaitu. Zatoz, Jesus Jauna!

1.4. Judizio partikularra eta judizio unibertsala: bi judizio? Juduek, kristauek eta islamdarrek, irandarren ildotik, bi judizio bereizi izan dituzte: hil eta berehala bat, munduaren amaieran bestea. Hil ostean judizio partikularra, non gizaki ororen arimak Jainkoaren epaia jasoko baitu. Munduaren amaieran judizio unibertsala, non gorputz guztiak berpiztuko baitira eta, arimen berriro elkarturik, Jainkoaren azken epaia (saria edo zigorra) jasoko baitute. Jesukristoren “bigarren etorrerak” emango dio munduari amaiera eta azken judizioari hasiera.

Ezin dugu, noski, hori guztia hitzez hitz ulertu, gaurko munduan zentzurik eman nahi badiogu –eta eman behar diogu–. Hasteko, zer da “munduaren amaiera”? Gertakari kosmiko bat? Izaki, planeta, izar eta galaxia guztien suntsipena? Fedea ez da horretaz ari. Gertakari kosmikoak ez dira sinesgai. Izatekotan ere, astrofisikak argitu beharko digu zer etorkizun izango duen gure planetak, eta gero gure eguzki-sistemak, eta askoz geroago gure galaxiak eta auskalo noiz galaxia guztiek. Horretaz guztiaz, fededunak ez daki ezer bere fedetik, eta ez dauka ezer esateko fededun gisa. Zientifikoen esku dago kosmosaren etorkizunari buruzko jakintza[2]. Fededunok “munduaren amaiera” esaten dugunean, ez gara gertakari kosmiko bati buruz ari, “gertakari teologiko” bati buruz baizik. Zer esan nahi dugu? Oraingo munduaren oinazezko izaera amaituko dela; negarrak eta kateak, injustizia eta beldurra desagertuko direla; neke guztien buruan, mundua bere ibilbide mugaezinaren helburu betera iritsiko dela. Beraz, munduaren burutzea, konplitzea, osatzea, betetzea espero dugu, “munduaren amaiera” baino gehiago. Mundua ez doa hutsetik hutsera, halabehar itsuaren gurpilean. Halabeharrak eta kasualitateak badute eraginik mundu honen nondik norakoan, baina ez darama dena halabehar itsuak. Halabehar guztien barrutik bertatik, Jainkoaren esku maitekorra lagun dugula sinesten du fededunak.

Eta horiek horrela, zertan datza “Jesukristoren etorrera”? Jesus hil zenean, ez zen “inora” joan eta ez da “inondik” etorriko. Jainkoarengana “joan” zen, Jainkoarengan erabat izatera igaro zen, baina Jainkoa gurekin dago, errealitate ororen bihotz-bihotzean. Guztiz Jainkoarengan denez gero, Jesus gurekin dago guztiz. Ez dauka, beraz, inondik inora etorri beharrik, gurekin izateko. Zer esan nahi du, bada, “Jesusen etorrerak”? Jesusen jainkozko presentziaren erabateko agerpena. Jesusen hitzetan eta ekintzetan agertzen da Jainkoa denetan Jainkoen, kristauon begietan behintzat. Jainko hori maite dugu. Jainko horrengan sinesten dugu. Jainko hori izaki bakoitzean eta gizaki bakoitzarengan erabat agertzea, Jesusengan agertu zen bezala. Edo beste modu batera esateko: izaki guztiak erabat jainkozko izatera iristea, Jesus iritsi zen bezala.

Hori gertatzen denean, orduan gauzatuko da erabat “Jesusen etorrera” eta “azken judizioa”. Eta orduan gauzatuko da erabat gizaki bakoitzaren “judizio partikularra” ere. Hau da: izaki guztiak askatuko direnean bakarrik askatuko da izaki bakoitza, eta izaki bakoitza guztiz askatzen denean bakarrik askatuko dira guztiak. Judizio partikularra eta judizio unibertsala ez dago elkarrengandik banatzerik, eta ez dago biak tenporalki bereizi beharrik.

Jainkoari buruzko adierazpenak denboraren ardatzean kokatzen ditugu, baina gure denbora-kontu guztien gainetik (edo azpitik) dago Jainkoa. Hiltzean, gu ere denbora-parametroetatik nolabait atera egiten garela esan daiteke, eta presente eternal batean murgiltzen gara, Jainkoaren presentean. Hiltzen denarentzat ez dago lehenik eta gerorik; munduaren “hasiera” eta “amaiera” bat dira harentzat. Beraz, ez dago zertan esanik “judizio partikularra” eta “judizio unibertsala” bi gertakari kronologiko desberdin direla. Jainkoaren judizio askatzailearen bi dimentsio dira, hori bai, baina ez bi gertakari; gertakari beraren bi alderdi, beraz, baina ez alderdi bat bestea baino “lehenago” edo “geroago”[3].

Lehen puntu hau amaitzeko. Jainkoaren judizioa ez da beldurgarri, alderantziz baizik: Jainkoaren judizioa dugu itxaropen. Jainkoaren maitasun argi eta beroak juzgatuko gaitu, ilun dena argituz, bidegabez hildako guztien eskubidea berreskuratuz, biktima guztiei duintasuna bihurtuz, zapalduak libratuz, eta zapaltzaileak ere adiskide eginez. Jainkoaren judizioa behar dugu, gaurko infernuak desager daitezen, eta inorentzat infernurik izan ez dadin.

 

2. Purgatorioa purgatu

 

Elhuyar Hiztegi Entziklopedikoan “Purgatorio” hitza begiratu eta irakurtzen da: “Erlijio katolikoan, kondenatu gabe baina osorik garbitu gabe dauden arimek zerura joan baino lehen, beren bekatuak guztiz garbitu arte, zigorra pairatzen duten tokia”.

Uste dut, gaurko irakurle arruntak ezin duela hor parte oneko gauzarik ulertu. Beraz, purgatorioak ezer zentzuzkorik esan nahi badu, beste modu batera esan beharko da. Sinetsia nago, kristauek (eta kristauen aurrekoek) “purgatorio” irudiarekin menderik mende esan nahi izan dutena funtsezkoa eta zentzuzkoa dela XXI. mende-hasierako gizon-emakumeontzat ere (eta “fededun” ala “fedegabe”, ez dio asko inporta). Zentzu hori laburki adierazten saiatuko naiz.

Bestalde, bada kristauen artean berrinterpretatze horretara bultzatzen gaituen arrazoi “konfesional” bat: Eliza ortodoxoak ez du purgatorioa Eliza katolikoak bezala ulertzen., eta Eliza protestanteek ez dute “purgatorio” delakoa sinesten. Zertan gara, bada?

2.1. Purgatorioaren historia laburra. Eskriturako bi testu erabili izan dira batik bat purgatorioaren “froga” gisa:

1) 2 Makabearrak 12,40-46: guduan hildako soldadu batzuen sakelan idolo-irudiak, eta hori bekatu zen; Jerusalemeko tenpluan haien aldeko opariak eskaintzeko agintzen du Judas Makabear buruzagiak, Jainkoak bekatua barka diezaien. Hil eta gero ere barkamena nolabait lor daitekeela adierazten du testuak, baina “purgatorioa” bera ez da hor inondik ageri.

2) 1 Korintoarrei 3,12-15: Jainkoaren auzi-egunak erakutsiko du, dio Paulok, bizitzan eraiki dugunak zenbat balio duen, suari eusten ote dion den ala ez; eraikitakoa erretzen bada, egileak galdu egingo du saria; bera, hala ere, bizirik aterako da, baina “sutan zehar bezala” (hitzez hitzezko itzulpena). Hemen ez da inolako purgatoriorik ageri; oker bizi izan dena “ozta ozta” salbatuko dela esan nahi du Paulok, ez besterik (Elizen Arteko Bibliak ematen duen itzulpena da egokia: “suteari ihes egiten diona bezala” salbatuko dela gaiztoa).

Testu horiek oinarri harturik, eta garai hartan aski zabaldua zegoen sineskizunari jarraituz[4], garatu zen purgatorioari buruzko doktrina. Hildakoen alde otoitz egitea oso ohikoa izan zen Eliza guztietan lehen mendeetatik. San Zipriano (K.o. III. mendea) dugu “su garbitzailea” esamoldea erabiltzen lehena. X. mendean eman zitzaion hil osteko garbiketari “purgatorius” izena. Baina Mendebaldean bakarrik; Eliza grekoak ez zion inoiz izen hori eman, eta ez zuen “toki” gisa ulertu, “egoera” gisa baizik, eta bertan sua zenik onartu ere; “garbiketa” prozesu gisa ulertzen zuen, eta ez zuen inoiz ametitu hildakoak bekatu-hondarren ordainetan zigorra jasan behar zuela.

Purgatorioarekin loturik, uste eta praktika eskandalagarriak ugaldu ziren “induljentzien” inguruan, ezaguna denez: purgatorioko zigorretik norbere burua edo besterena libratzeko balio zuten induljentziek eta diruz eros zitezkeen (zenbat arrosario edo meza, hainbat urte gutxiago purgatorioan; azkenerako: zenbat diru, hainbat urte gutxiago). Lutero horren aurka altxatu zen arrazoiz, eta purgatorioa bera ere ukatu egin zuen, bekatuengatik ordaintzeko guztiak Kristok ordaindu zituela eta. Trentoko Kontzilioa eta harrezkeroko Eliza katolikoa, ordea, Luterok ukatzen zuen guztia baieztatzen eta bere horretan tinko eusten saiatu ziren.

“Purgatorioa purgatu beharra dago”, idatzi zuen Y. Congar teologoak 1951ean. Oraindik ere purgatzeko dago askoren. Zer esan nahiko luke, bada, purgatorioak, purgaturik?

2.2. Izan behar nuena izango naiz. Ken ditzagun irudi traketsak, har ditzagun irudi egokiak eta uler ditzagun irudi gisa. Ez digute erakusten “geroko mundua” nolakoa izango den zehazki. Esperantzaren euskarri eta sustagarri izan nahi dute, ez informazio-iturri. Hil ondorengoaz ez “dakigu” ezer fisikan eta geografian dakigun modura, baina esperantzak ere badu jakituria, eta ez da mutua.

Purgatorioa ez da lekua, ez da denbora, ez da zigorra. Zer esan daiteke? Jainkoaren “judizioaz” esan dugun gauza bera. Purgatorioa ez baita judizioaren ostean izango den zerbait. Judizioa bera esateko beste modu bat da. Jainkoaren judizioak erabat “garbi” bihurtuko gaituela esan nahi du. Garbi, hots: gu geu geure izaera jatorrean. Noiz, non, nola? Ez dakigu, baina esperantzak ez die irudiei eta hitzei ukorik egiten.

Hiltzean, gure nortasun sakonaren euskarri fisikoa desegiten, desegituratzen, errausten hasiko da, baina gure begi fisikoekin ikusten dugun euskarri fisiko hutsa ote gara? Garai guztietako arteak, poesiak eta erlijioak besterik diote. Azaleko begiz ikusten duguna baino gehiago gara. Osatzen gaituzten atomo, zelula eta ehun miresgarri hauek ere ikusten duguna baino gehiago dira. Jainkoarengan gara, eta Jainkoa guregan. Harengan dago gordea den ororen egiazko izatea, eta denik ezer ez da galduko harengan.

“Jainkoa bera da gure azkena. Jainkoa bera gure judizioa eta purgatorioa, gure zerua eta izango ez dugun infernua”, idatzi zuen aspaldi H. U. von Balthasar-ek, eta horixe dugu itxaropen. Hiltzen garenean, Jainkoaren begietan aurkituko gara, eta orduan ikusiko dugu lehenengoz geure burua gandurik gabe. Jainkoaren besoetan aurkituko gara, eta orduan helduko gara egiazko geure izaerara, geure nortasunik jatorrenera. Kate guztiak etenik, zauri guztiak sendaturik, errore eta erru guztiak desagerturik, ezin guztiak askaturik. Maitatzeko gauza izango gara.

Sortu nindutenean, posibilitate eder bat nintzen. Bizitzako zirkunstantziek, ordea, erdi-bidean utzi naute. Jainkoak erabat bere baitan hartuko nauenean, neure izatearen betera iritsiko naiz. Betidanik izan nahi izan nuena eta izan ezin nuena izango naiz azkenik, itzalik eta lotsarik eta oztoporik gabe. Ez da izango zigorra, ez “lixiba”, ez oinazea. Neu izango naiz, erabat besteekin, erabat besteentzat. Jainkoaren judizioari eta “purgatorioari” esker izango naiz. Zorion beterako “azken” parada bezala, inori huts egingo ez dioten parada bezala itxaro ditut, beraz, judizioa eta purgatorioa, irudiak irudi, hitzak hitz.

2.3. Hildakoen alde otoitz? Arestian esan dut, K.o. lehen mendeetan hedatu zela, Eliza guztietan hedatu ere, hildakoen alde otoitz egiteko ohitura. Eukaristiakoan egin ohi zen bereziki hildakoen oroitzapena. Hasiera batean elkarrekin –eta bereziki behartsuekin– banatzeko mezatara eraman ohi zuten eskaintza “meza-diru” bilakatu zen Erdi Aroan, eta hildakoen alde mezak eta “induljentziak” diru-truk eskaintzeko ohitura zabalduz joan zen. “Purgatu” eta gaurkotu beharreko gauza asko dago hor ere.

Baina gure hildakoen oroipena gordetzea eta zaintzea, eukaristiakoan bereziki gogora ekartzea, zer gauza naturalagorik? Joan ziren, baina Jesus bezala: ez inora, Jainkoarengana baizik. Geurekin ditugu. Maite genituen eta maite ditugu. Maite gintuzten eta maite gaituzte. Elkartasun berean bizi gara, Jainkoaren altzo zabalean. Elkartasun hori adierazteko modu bat da otoitza. Ez dugu egiten otoitz, purgatorioa “laburrago” gerta dakien, purgatorioak ez baitu denbora-luzerarik. Ez dugu otoitz egiten, purgatorioko oinazetatik atera ditzan, purgatorioa ez baita oinazea, Jainkoarekin topo egite askatzailea baizik. Eta beraiei egiten diegu otoitz, haien alde adina. Lehengo eta oraingo elkartasuna adierazteko egiten dugu otoitz, elkartasuna guztioi ongarri baitzaigu beti.

3. Betiko infernua?

Duela urte batzuk, Gogojardunak ematen ari nintzela, eguerdi aldera, laurogei urtetik gorako moja xahar bat etorri zitzaidan gelara dozena bat pastel eskuan zekarrela. “Hara, esan zidan, gaur egun gogoangarria da niretzat, eta pastelak dakarzkizut ospatzeko”. “Zer da bada gaur?”, galdetu nion. “Infernuaren beldurra kendu didazu gaur, eta oso pozik nago”, erantzun zidan zoriontsu.

Hil ondoren infernurik bada, beldur izatekoa da edonorentzat. Eta hala ulertzen da oraindik gehienetan. Aipa dezagun beste behin Elhuyar Hiztegi Entziklopedikoak ematen duen definizioa, “infernu”arena oraingoan: “Zenbait erlijioren arabera, kondenatuek heriotzaren ondoko behin-betiko zigorra hartzen duten oinaze-lekua”[5]. Hitz bakoitzean egiten dugu estropezu: “kondenatuak”, “behin betiko”, “oinazea”, “zigorra”, “lekua”.

“Infernutik hasi nintzen fedea galtzen –idatzi zuen Unamunok bere egunkarian–. Infernuan sinesteari utzi nion aurrena, zentzugabea eta ez-morala iruditzen baitzitzaidan”. Inor betiko zigorretara kondenatzea itxuragabea da, izan ere. Jainkoak ezingo luke, beraz. Eta ezin dut imajinatu bere burua, bere kabuz eta libreki, betiko infernura kondenatu nahi duenik, mundualdi honetako infernua aski ez balitz bezala. Orduan zer?

3.1. Alde eta kontra historian zehar. Betiko infernua ez zuten kristauek asmatu. Lehendik ere bazen Egipton eta, batez ere, Iranen. Iranetik igaro zen judu-zirkulu apokaliptikoetara heriotzari, munduaren amaierari, piztuerari eta judizioari buruzko ideia zein irudi nagusiak, baita zeruari eta infernuari buruzkoak ere; Jesusen garaian, espiritualitate eta literatura apokaliptikoak puri-purian zeuden juduen artean, eta hauengandik hartu zituzten zuzenean kristauek “aparatu eskatologiko” guztia (handik mende batzuetara, ideia eta irudi berdintsuak bereganatuko ditu Islamak).

Itun Berrian ageri-agerikoak dira ideia horiek, Jesusen beraren ahotan sarri: “Alde niregandik urruti, madarikatuok, deabruarentzat eta haren lagunentzat prestatua dagoen betiko sutara” (Mateo 25,41). “Semearengan sinetsi nahi ez duenak ez du bizia ikusiko” (Joan 3,36). Pauloren esanetan, bidegabeek ez dute Jainkoaren erreinua iritsiko (1 Korintoarrei 6,9; ik. Gal 5,21). Oinazetzen dituen sua pìzturik egongo da menderen mendetan (Apokalipsia 14,11). Eta makina bat horrelako.

Dena den, Itun Berriko baieztapen horiek guztiek –Jesusenak izan ala ez– ez dira infernuaren aldeko argumentu. Kontua da nola ulertzen diren.

Kristau-teologiaren historiak berak ematen digu horren froga garbia. Hasiera-hasieran, badirudi inork ez zuela eztabaidan jartzen betiko kondenazioa posible dela. Baina Origenes handiak (185-253), lehen mendeetan izan zen kristau pentsatzailerik sakonenak eta jorienak, bestela irakatsi zuen: infernuko oinazeak ez dira betiko; azken-azkenean, izaki guztien “eraberritzea” (grekoz apokatastasis) eragingo du Jainkoak, eta kondenatu guztiak –baita deabrua bera ere– Jainkoarekin adiskidetuko dira. Origenesek ere Itun Berriko testuak aipatzen zituen bere alde: Eginak 3,21 (… gauza guztiak eraberrituko diren garaia iritsi arte), 1 Korintoarrei 15,28 (… eta Jainkoa guztietan guztia izango da), Efesoarrei (Jainkoaren asmoa da historia bere betetasunera eramatea, gauza guztiak, nola zerukoak hala lurrekoak, Kristo buru dela, batean bilduz).

Baina Origenesen pentsaera hori ez zen nagusitu. Teologo handiak izan zituen alde (Nisako Gregorio, Mopsuestiako Teodoro… ), baino kontrakoek irabazi zuten, San Agustin handia buru zutela. Betiko infernua baietsi zuten Kontzilioek V. mendetik aurrera, eta Florentziako Kontzilioak (1442) dogma bihurtu zuen (dena den, inor infernuan dagoela ez da dogma). Hori bai, salbamen unibertsalaren itxaropenak bizirik, oso bizirik, iraun zuen mistiko eta mistika marjinatuengan (Norwich-eko Juliana, Lisieux-eko Teresa…).

3.2. Infernuarekiko lau jarrera teologiko. Gaurko teologoen artean, lau posizio bereiz daitezke infernuari dagokionez:

1) Infernua autozigor. Asko dira oraindik –gehienak– infernua zigor gisa ulertzen dutenak. Baina ez Jainkoak kondenatuei ezartzen dien zigor gisa, gaiztoak bere buruari ezartzen dion zigor gisa baizik. Iritzi honetakoak dira, esate baterako, K. Rahner eta Juan Luis Ruiz de la Peña (biak hilak), edo J. Ratzinger (Benedikto XVI.a).

2) Infernua deuseztapen. Infernua ez da betiko oinaze-lekua, erabateko deuseztapena baizik. Izateari utzi eta ezerez huts bihurtzean datza kondenazioa (infernu klasikoa baino hobe, nolanahi ere). Uste honetakoa dira, besteak beste, E. Jüngel, E. Schillebeeckx, A. Tornos…

3) Infernua gizakiarengan den alderdi gaiztoaren kondenazio. Gaiztorik gaiztoena ere ez da gaizto huts (bere amari galdetu bestela). Geure alderdi txarra kondenatzen du Jainkoak, baina geure alderdirik onenarekin gu salbatzeko. Inor ez da, beraz, erabat kondenatzen. Hau da A. Torres Queiruga-ren jarrera.

4) Salbamen unibertsalaren itxaropena. Beraz, betiko infernuaren ukapena. Hirugarren posiziotik oso hurbil dago laugarren hau, baina salbamen unibertsalaren itxaropena areago azpimarratzen du, Jainkoaren salbamen-asmoan eta maitasunean oinarriturik. H. Urs von Balthasar-ek, azken aldera teologo kontserbadorea izan zen arren, tinko defenditu zuen itxaropen hori, teologo kontserbadore askoren haserrerako. H. Küng eta J. Moltmann ere iritzi horretakoak dira, besteak beste.

Salbamen unibertsalaren itxaropenari bakarrik deritzat gaur sinesgarri.

Infernua? Egunero ari gara ikusten eta pairatzen. Izaki guztiak ari dira sufritzen. Gizaki errukarrien garrasia etengabea da. Errudun nahiz errugabe, denek sufritzen dute, eta besteen azpian sufritzen dutenak dira errukarrienak. Eta zenbat infernu ari gara pizten! Justizia unibertsalaren eta zorion unibertsalaren eske ari da izadia, etenik gabeko oihu ozenez.

Zertarako sinetsi Jainkoarengan, gure infernuak itzaliko dituela (ditugula) sinesteko ez bada? Zer da Jainkoa, infernu guztiak baino ahaltsuago den maitasuna baizik? Maitasun hurbil, maitasun zaurgarri, maitasun zauritu. Maitasun oro bezala, ezindu eta indartsu. Afrikari begira, amaren eta besoetan duen haurraren begietan negarra ikusita, ez da erraz Jainkoarengan sinesten. Baina, sinestekotan, negar guztietan lagun dugun eta negar guztiak noiz edo noiz xukatuko dizkigun Jainkoarengan sinetsi beharko genuke. Eta ez zigorrez, maitasunaren ukenduz baizik: “Nola utziko zaitut, Efrain? Nola zapuztuko zaitut, Israel? Nola zu bertan behera utzi? Ikara degit bihotzak gupidaz beterik” (Oseas 11,8).

Hala sinetsi zuen Nazareteko Jesusek. Infernuaz eta zigorraz ere hitz egin zuen, noski, bere garaiko mintzaera zuelako. Baina sinetsi, Jainkoaren erregetza errukior eta askatzailean sinesten zuen beste ezertan baino gehiago. Eta bere ondoan gurutzean iltzatuak zeudenentzat ez ezik, gurutzean iltzatu zituztenentzat ere Jainkoaren erreinua espero zuen. Eta zintzo ustekoak ez ziren inolaz Jainkoaren erreinua aurrenak izango:“Zergalariak eta emagalduak zuek baino lehenago sartuko dira Jainkoaren erreinuan” (Mt 21,31).

3.3. Eta gizakiaren askatasuna? Baina salbamena guztientzat itxaro izatea ez ote litzateke giza askatasunaren ukapena izango? Zergatik salbatu behar nau Jainkoak nik nahi ez badut? Objekzio hau aipatzen dute salbamen unibertsalaren itxaropena onartzen ez dutenek, baina objekzioari ez dit funtsik ikusten.

Lehenengo. Sinesgarri al da gizakiak jakinaren gainean eta askatasun osoz Jainkoari (edo onari, era guztietako onari). Gizakiak ez du horretarako beharko litzatekeen askatasun absoluturik. Askatasun-bidean goaz, libre izan nahi dugu. Baina ez gara erabat libre. Eta erabat libre ez garelako egiten diogu Jainkoari (onari) uko. Onerako ez den askatasuna, egia esan, egiazko askatasun-falta da. Jainkoa erabat libre delako da erabat on, eta erabat on delako erabat libre.

Bigarren. Eman dezagun, halere, norbaitek baduela gaitzerako askatasun absolutu hori eta bere jabetasun eta borondate osoarekin Jainkoari uko egiten diola: aurrez aurre eta biribil Jainkoari uko. Beste modu batera esanda: eman dezagun norbaitek nahiago duela gaitza –gaitz purua– ona baino, zoritxarra zoriona baino, infernua zerua baino (jakina, ez besteentzat bakarrik, baita bere buruarentzat ere; besteen kaltea bakarrik bilatzen duena nolabaiteko onaren bila baitabil beretzat, tamalgarri erratua badabil ere). Horixe izango litzateke infernua, kondenazioa.

Hartara ere, ordea, Jainkoak ezingo lioke halakoari uko egin. Maitasun zaurituz hura maitatzen jarraituko luke, eta bere galbidean lagunduko lioke infernuraino bertaraino[6], parabolako aita errukitsuak seme galduari lagundu zion bezala. Harik eta maitasunak gaiztoa gaitzaren morrontzatik onaren askatasunera, infernutik zorionera, erakarriko lukeen arte, aitak seme galdua etxera erakarri zuen bezala. Hona, bada, gakoa: zertan sinesten dugu gehiago? Gizakiaren gaitzerako borondatean ala Jainkoaren salbaziozko borondatean? Indarraren eta zigorraren ahalmenean ala gupidaren eta ontasunaren ahalmenean? Jainkoaren maitasunezko ahalmenean gehiago sinetsi behar luke egiazko sinestunak.

Horra: Jainko maitalea gizakirik zitalena ere onean onbideratzeko gauza dela sinetsi nahi dugu. Jainkoa izaki eta gizaki bakoitzaren barnean ari dela, presentzia adiskide eta lagungarri bezala, onaren energia geldiezin bezala, den guztiari bere izate onaren beterantz eta askatasun osorantz eraginez isil eta gozo. Noiz edo noiz, nola edo hala, den oro onduko dela, on eta libre izatera helduko dela sinetsi nahi dugu. Noiz eta nola gertatuko da? Ez dakigu, eta ez dio inporta. Mundualdi honetan edo “geroko bizitzan”, “judiziokoan” edo “purgatorioan”… nahi duzun bezala. Baina sinesten dugu, itxaropena etengabe koloka dugun arren.

Guztiok on eta zoriontsu egitea da Jainkoaren helburua. Eta gurea? Zintzoak saritzea eta gaiztoak betiko zigortzea zuzenago iruditzen ote zaigu gaiztoak zintzo eta zintzoen egiazko senide bihurtzea baino?

Jainkoaren judizioa ez daiteke izan inorentzat mendeku. Jainkoak ezin du gorrotorik izan. Ezin du inor kondenatu, bere burua ukatuko bailuke. Ezin du ikusi inor borreroaren menpe, biktima guztien alde baitago. Baina ezin du borreroa bera ere kondenaturik ikusi, gupidazko bere ama-erraiak irauliko bailirateke. Jainkoaren judizioa dugu guztiontzat itxaropen, gure kalterako ahalmen guztiak baino ahaltsuago delakoan Jainkoaren errukia. Eta ahots bat entzun nuen tronutik esaten: “Hona Jainkoak gizon-emakumeen artean jarri duen bizilekua; haiekin biziko da; haiek izango ditu bere herri, eta Jainkoa bera izango dute berekin. Haien begietako malkoak xukatuko ditu, eta ez da gehiago heriotzarik izango, ez dolurik, ez negarrik, ez nekerik, lehengo mundua betiko desagertua baita”. Eta tronuan eseria zegoenak esan zuen: “Hara, gauza guztiak berri egiten ditut” (Apokalipsia 21,3-5).

Oinarrizko bibliografia

BOFF, L., Hablemos de la otra vida, Sal Terrae, Santander 1978

GRESHAKE, G., Más fuertes que la muerte. Lectura esperanzada de los “Novísimos”, Sal Terrae, Santander 1981

KEHL, Y despues del fin, ¿qué?, Desclée de Brouwer, Bilbo 2003

KÜNG, H., ¿Vida eterna?, Cristiandad, Madril 1983

MOLTMANN, J., La venida de Dios. Escatología cristiana, Sígueme, Salamanca 2004

NOCKE, P.J., Escatología, Herder, Barcelona 1984

TORRES QUEIRUGA, A., ¿Qué queremos decir cuando decimos “infierno”?, Sal Terrae, Santander 1995

(Hemen 7 [2005], uztaila-iraila, 43-56 or.)

  1. Iraneko erlijioan (mazdeismoa edo zoroastrismoa) oso ezagunak ziren irudi horiek denak, eta handik hartu zituen judaismoak, eta judaismotik kristautasunak. Kristauek ez dute eskatologian ezer asmatu.

  2. Egia esan, zientifikoak berak ere apal agertzen zaizkigu arlo horretan, gainerakoetan bezala: 4.500 milioi urte barru-edo, eguzkia itzali egingo omen da, eta eguzkiarekin batera gure Lur eder honetako bizia ere; baina gure galaxiak jarraitu egingo du artean, eta beste galaxia gazteagoek zer esanik ez. Noiz arte? Apenas kalkulatzerik dagoen. Amaitu ere, inoiz amaituko ote da erabat mundua? Denbora bera amaituko ote da? Ez dakigu. Ezta jakin beharrik ere, fededun izateko. Mundua sortua da, eta “mugatua” da, baina munduaren muga kosmikoak eta kronologikoak ez dira, derrigor, “neurtzeko” modukoak… Eta horrek ez du zerikusirik fedearekin.

  3. Ez Itun Berrian eta ez Eliz Gurasoen garaian, ez dira bi “judizio” bereizten: hil eta berehala judizio partikularra, munduaren azkenean judizio unibertsala. Erdi Aroan agertu zen bereizketa.

  4. Greziako eta Erromako erlijioetan ere ezaguna zen purgatorioa, heriotzakoan erabat gaizto ez baina erabat garbi ere ez zirenentzat “garbitoki” gisa. Jesusen garaiko judu batzuen artean ere bai” (Shammai-ren eskola errabinikoan, esaterako).

  5. Eta Anjel Lertxundik, Berrian: “Tortura da, ez beste ezer, infernuak gure irudimenean hartzen duen forma, torturarena du neurria. Torturaren beraren eta tortura-mekanismoen deskribapena eginez garatu zuen Dantek Infernua: kolpeak, iluntasuna, sua eta izotza, azkazalen eta hortz-haginen eta larru-azalaren erauzketa, laratzetik zintzilik dauden gorpuak, bikez estalitako giza zuloak, bortxaketak…”.

  6. Jesus “infernuetara jaitsi” zela aitortzen dugu Kredoan. Esamolde horrek “hildakoen egoitzara jaitsi” esan nahi zuen hasieran, hau da: “hil”. Baina laster hartu zuen beste esanahi bat ere: “kondenatuen egoitzara jaitsi”. Zertara? Kondenatuak askatzera, “infernutik” ateratzera…