ERLIJIOEN ARTEKO ESPIRITUALTASUNA
1. Erlijioa eta espiritualtasuna
Izenburuak berak adierazten du erlijioa eta espiritualtasuna ez direla gauza bera, eta has gaitezen horretaz jabetzetik. Erlijioa sineskizun, arau eta errituz osaturiko sistema bat da. Espiritualtasuna, berriz, misterio hurbil eta handiaren begirada, bihozkada, bizipena. Gehitxo sinplifikatuz esan daiteke: erlijioen barneko arnasa da espiritualtasuna, espiritualtasunaren azaleko forma da erlijioa. Espiritualtasunak forma bilatzen du, baina ez da forman agortzen. Formak espiritualtasuna adierazten du, baina agortu eta ito ere egin dezake.
Arnasarik gabeko formak posible dira, izan ere badira. Posible ote da, ordea, formarik gabe espiritualtasuna? Ez zait iruditzen. Inolako formarik gabeko espiritualtasuna ez litzateke gorputzaren espiritualtasuna izango. Baina ez diot eztabaida horri oratuko. Beste izkina batetik helduko diot gaiari: forma ezberdinak onartzeko, bereganatzeko eta azken batean denak gainditzeko gauza da egiazko espiritualtasuna.
Erlijioak formak dira, edo hizkuntzak, edo adierazpen-sistemak. Eta inoiz baino nabarmenago ageri zaigu gaur formen ugaritasuna, aniztasuna. Eta gure gizarte azeleratu eta konplexu honetan, etengabeko berrikuntzaren eta informazio globalizatuaren gizarte honetan, edozein erlijiotako kidek inoiz baino argiago egin behar luke erlijio artekotasunaren aukera. Ez du esan nahi bere formari uko egin behar dionik, inork bere hizkuntzari uko egin beharrik ez duen bezala, baina ezin da bere forman gotortu eta gogortu. Gotortzen eta gogortzen denak bizia galtzen du, eta galdu duen seinale da. Bere erlijio-formak -sineskizunak, arauak, errituak- absolutuak eta egiazko bakarrak direla uste duen fededuna espiritualtasunari uko egiten ari zaio, sistemaren mesedetan.
Horregatik diot, espiritualtasunak -gaur behintzat, eta gero eta gehiago, itxura guztien arabera- erlijio artekoa izan behar duela. Ez erlijiorik erlijio abiatuko delako, baizik eta bere espiritualtasuna forma ezberdinen aurrean, erlijio ezberdinen artean, bizi izateko gauza izango delako, bere forma ukatu eta absolutizatu gabe, besteen formak arbuiatu eta gutxietsi. Elkarrizketan, harremanetan (hartu eta eman).
2. Sineskizunak eta fedea
Pertsona espirituala gero eta libreago da bere adierazpide guztietatik. Zenbat eta espiritualago, are eta libreago. Eman dezagun kristau bat. Fedea sakondu ahala, “espirituak” erakutsiko dio kristau-fedearen funtsa ez dela kredoa buruz jakin eta onartzea, ez dogma guztiak bere horretan sinestea, ez Jainkoaren legeko hamar manamenduak nahiz elizaren bost aginduak zorrotz betetzea, ez eliz erakundeari gauza guztietan leialki men egitea. Kristau-fedearen funtsa ez da ere Bibliako eta ebanjelioetako kontakizun guztiak halaxe gertatu zirela konbentziturik egotea…
Kontakizunak, sineskizunak, manamenduak, sakramentuak… hori guztia bitartekoa da, eta bitarteko gisa gerta daiteke beharrezko, neurri batean ezinbesteko. Baina fedea funtsean edo fedearen funtsa “beste zerbait” da: Jainkoarekiko konfiantza, edertasunarekiko harridura, sufrimenduarekiko gupida…. Eta “Jainko” hitza bera ere ez da funtsezkoa, ez Jainkoaren irudiak, ez Jainkoarekiko kontzeptu eta dogma guztiak… Irudiak, dogmak, hitzak… formak dira. Azala dira.
Erlijio tradizional handietan sortu diren sistema guztiak -kontzeptual, moral nahiz erritualak- kultura bati estu loturiko emaitza aldakor eta iragankorrak direla konturatzen ari gara gure garaian, orain arte inoiz ez bezala. Gero eta gehiago dira espiritualtasuna sistema horietatik kanpo sakon landu nahi dutenak eta lantzen dutenak, Absolutuaren baitan arnasa hartzen eta ematen dutenak, Misterio hurbil eta esanezinean murgildurik bizi direnak, Errealitatea miresten eta zaintzen dutenak… Hori da espiritualtasuna eta sistema guztietatik libre da, nahiz eta sistemak beharrezko izan daitezkeen neurri batean, bidean aurrera gidatzeko mugarriak beharrezko izan daitezkeen bezala.
Gizaki espiritualak ez ditu, halere, sineskizuna eta fedea inoiz berdinduko, eta prest egongo bere sineskizun guztiak hizkuntzaren formak direla onartzeko, beste edozeinenak bezala. Ez ditu bere sineskizunak absolutu bihurtuko, eta prest egongo da bestearen sineskizunetan ere funtsezko arnasa bera arnasteko, hizkuntza eta forma guztiak baino haratago. Eta ulertuko du eta onartuko Thomas Mertonek 1968an Ginebrako Elkar Ulertzearen Tenpluan esan zuena: “Komunikazioaren mailarik sakonena ez da hitzezko komunikazioa, komunioa baizik. Komunioak ez du hitzik. Hitzen gainetik dago, diskurtsoen gainetik, kontzeptuen gainetik. Eta ez dugu aurkituko beste batasun bat; antzinako batasuna aurkituko dugu. Senide maiteok, bat gara jada. Baina uste dugu ez garela bat. Geure jatorrizko batasuna aurkitu behar dugu. Garena izan behar dugu”.
3. Zentrorik gabeko espiritualtasuna
Zentrorik gabeko edo zentro ezagunik gabeko unibertsoan bizi gara: eguzki sistema ez da gure galaxiaren zentro, ez gure galaxia beste galaxia guztien zentro. Konta ezin ahaleko zirkuluen gurutzaketa da kosmosa: errealitate bakoitza zirkulu baten zentroan kokaturik baitago eta, aldi berean, gainerako zirkulu guztien puntu guztietan.
Baina irudi honek balio ote du unibertso erlijiosoa irudikatzeko? Bai, balio du, edo balio behar luke. Gero eta gehiago dira euren fede erlijiosoa paradigma pluralista honen bidez adierazten duten fededunak. Nik halaxe ulertzen dut neure kristau fedea: paradigma pluralistaren barnean, alegia. Halaxe ulertzen dut “Jainkoa” deitzen dugun misterioa. Jainkoa bat da, eta guztiak da. Jainkoa “Hirutasuna” dela esaten dugu, eta Hirutasunaren irudiak horixe iradokitzen du: Jainkoa menpekotasunik eta zentrorik gabeko elkartasun bizia dela, harreman hutsezkoa. Zirkulu guztien gurutzaketa bizia eta bizigarria da Jainkoa: puntu bakoitza beste zirkulu baten zentro eta periferia aldi berean. Zirkularitate hutsa eta harremanezko elkartasun absolutua da Jainkoa.
Kristau gisa, uste dut hirutasunaren irudi honek inspira gaitzakeela kristauok geure fedea modu berrian bizitzen gaurko gure mundu erlijioso anitzean. C. Geffré-k idazten du: “Nire fedeak ez nauka zertan eraman besteen gainetik nagoela sentitzera, baldin eta ikustera iristen banaiz nik sinesten dudan egia ez dela besteekiko ez esklusiboa ez inklusiboa. Nire egia erlatiboa da, historikoki partikularra baita jatorriz”. Eta honek ez nau erlatibismo arin batera kondenatzen, baizik eta erlatibotasunera gonbidatzen nau: ez dago ezer ez dago besteengandik erabat bereizirik, ez besteen gainetik; dena dago denarekin loturik, denarekin harremanetan.
Berdin erlijioen munduan. Erlijioak harremana esan nahi du, elkarrekikotasuna, senidetasun unibertsala. Historiak besterik erakusten badu ere, erlijioak aniztasuna esan nahi du derrigor. Erlijio batek ezin du uste izan berak duela egia osoa edo on guztia. Egia osoa duela uste duen erlijioa gezurretan ari da. On guztiaren jabe dela uste duen erlijioa kaltegarria da. Edozein erlijio ere ez daiteke berean erabat finkatu, ez da besteak gabe, ez dago besteen gain, ez da dagoen lurraren jabe, ez da egia bakarraren jabe, bilatzaile baizik.
Arthur Peacocke apaiz anglikano eta biokimikari-fisikaria da; DNAaren egitura aurkitzen lan egin zuen, eta bizitza osoa erlijioaren eta zientziaren arteko loturari buruz gogoetan eman. Iaz hil zen, eta gaztelaniaz argitaratu berria da bere azken liburua: Los caminos de la ciencia hacia Dios, testamentu intelektual eta espiritual moduko bat. Bertan dio: “Arren eta arren eskatzen diet erlijio guztiei, baita inongo erlijiotako kide ez direnei ere, elkar harturik eta elkar-lanean saia daitezela gizadi osoaren bilaketan, argiago eta barruragotik suma dezagun Azken Errealitatea, Jainkoa, ‘harengan bizi baikara eta harengan mugitzen, eta izan ere harengan baikara’. Erlijio bakoitzak bere baliabide sinbolikoak, bere kontzeptuak eta irudiak ditu, baina onar dezagun Azken Errealitate Kreatzailea bat eta beraren hondoa ikertzen saiatzen garela denok”.
4. Bakearen alde, egiaren alde baino gehiago
Espiritualtasunak ez du gutxiesten egiaren auzia. Edozer gauzak ez dio berdin. Etxea erosten dugunean, hobe dugu etxea diseinatu duen arkitektoa bere kalkuluetan erlatibistegia ez izatea. Hegazkin batera igotzen garenean, hobe dugu pilotoa erlatibistegia ez izatea. Zientzietan ez dago erabateko erlatibismorik, datuei eta aplikazio teknikoei dagokienean bederen, nahiz eta beti erlatiboak diren zientzi eredu handiak edo paradigma nagusiak (Newtonen fisika mekanikoa, esate baterako). Etikaren arloan ere ez da dena berdin, ez dago erabateko erlatibismorik: ez dezaket egin gogoak ematen didana, nire eskubideen muga besteen eskubideak dira, behartsuenen eskubideak batik bat. Eta erlijioan ere ez da dena berdin, onartezina da erlatibismo absolutua: ez dio berdin Jainkoak mundua sei egunetan sortu zuela pentsatzea edo bilakaeraren eredua onartzea; ez dio berdin gizonezkoaren eta emakumearen berdintasuna onartzea edo ez onartzea; ez dio berdin, gizarte anitz batean, erlijio-askatasuna eta laikotasuna elkarbizitzarako arlo bezala aitortzea edo ez aitortzea. Erlijioaren espiritualtasuna galduko litzateke egiaren ardura erabat galduko balitz.
Hala ere, egia errebelazio partikular eta esklusibo baten bidez ezagutzen dela uste izatea da erlijio baten arriskurik larriena. Orduan ere, akabo espiritualtasuna! Eta ez da elkarrizketa, elkarren arteko bilaketa eta elkarrekikotasuna bezalakorik, egia bilatzen dela frogatzeko. Inor ez da egiaren jabe. Egiaren bilatzaile izatea da espiritualtasunaren alderdi nagusietako bat.
U. Beck-ek idazten du: “Sekularizazioaren tesia -hots, zenbat eta modernitate gehiago hainbat eta erlijio gutxiago- gezurra bada, are beharrezkoago bilakatzen da erlijioen arteko elkarbizitza zibilizatuaren arazoa: posible izango ote da erlijioen arteko tolerantzia, bata maitatu ahal izateko bestea gorrotatu beharrik ez izatea? Hots, posible izango ote da egia ez, baizik eta bakea helburu izango duen tolerantzia?”.
Bistakoa da gaur egun, zenbait erlijiok -kristautasuna bera eta eliza katolikoa aurrena direla- garrantzi gehiago ematen diotela egiari, bakeari baino, ziurtasunari bilaketari baino, sineskizun batzuen garbitasunari elkarren errespetuari eta tolerantziari baino. Hobe genuke erlijioak zalantzak lasai eramaten erakutsiko baligu, eta ez gauza guztietan ziurtasuna bilatzen.
Konfiantza da erlijioaren funtsa, ez ziurtasuna, ez kredoa. Bakea da erlijioaren mamia, ez egia ezaguna, ez ezagutza. Desberdinen arteko errespetua da erlijioaren xedea, ez menpekotasuna, ez iritzi-berdintasuna. Eta konfiantzan, bakean, errespetuan frogatzen da egiazko espiritualtasuna.
5. Nork berea besteari esker aurkitu
Benetako espiritualtasuna bidaria da, eta besterengana bide eginez jabetzen da hobekien nor bereaz. Bestearen bidez, besteari esker, jabetzen gara geureaz. Bidariak gara, eta geuretik bestearenganako bidaian aurkitzen dugu geurea. Hiru adibide jarriko ditut hori erakusteko.
Moises hebrear egiptoarra zen, eta Egiptotik eta bere senideen artetik irtenez aurkitu zuen Bibliako berariazko Jainkoa, Jahve, atzerrian aurkitu ere, Madianen, beste erlijio bateko apaiz baten zerbitzari zela. Beste fede bateko gendearen artean jaso zuen bere Jainkoaren izena eta errebelazioa.
Gandhi gazteak Londresen Zuzenbide-ikasle zela aurkitu edo berraurkitu zuen bere fede hinduaren mamia. Han irakurri zuen Baghavad Gita, ingelesezko itzulpen batean… Askoz geroago ekin zion sanskritozko testua sakon ikertzeari.
Istorio hasidiko bat azkenik, esan nahi dudana ilustratzeko. Cracoviako Eisik errabinoaren istorioa da. Amets bat izan omen zuen behin: ametsetan esaten zitzaion joateko Pragara eta han, erregearen jauregira daraman zubiaren azpian, gorderik zegoen altxorra aurkituko zuela. Hiru aldiz izan zuen amets bera, eta azkenean abiatzea erabaki zuen. Iritsi zen Pragara eta hantxe aurkitu zuen zubia, baina gau eta egun zeuden begiraleak zubia zaintzen, eta Eisik ez zen ausartzen zuloa egitera, eta inguru-minguru zebilen egunero. Begiraleen kapitainari atentzioa eman zion, eta modu adeitsuan galdetu zion ea zerbait galdu zitzaion han. Errabinoak, xalo-xalo, ametsa kontatu zion. Ofizialak barre-algara egin zuen: “Gizajoa! Amets bat dela-eta urratu al dituzu sandaliak hain bide luzea eginez? Gizon zentzudunak ezin die ametsei federik eman!” Eta kontatu zion berak ere, begiraleen kapitainak, antzeko ametsa izan zuela: ahots batek esan ziola joateko Cracoviara eta bilatzeko han altxor handi bat Eisik izeneko errabinoaren, Jekelen semearen, etxean; hautsez betetako zoko batean, estufaren atzean, lurperatua zegoela altxorra. Errabinoak dena isil-isilik entzun, erreberentzia handia egin eta Cracoviara itzuli zen bizkor. Eta etxeko zoko abandonatu zuloa egin eta hantxe aurkitu zuen bere miseriatik atera zuen altxorra.
(Herria 2000 Eliza 216 [2008], urria, 17-19 or.)