ETSAI ETA ADISKIDE. BIBLIAKO ZENBAIT IKUSPEGI

Sarrera

Etsaiz eta adiskidez betea dago Biblia, giza historia osoa bezala. Elkar maite zutenek elkar gorroto dute batean, elkar gorroto zutenek elkar maite dute bestean; adiskide zirenak etsai dira hemen, etsai zirenak adiskide dira han. Horrelaxe da gizakion historia, hain kontraesankor sarri, hain gorabeheratsu beti.

Biblia ere horrelaxe da. Ez da giza historiaren eredu, ispilu baizik. Ez digu erakusten zuzenean nolakoa behar lukeen, nolakoa den baizik eta, zeharka, nola litzatekeen hobe eta nola posible. Gizakiaren grina eta bertute, zakarkeria eta samurtasun, zikoizkeria eta handitasun guztien aurrean jartzen gaituzte kontaketa biblikoek, irakurleok geure aukera egin dezagun.

Zabaldu eta irakurri Biblia, eta zeure burua aurkituko duzu bertan, baita gaurko mundua ere, zein eta modernoa den: gure borrokak eta konpondu ezinak, gure borondate on ezindua eta gure bake-amets erdizka beteak, adiskide izatea eragozten diguten grina eta beldur pertsonalak zalantzarik gabe, baina ez gutxiago egitura eta erakunde kultural, ekonomiko, sozial eta politikoak… Dena hortxe dago, bere garaiko hizkuntzan esana, eta halere gaurko irakurlearentzat hain ulergarri: etsai izatetik adiskide izatera igarotzen diren (edo ez diren) gizakiak, taldeak, herriak: anai-arrebak, senar-emazteak, aita-semeak, biktima eta borreroak, jaun eta morroiak, herri etsaiak…

Haien itzalak gure itzal dira, haien zauriak gure zauri. Haien haserreetan gure haserreak islatzen dira, haien adiskidetze-bideak gurea argitzen du, gauden lekuan gaudela, gauden zaurituak gaudela, aurrera egiteko adorea izan dezagun. Eroria bazaude, ez izan beldurrik, jaiki eta jarrai. Bidelagunik ez duzu faltako Bibliako antzinatean nahiz egungo munduan, eskutik heldu eta elkarren gerizan jarraitzeko.

Horretaraxe gonbidatu nahi zintuzkete ondorengo orrialdeok, modurik xumeenean. Zeure bizi-ibilbidearen irakurketa egitera, alegia, Bibliako zenbait istorio eta pasadizo gogoraraziz. Ez dut, ordea, Biblia bere osoan hartuko, ur handiegiak, mundu konplexu eta anitzegia baita hain espazio estuan kabiarazteko. Beraz, Bibliako liburu bat, lehenengoa, hartuko dut lagin gisa: Hasiera edo Genesis liburua.

Hasiera liburuak mundu oso bat aurkezten digu kontaketa estiloan. Ez da mundu idilikoa, ezta gutxiagorik ere. Gizakiaren barruko kontraesanak eta itzalak, gizakien nahiz herrien arteko gatazkak eta borrokak bere gordintasun osoan agertzen dizkigu, ez izan behar lukeen bezala, den bezala baizik. Kontatzeko moduak erakusten du, bai, kontatzailearen aukera, baina ez du zertan izan aukerarik onena, kontatzailea bera ere gizaki mugatua baita eta ez inondik perfektua. Irakurleak bere aukera egin beharko du kontaketa bakoitzaren aurrean, eta ez du zertan izan kontatzailearen aukera bera.

Horrela, Hasiera liburu biblikoak kontatzen dizkigun istorio zaharrak irakurriz, XXI. mendeko irakurleok –sinestun nahiz sinesgabe– geure historia iruten, irazkitzen eta bilbatzen ikas dezakegu. Ez gara inoiz iritsiko geure aiher eta gorrotoen korapilo guztiak askatzera, geure haserre eta larritasunen itzalgune guztiak argitzera, baina on egingo digu gure hezur-mami bereko gizaki horien ibilbideak ezagutzeak.

1. Anaiak eta ahizpak, gizonak eta emakumeak liskarrean

Anaien arteko liskarrak ugari ageri zaizkigu Hasiera liburuan^[1]. Ez, halere, eguneroko bizitzan senide artean izan ohi den baino gehiago, lehen bezalaxe orain. Eta, bizitzan bezalaxe, Genesian ere liskarrak ez dira beti ongi amaitzen. Ezinak eta porrotak erakusten digute sarri norabidea eta bihotzaren ametsa, eta hor “Jainkoaren promesa”.

Zergatik diot, ordea, “anaien arteko liskarrak” eta ez, “anai-arreben” edo, hobe, “neba-arreben” artekoak^[2]? Bidegabeko bezain sinplea da zergatia: emakumearen mundua ezkutatzera eta isiltzera jotzen du Bibliak (edo alderdi negatiboak bakarrik aipatzera maiz). Eta inoiz, berehala ikusiko dugunez, ahizpen edo oro har emakumeen arteko gatazkak aipatzen direnean, emazte gisa dituzten liskarrak dira gehienetan, ez emakume gisa dituztenak.

Hor ditugu, esate baterako, Lea eta Rakel ahizpak, Labanen alabak (Has 29-30). Jakob bere anaia Esaurengandik ihesi joana zen Palestinatik Ekialdera, Siriako Haranera. Han Rakel, Labanen alaba gazteenaz maitemintzen da, baina Labanek biak emaztetzat hartzera behartzen du amarruz (alaben gustuaz eta hautuaz galdetu ere egin gabe…). Rakel atsegina eta ederra da (Has 29,17), baina agorra. Leak begirada hila du, eta Jakobek ez du bere ahizpa bezainbat maite, baina ernalkorra da eta lau seme ematen dizkio (ez “seme-alabak”, baizik eta “semeak” izatea da Hasiera liburuko eta antzinate osoko obsesioa, semeek –ez alabek– bermatzen dutelakoan ondorengotzaren bedeinkapena…). Rakel eder eta maitatua, baina agorra, jeloskor da bere ahizpa haurdunarekin; Lea haurdun eta baztertua jeloskor da bere ahizpa Rakel Jakoben kuttunarekin (Has 29,30). Patriarkalismoak eta poligamiak bi ahizpen artean eragiten dituen minak, lehiak, ezinikusiak eta etsaigoak.

Gauza bera ikusten dugu Sara eta Hagar, Abrahamen emazteen artean, nahiz eta oraingoan ez diren ahizpak (Has 16); eta berdin Ana eta Penina, Eli apaizaren emazteen artean (1 Sm 1). Bibliak ez digu esaten emakume eta emazte lehiakide hauen arteko haserreak inoiz konpondu zirenik. Horregatik dio Ben Sirak jakintsu biblikoak: “Ez dago liskarrik, emakume aurkariena bezalakorik; ez dago mendekurik, emakume lehiakideena bezalakorik” (Si 25,13).

Ez beza, ordea, hortik inork ondorio makurrik atera. Ez beza inork pentsa emakumeak berez liskartiago direla eta horregatik gertatzen direla euren artean ezinikusiak eta lehiak. Sistema patriarkalak bihurtzen ditu emakumeak elkarren etsai, eta bide okerra litzateke emakumeei baketsu eta adiskide izateko eskatzea elkarren etsai bihurtzen dituen sistema errotik aldatu ezean. Biblia osoan zehar ez dira sistema horren erroak erauzten, harik eta Paulok esango duen arte: Jesu Kristorengan “ez dago jadanik bereizketarik gizonezkoaren eta emakumezkoaren artean” (Ga 3,28). Bistan da, ordea, harrezkeroko bi mila urteetan ez zaiola jaramonik egin San Pauloren printzipioari (egia esan, San Paulok berak ere ez erabat).

Utz ditzagun hor, ordea, ahizpa eta emazteen arteko (eta sistema aldatu gabe konpondu ezineko) haserreak, eta begira dezagun Hasiera liburuan ageri den anaia arteko zenbait gorabehera. Urrutikoekin ez, hurbilekoekin izan ohi ditugu arazoak, zenbat eta hurbilago gehiago. Eta zer hurbilagokorik anaia (arreba, ahizpa) baino? Aita-amaren minezko eta pozezko sabel beretik irtena, ur eta odol beraz mamitua, maitasun berean sustraitua, zauri beraz zauritua. Eta halere hain arrotz eta hain etsai gerta daiteke! Kain eta Abel, Isaak eta Ismael, Esau eta Jakob, Jose eta anaiak… Ez dira, noski, kontaketa historikoak, eta ez dira inondik eredugarriak , baina elezahar hauetan geure eguneroko historia aurkitzen dugu, modu paregabean kontaturik.

2. Adam eta Eva paradisuaren bila

Anaien kontakizunetan murgildu aurretik, hurbil gaitezen “jatorrizko bikote”arengana eta euren “jatorrizko” harreman minduetara. Adam eta Eva, gizaki ororen eta bereziki bikote guztien irudi.

Bikotetik gatoz. Biziaren mirariak estrategia desberdinak asmatu ditu, zein baino zein miragarriago, bizirik irauteko. Bakteria bat bitan banatze da, bata bestearen errepika; hori da itxuraz estrategiarik sinpleena eta baketsuena, baina baita antzuena ere, banatu denaren errepika huts baitira banatuak (nahiz eta zelula banatuen barnean zenbait mutazio gerta daitekeen). Besterik gertatzen da biziak, landare nahiz abereengan, ugalketarako estrategia sexuala asmatzen duenean. Bik elkar bilatzen dute, ahal duten bezala bata bestearengana iristen da –haizearen ufada leunaz nahiz desiraren bulkada gartsuaz–, biek bat egiten dute eta bien elkartzetik bestea sortzen da, “bestelakoa”, berezitasuna, aniztasuna. Bizia aberatsago bilakatzen da, baina baita arriskutsuago ere.

Bikotetik gatoz, eta bikotearen arteko harreman-historia aberats bezain nahasi, eder bezain zailetik. Hasiera liburuko 2. eta 3. kapituluetan ezin hobeki deskribatzen zaigu bikotearen ataka: bata bestea gabe ezin bizi, eta bata bestearekin ere ezin. Adam bakarrik sentitzen da Eva gabe (“berari zegokion lagunik ez zuen aurkitzen”: 2,20)^[3], baina biak elkarrekin diren orduko hasten dira arazoak, areago, egiazko dramak (eta gaurdaino diraute…). Gizonaren eta emakumearen arteko drama, gizakien eta ama lurraren arteko drama, gizakien eta Jainkoaren arteko drama. Zergatik?

Hasiera liburuak ez digu esaten zergatik, askotan hala irakurri izan bada ere. Mito handiek –eta Adam eta Evarena, kreazioarena bezala, mitoa da, zentzurik onenean izan ere– ez digute erakusten zer gertatu zen antzina, baizik eta zer gertatzen den gaur; ez digute balio gaurko gure dramak esplikatzeko, baizik eta ezagutzeko eta agian egoki bizitzeko, bideratzeko.

Horra, bada, Adam eta Eva, bata bestearen “hezurraren hezur eta haragiaren haragi” (2,23) eginak. Elkarrekin, elkartasunean, elkarrekikotasunean dira “Jainkoaren irudi” (1,27), ez bakartasunean, bakardadean, banakotasunean. Baina biek ere ezin dute batasun betea eta itxia osatu, ezin dute elkar erabat bete; ez dira elkarren egile, kide baizik; ez dira bata bestearen jabe, lagun eskertu baizik; ez dira Biziaren, Izatearen, Ongiaren eta Gaizkiaren nagusi apetatsu, zaintzaile arduratsu baizik. “Edengo baratzean” jarri ditu Jainkoak: ama lurretik datoz, eta izate ororen iturri misteriotsutik. Lurra “landu eta zaindu” behar dute (2,15), zapaldu eta ustiatu gabe, tenplu sakratua baita lurra, natura, izaki bakoitza, hurko bakoitza. Biziaren fruitu ugariak jan eta goza ditzakete esker onez eta begirunez, Ongiaren eta Gaizkiaren jaun bakar bilakatu gabe. Konpainia eta harmonia ederrean bizi daitezke, solaskide eta bizikide, elkarren beldurrik eta lotsarik gabe: “Jainkoaren konpainian” (zer da “Jainkoa”, dohaintasun konpartitu zoriontsu horixe baizik?).

Ez dute lortzen. Ez dira iristen (noiz edo noiz iritsiko ahal gara!). “Biziaren zuhaitzaz” eta “Ongiaren eta gaizkiaren zuhaitzaz” (2,9) jabetu nahi dute, hau da, biziaren iturriaz eta ongiaren nahiz gaizkiaren neurriaz. “Jainkoa bezalakoak” (3,5) izan nahi dute, hots, biziaren eta legearen, zorionaren eta jakituriaren (3,6) jaun eta jabe absolutu, doakotasun zoriontsua tragikoki bazterturik, “Jainko” izatea “Jaun goiko” eta botere absolutu izatea balitz bezala. Euren burua paradisuaren, lurraren, errealitate osoaren zentro eta gailur, neurri eta lege bakar bihurtzen saiatuko dira.

Baina hara: bikotea bere baitan ixten denean, zorionaren espazioa estutzen da, airea urritzen, arnasbideak itotzen. Bikote itxian, laster sortuko dira barne-hausturak, laster hasiko dira batak bestea tamalgarriro ukatzen, larriki zauritzen. Horra Adam eta Evaren historia, guztion historia: zuhaitzeko fruitua bereganatu orduko, “begiak ireki zitzaizkien” (3,7). Eta zer ikusi zuten? “Biluzik zeudela ohartu ziren” (3,7), hots, elkarren lotsa eta beldur izan ziren, edo “Jainkoaren beldur”. Eta elkar salatzen hasten dira: “Ni ez naiz errudun. Laguntzat eman didazun emakumeak eskaini dit fruitua” (3,12). Eta beldur eta lotsa, “Jainkoarengandik gorde ziren zuhaitz artean” (3,8): “Jainkoarengandik”, hots, Biziaren dohaintasun dohatsutik ihesi abiatzen dira eta, jakina, bizi-zorionaren jakituria desiratuak ihes egiten die…

Errudun ote dira? Ez, ez da hori. “Sugea” da errudun. Baina sugea ez da “ezer”, ez da “inor”. Izatearen muga eta ezina, natura eta gizaki mugatuaren “errorea” da sugea, “errua” baino gehiago. Adam eta Eva, gizakiak oro, ez dira errudun, baizik eta oraindik guztiz kreatu gabeak dira. Ez dira errudun, baina euren bizitzaren arduradun dira, eta gehiago, elkarren eta lurraren arduradun, kreazioak aurrera jarrai dezan^[4].

Posible ote da, ordea? Irudi lezakeenaren aurka, Hasiera liburuak baietz diosku: Jainkoak ez dizkie “kontuak eskatzen”, baizik eta gertatu denaren aurrean harridura mindua erakusten du, esanez bezala: “Zer gertatu da? Ezin dut ulertu?”. Baina hondamendiaren barrenean biziari etorkizun berria zabaltzen dio. Heriotzaren zigor-mehatxua ez da bete. Bizi dira. “Gizonak bere emazteari Eva, hau da, Bizi, eman zion izen, bizidun guztien ama delako” (3,20). Biziak aurrera darraio, oinazez eta pozez, porrotez eta promesaz beterik. Edeneko baratzetik, paradisutik kanpo biziko dira, beti erbestean, baina biziko dira. Biziaren zuhaitzak bizirik dirau, Biziaren aingeru kerubinek gorderik (3,24), bizidun guztien aberri. Adam eta Evak bizirik diraute eta bizitzen lagundu behar diote elkarri, elkarrekiko menpetasuna elkarrekiko askatasun bihurtzen etengabe saiatuz (3,16), gozamenean eta erdiminetan bizia sortuz (3,16), kopetako izerdiz ogi-orea oratuz (3,19), lurra zapaldu ordez landuz eta zainduz (3,23). Eta, bizidun guztiak bezala, sortu diren lurrera itzuli arren, biziak jarraituko du lurrean, eta Bizi Zuhaitzaren sustraietan, bihotzean, oroimenean, bizirik jarraituko dute.

“Hasieran”, iraganean, ez da inoiz paradisurik izan, baina paradisuaren ametsa sortu zitzaien arnasarekin eta kontzientziarekin batera, eta ametsak bizi gaitu harrezkero. Emakumearen ondorengoak “sugeari” burua zapalduko dio noizbait (3,14). Inoiz iritsiko ote da Bake osoa, Shalom desiratua? Gure esku dago neurri batean. Amets dezagun eta saia gaitezen. Bila goaz erbesterik erbeste.

3. Kain eta Abel: hiltzaile ere zauritua da

Bibliako eta literatura unibertsaleko orrialderik latz, hunkigarri, lortuenetakoa dugu Hasiera liburuko 4. Kapitulua. “Adamek bere emazte Evarekin harremanak izan zituen. Haurdun gelditu zen Eva, eta Kain –hau da, ‘Eskuratua’– izan zuen. Orduan, esan zuen: ‘Gizon bat eskuratu dut Jaunari esker’. Gero, haren anaia Abel izan zuen” (Has 4,1-2). Adam eta Eva bezala, Kain eta Abel ere pertsonaia paradigmatikoak ditugu, giza kondaira osoaren irudi. Gurasoen bitasun tirabiratsua gorputz-arimazko batasun bilakatzen da maitasunean, nolabaiteko batasun nolabaiteko maitasunean. Eta batasuna, ostera, bitasun, berezitasun, aniztasun bilakatzen da. Haurrak sortzen dira. Haurrak! Gurasoen zorion eta gurutze.

Bi haur, bi seme, bi anaia: Kain eta Abel. Adam eta Evaren harremanetatik sortuak dira; harremanetatik, bizidun gehienak bezala. Baina gurasoen harremanak zaurituak ziren, ikusi dugunez, eta seme bien harremanak ere laster zaurituko dira eta modurik ankerrenean zartatuko, ikusiko dugunez.

Bi seme, bi anaia. Biak guztiz desberdinak eta biak errukarri, zein baino zein errukarriago. “Abel artzain bilakatu zen; Kain, berriz, nekazari” (4,1): bi izaera, bi biziera, bi zibilizazio. Eta biak borrokan, edo bat bederen bestearen aurka, ezinikusiz. Senideen arteko gatazkak ez ezik, “zibilizazioen arteko talkak” ere ez dira berriak (baina etengabe berritzen dira, eta ez dute inolako itxurarik berritzeari uzteko, maien egutegiko “aro berria” hasi omen den arren).

Kainek gorroto du anaia. Motiboa bitxi gertatzen zaigu: “Jainkoak Abelen eskaintzak maiteago zituen Kainenak baino”, dio testuak (Has 4,4-5). Jainko arbitrario baten apetak ote dira, beraz, azken arrazoia? Hala dirudi, baina itxura besterik ez da, irudi literario bat. Kontua da, Kainek ezin duela eraman anaiaren ona, eta hori aise ulertzen dugu. “Biziki haserretu zen eta kopetilun zebilen” (Has 4,5). Hori ere aise ulertzen da: ezinikusia, “bekaitza”, begietako edo bihotzeko gaitza. Gaixotasuna, ez gaiztakeria. Baina ondorenak ikaragarriak dira.

Halako batean, “Kainek bere anaia Abeli esan zion: ‘Goazen landara’. Eta landan zirela, Kainek anaiari eraso eta hil egin zuen” (4,8). Giza historia osoa laburbiltzen duen esaldi soil eta latza da. Ez dago hitz askoren beharrik. Kainek isilik hiltzen du, eta Abel isilik hiltzen da, kontaketa osoan zehar hitzik esan gabe, ezer egin gabe, ezer izan gabe. Abel izenak, hain zuzen, horixe esan nahi du: “hutsa”, “ez-izatea”. Hutsaren hurrengo gisa ezabatzen diren guztien irudia da. Testuan bada, bestalde, xehetasun aipagarri bat. Gure bertsioetan irakurtzen dugu: “Kainek esan zion Abeli: ‘Goazen landara’” (4,8). “Masoretikoa” deitzen den eta juduek erabiltzen duten hebreerazko bertsioan, ordea, ez da ageri “Goazen landara”. “Kainek esan zion”, dio, baina zer esan zion ez. Hutsunea. Edo mututasuna, itxitasuna. Kainek ez dio ezer esaten Abeli: hitza ukatzen dio. Anaiari hitza ukatzetik dator hilketa. Anaiak anaiari hitza ukatzea hiltzea bezala da.

Kain gaiztoaren irudia da, Abel zintzoarena. Kain errudun, Abel errugabe. Baina, hurbilagotik begiratuz gero, bistan da testua ez dela inolaz kokatzen “erruaren” ikuspegian. Izan ere, Jainkoari leporatzen dio nolabait Kainen bekaitza, ezinikusia, haren eskaintza baino Abelena “maiteago zuela” esanez, zergatik esan gabe. Nola sinetsi baten eskaintza bestearena baino maiteago lukeen Izaki goren apetatsu batengan? Horrelako “jainkorik” ez da existitzen. Baina ez dezagun horrela irakurri. Azken batean, testu horrek esan nahi digu Kainen bekaitza eta hilketa ulertezinak direla. Ez dago esplikaziorik. Zerbaiten zergatia ezagutzen ez denean eta azaldu nahi denean, “Jainkoa”ren borondateaz baliatzen da Biblia, antzinateko kultura erlijioso guztiak . Baina “Jainkoa” esatea, “esanezina” dela esatea da, ulertezina dela. Bestalde, Kain izenak “eskuratua” esan nahi du, “Jainkoak eskuratua”, alegia. “Gizon bat eskuratu dut Jaunari esker” (4,1), dio Evak, Kain jaio orduko, kontaketaren hasieran. Jainkoak sortua da, Jainkoak emana. Beraz, inor izatekotan, Jainkoa bera izango litzateke errudun, berak egina baita Kain, den bezalakoa. Baina hori ez da kontua.

Gaur egun, hilketaren zergatiak identifikatzeko, “Kainen” baldintza ekonomikoak edo soziologiak eta baldintza psikologikoak edo genetikoak edo biologikoak ikertuko genituzke, eta ongi legoke. Baina hori ere ez da kontua Hasierako kontaketan. Erantzukizuna da kontua, ez errua. Hori dio testuak nabarmen asko. “Zergatik zaude haserre? Zergatik kopetilun? –galdetzen dio Jainkoak Kaini, nahiz eta oso argi dagoen baduela haserre egoteko motiborik, areago, “Jainkoa” bera dela azken batean motibo– . Oker jokatzen duzu, eta atean duzu bekatua. Baina mendera dezakezu” (4,6-7). On eginez argituko zaizu aurpegia. Eta zu gai zara ona izateko, gauza zara on egiteko. Horretan datza erantzukizuna. Kontua ez da “errua” nork duen erabakitzea, eragindako zauriak sendatzea baizik, baita eragilearen zauria ere. Kontua ez da gaizkilea zigortzea, arduratsu eta ongile izaten laguntzea baizik.

Jainkoak ez du Kain “zigortzen”. Abelen lekuko bihurtzen da Jainkoa, hori bai, haren “leku hutsa” betez, erailaren ahots eta bozemaile bihurtuz. “Non da anaia?” (4,9), galdetzen dio Kaini, eta ez dio uzten arduragabekeriara eta ahanzturara ihes egiten, bere baitan itxita jarraitzen, Kainek erantzuten dionean: “Ez dakit. Anaiaren zaintzaile ote naiz, bada?” (4,9). Bai, badakizu: “Zure anaiaren odola lurretik oihuka ari zait” (4,10). Salaketa hotza ote? Ez da salaketa, ez da kontu-hartzea, ez da errua egoztea, hiztegiak (“lurrak madarikatuko zaitu”, “noraezean ibiliko zara”…) hala iradoki balezake ere^[5].

Ez. Jainkoak ez du Kain zigortzen, ez madarikatzen. Kontzientzia esnarazten dio, bere buruaz eta ekintza krudelaz ohartaraziz. Ez, ordea, burumakur eta larri bizi dadin, alderantziz baizik: bere duintasunaz jabetu dadin, bere buruarekiko konfiantza berreskura dezan, ongi egiteko gai izan dadin eta beldurrik gabe bideari jarrai diezaion, anaia hilaren eta anaia bizi guztien anaia bezala.

Kain beldur da: “Aurki nazan edonork hil egingo nau” (4,14). Ez, ezin zaitu inork hil. Abelen lekuko da Jainkoa, baina baita Kainen lekuko ere. “Eta Jaunak ezaugarri bat ezarri zion Kaini, aurkitzen zuen inork hil ez zezan” (4,15). Hiltzailea hiltzea ez da bidezko. Mendekua ez da zilegi. Zigorrak ez du zentzurik. Kontua da nola lortu gaizkileak gaitzik ez egitea eta gaizkilea ongile bihurtzea, hiltzailea biziaren babesle izatea. Posible ote da, ordea? Jainkoak Kaini kopetan ezarritako ezaugarriak baietz dio. Jainkoak sinesten du. Gaitasun eta sinesmen hori da Jainkoa, Kainen kopetako ezaugarri eta babes horixe, lur honetako hilketa eta zauri guztien gainetik.

4. Ismael eta Isaak: Abrahamen erlijioak tirabiran

Noski, Hasiera liburuko anaiei buruz ari garela, “Abrahamen erlijioak” –hots, judaismoa, kristautasuna eta islama– eta euren arteko tirabirak aipatzea anakronismo hutsa da. Hasiera idatzi zenean (K.a. VI. mendea) bostehun urte falta ziren kristautasuna judaismotik bereizteko eta mila urte bien errotik islama sortzeko; israeldarren erlijioa bera ere, bestalde, hasia besterik ez zen oraindik “judaismo” arautu eta zehatz bilakatzen. Eta kontaketa literarioak kokatzen gaituen garaietan (K.a. 1.700 inguruan) kokatzen bagara, are anakronikoagoa da hiru erlijioen aipamena.

Hala da. Hiru erlijioek, ordea, Abrahamen fedea dute oinarri, eta hiruek beneratzen dituzte haren seme Ismael eta Isaak, baina bakoitzak bere erara. Hasiera liburuak juduen asaba gisa aurkezten digu Isaak, Jakoben aita, hamabi leinuen aitona; Ismael, ostera, hamabi leinu-buru arabiarren “aita” bezala eta arabiarren (“ismaeldarren”) asaba gisa (25,12-18). San Pauloren Galaziarrei gutunean, aldiz, juduen Lege lotzailearen irudi da Ismael, eta kristauen Ebanjelio askatzailearen irudi Isaak (Ga 4,21-31). Azkenik, Koranaren eta tradizio islamiarraren arabera, arabiarren (“ismaeldarren”) asabatzat ez ezik, islamiar guztien patriarka da Ismael; Arabian bizi izan zen eta Meka, Muhammad profetaren jaioterria eta Islam osoaren sorleku eta zentro sakratu nagusia, eraikitzen lagundu zuen. Hiru erlijio eta jatorri beraren hiru interpretazio kontrajarri, gaurko munduko gatazka politiko korapilatsuenen sustrai-sustraian.

Zilegi da, beraz, Isaak eta Ismaelen arteko gorabeherak erlijio abrahamdarren arteko gatazkaren eta konponbidearen ispilu gisa irakurtzea. Juduek eta kristauek “Isaak eta Ismael” esan ohi dute: Isaakek du lehentasuna. Islamiarrek, ordea, “Ismael eta Isaak” esango lukete: Ismaelek du lehentasuna^[6]. Ba ote du inork lehentasunik? Erlijioen artean eta herrien artean egiazko bakerik izango bada, ez ote dugu Hasiera eta Biblia osoa bestela irakurri beharko, “lehentasunaren”, “herri hautatu bakarraren”, “egiazko erlijio bakarraren” kategoria horiek behingoz gainditurik?

Ismael izenak “Jainkoak entzun” esan nahi du, eta Isaak izenak “Jaunak irri”. Nor da aurrena? Zer axola dio Jainkoari? Biak aita beraren, Abrahamen, seme dira, baina ez ama berarenak: Isaak Sararena da eta Ismael Hagarrena. Eta testuak ez digu ematen zuzenean seme bien arteko gatazkaren berri, ama bien artekoaren berri baizik. Eta nondik dator amen arteko liskarra? Senar beraren bi emazte izatetik, esango genuke. Sistema patriarkal poligamikoan ezinbestekoak dira lehentasuna eta bereizketa, bata bestea baino kuttunago izatea. Eta ezinbestekoak dira jelosiak.

Hala gertatzen da istorio honetan. Ohiko denaren aurka, amak dira hemen protagonista nagusi. Sara da, itxuraz, “lehen” emazte, edo berak hala uste du bederen, eta “lehen” ama izan nahi du, eta bere semea Abrahamen “lehenseme” eta oinordeko bakar izatea nahi luke. Testuak, ikuspegi judutik idatzia den arren, ez du ukatzen Ismael, Hagarren semea, dela Abrahamen lehensemea, baina Sararen menpeko mirabe gisa aurkezten du Hagar. Nolanahi ere, Sarak mehatxu eta etsai gisa begiratzen dio Hagar emazte-kideari. Historia negargarria da, nahiz eta irribarrea eta barrea behin baino gehiagotan aipatu (17,17.19; 18,12.13.15).

Hasieran, amen arteko jelosiak eta gatazkak ez die erasaten bi anaiei. Haurtzaro alai errugabean bizi dira oraindik bi mutikoak, eta –zer egin dezakete hoberik?– jolas dagite elkarrekin, amen tormentuez ohartu gabe (edo ohartu arren) (21,9). Sara jeloskorrak, ordea, ezin du eraman bi haurrak elkarrekin jolas egitea, biak parekoak balira eta eskubide berdinak balituzte bezala. Eta neurri ezin krudelagoa hartzen du, Abrahamen baimen pasibo eta koldarrarekin: Hagar eta bere seme Ismael etxetik botatzea (21,10-21).

Sistema patriarkalak, emazteen arteko jelosiak eta lehiak, lehentasunaren irrikak, herentziaren gutiziak… elkarrengandik aldendu dituzte bi haurrak, bien zorigaitzerako. Eta euren ondorengoek bakoitzak bere Jainkoa dela uste izango dute egiazko Jainko bakarra, eta norberaren herria hautatu duela, ez bestea. Hasiera liburuak, juduek idatzi dutelarik, argi dio Jainkoak Isaak –eta beronen herri Israel– hautatu duela. Baina argi eta garbi dio, baita ere: “Jainkoa lagun izan zuen Ismaelek” (21,20). Hari horretatik eta horrelako beste hainbatetatik tiraka, Biblia beste modu batera irakurri beharko genuke kristauok, Jainkoaren agerpen eta hautaketa unibertsalari gure giza muga estuak ez leporatzeko, erlijio-aniztasuna egiazki aitortzeko eta kristau berezitasuna inolako lehentasun eta pribilegio teologiko ez bihurtzeko.

Hasierak esaten digu, bestalde, Isaak eta Ismael, elkarrengandik aldenduak, aita Abraham hil zenean haren hilobian elkartu zirela (25,9). Talmud, antzinako errabinoen ahozko tradizioan erakusten da, urte luzez elkarri borroka egin ondoren, bi anaiak aitaren hilobi ondoan adiskidetu zirela. Gaur ere adiskidetuko ahal dira asaba bien ondorengoak –juduak eta arabiarrak– jatorri beraren jaraunspenean, elkarren onarpenean, lurralde beraren gozamenean! Eta adiskidetuko ahal dira hiru erlijio monoteista nagusiak, sineskizun eta arau guztien gainetik, Abraham aita beraren oroitzapenean, onezko etorkizun beraren borondatean, den ororen iturburu eta helburu den Misterio beraren aitorpenean!

5. Esau eta Jakob: bi herri liskarrean

Jarrai dezagun Hasierako anaia-bikoteei begira, gure ispilu baitira. Esau eta Jakob, Isaak eta Rebekaren semeak, aurkitzen ditugu hurrengo. Anaiak ez ezik, bikiak ditugu. Bikiak, baina ezin desberdinagoak: Esau ehiztaria da, Jakob artzaina; Esau basati, Jakob etxetiar; Esau iletsu, Jakob ilegabe; Esau inozo, Jakob amarrutsu; Jakobek aitaren bedeinkapena du amets, Esauk platerkada dilista nahiago. Aitak Esau du maiteago; amak, berriz, Jakob.

Sortu bezain laster, amaren sabelean bertan, hasi ziren “elkarrekin liskarrean” (25,22). Esau jaiotzen da aurrena, baina Jakob haren orpoari helduta, jaio orduko elkarrekin lehian. Hala jarraituko dute luzaroan, estu eta larri, harik eta adiskidetzeko ordu zoriontsua iritsiko zaien eta euren anaitasuna besarkada estuan zigilatuko duten arte.

Esau eta Jakob bi herri etsairen aitalehen edo arbaso dira Hasiera liburuaren arabera: israeldarrena Jakob, edomdarrena Esau (36,1). Bere bi txikitxo jaio gabeak sabelean borrokan sumatzen dituelarik, ama Rebeka larritzen hasten da, eta Jainkoak azaltzen dio zer gertatzen den: “Bi nazio dituzu sabelean, bi herri aterako zaizkizu erraietatik: bata besteari nagusituko zaio, zaharrena gazteenaren morroi izango da” (25,23).

Zaharrena gazteenaren morroi, gazteena zaharrenaren nagusi, orpoa buru, lekuak trukaturik. Jakob izenak “orpo” eta “leku-hartzaile” edo “trukatzaile” esan nahi du, hain zuzen, eta horixe egingo dio anaia zaharrenari, ama Rebekaren amarruak medio: anaia zaharrenari lekua hartu eta hari zegokion bedeinkapenaz jabetu, ondorengotza-lege patriarkala hautsiz eta hankaz gora jarriz. (Ohartzekoa eta aipagarria da zeinen iraultzailea den alde horretatik Esau eta Jakoben historia: ironia finez kontatzen zaigu nola irabazten dion amak aitari, amaren abileziak aitaren botere patriarkalari, Isaaken itsutasunaz eta Esauren basakeria arduragabeaz baliatuz).

Jainkoaren bedeinkapena da kontaketaren ardatz: Jainkoaren bedeinkapena nork lortuko? Baina zer?, Jainkoak bedeinkapen bat bakarra ote du? Anaia bietako batentzat, herri aukeratu batentzat bakarrik ote du bedeinkapena? “Ez al duzu niretzat beste bedeinkapenik?” (27,36), galdetzen dio larri Esauk aita Isaaki, gertatu denaz jabeturik. Hain “jainko” zikoitz eta apetatsua, gizaki gaixoon hain antzeko “jainkoa” nola sinetsi? Baina ez da hori, nik uste, hondo-hondoan eta azken batean Esau eta Jakoben historiak erakusten diguna. Ez da Jainko arbitrarioa, baizik eta gazteenaren, txikienaren, azkenekoaren, eskubiderik gabearen alde dagoen Grazia iraultzaile eta berritzailea, txikienetik hasita denak bedeinkatzen dituen Bedeinkapen oro-ontzailea.

Dena ontzen duen ontasunean sinesten du fededunak, baina ez da erraza. Giza historia ez da batere samurra. Esau zabarrak platerkada bat dilista nahiago izan zuen bedeinkapena baino, eta bedeinkapenik gabe geratu zen bere zabarkeriaz. Eta “negarrez hasi zen ozenki” (27,38), eta erabaki negargarria hartzen du berriro: “Hurbil da gure aitaren hileta-eguna: orduan, Jakob nire anaia hilko dut” (27,41).

Jakob iruzurtiak, aldiz, eginahalak egin zituen bedeinkapenaren grazia lortzeko, Jainkoarekin berarekin borrokatzeraino (32,23-33). Eta ahaleginaren ahaleginez lortu zuen, lortu, bedeinkapen irrikatua, baina ez bere iruzur, maltzurkeria eta handinahi guztien ondorenak pairatu gabe. Ihesi doa, anaiaren mendekuaren beldurrez. Bedeinkatua da, baina “izterretik herrenka” dabil (32,32),zauriturik du bizia. Halako batean, ordea, Ebanjelioko seme galduaren antzera, bere baitaratuz esaten du: “Zer nabil hemen etengabe beldur eta ihesi, noragabe? Itzul nadin herrira, etxera, anaiarengana. Adiskidetu gaitezen”. Bere burua ahul aitortzen du, eta anaiarengana abiatzen da apaldurik eta eskuzabal.

Eta Esau anaia begitandu orduko, behin eta berriro ahuspezten da, anaiaren aurpegian Jainkoa bera ikusten baitu (33,11). Esau mendekatia ere biguntzen da eta, anaia ikustean, “lasterka bideratuz, besarkatuz eta lepotik heldurik, laztandu egin zuen Jakob, eta negarrari eman zioten biek” (33,4). Denak konpondua dirudi, baina adiskidetzea ez da hain erraz. Borondate ona ez da aski. Zauriek hor diraute. Bakoitzak bere bidetik jarraituko dute bi anaiek, bi herriek, elkarrengandik aparte, behin-behineko bake mugatuan, “otsoa eta bildotsa elkarrekin bizi ahal izango diren arte” (Is 11,6), biak Bedeinkapen oro-ontzailearen onera etorriko diren arte.

6. Jose eta anaiak: barkamena zer den

Joseren historia oso luze kontatzen du Hasierak, modu xume eta hunkigarrian. Saldukeriaren eta berradiskidetzearen historia bikaina dugu. Ez da historikoa, noski, baina horrek ez dio axola, irakaspenak baizik. Anaia bidegabeki saldua da Jose, baita bihotz onaren eta barkamenaren irudia ere.

Hamabi anaia ziren, Jakoben hamabi semeak, Israel herriko “hamabi leinuen” arbasoak. Behin eta berriro dator kontaketan zehar, Hasiera osoan bezala, “anaia” hitza, etengabeko errepika: anaia, anaia, anaia. Anaitasuna behin eta berriro urratzen delako beharbada. Oraingoan ere bai.

Eta oraingoan ere, inbidiak urratzen du anaitasuna. Jose besteak baino “ameslariago” da, hau da, argiago, dohatuago. Harroxeago ere bai agian. Eta aitaren kuttunago. Eta “anaiek bekaitzez begiratzen zioten” (37,11). Bestearen ona ikusi eta eraman ezina da bekaitza, eta norberaren segurtasun gabezia, konplexu eta beldurretatik dator beti. Norberaren zaurietatik dator eta bestea zauritzera darama.

Anaiak artzain zebiltzan etxetik urrun, eta aitak Jose bidaltzen du hain berri jakitera. “Hor dator gure ameslaria. Ken dezagun geure artetik, eta ikusiko dugu zertan amaitzen diren bere amets handiak” (37,19). Hilko zuketen, baina ez dira ausartzen, eta merkatari arabiar batzuei saltzen diete; haiek, berriz, Egiptoko faraoiaren gortean saltzen dute esklabo gisa. Baina “Jauna berarekin zegoen”, errepikatzen da kontaketan (39,2.21.23); horrela, Egiptoko administratzaile nagusi izatera iristen da Jose, eta, lehorte luze baten ondorioz beste herrialdeetan gosea zabaltzen den bitartean, Egipton bihitegiak beteak daude.

Kanaanen ere, Joseren aitarenean, gose dira. Eta aita Jakobek Egiptoko faraoiaren jauregira bidaltzen ditu semeak, ogia egiteko garitara, inondik ere pentsatu gabe Jose dela Egiptoko bihitegien arduradun. Honek ikusi orduko ezagutzen ditu anaiak, baina anaiek ez bera. Hor hasten da berradiskidetzearen historia ederra. Josek bigun du barrua, gorrotoaren aztarnarik gabe, nahiz eta gogor-plantak egiten dituen anaien aurrean. Berradiskidetzeak bere ibilbidea du. Barkamenerako, denbora behar da.

Zer da, ordea, barkamena? Ez da errudunari absoluzioa ematea, “errua barkatzea”. Anaia saltzaileek aitortzen dute, noski, egindako kaltea (42,21), eta damu dira (44,18-34), baina Josek ez du “erru” hitza aipatzen, ez du damurik ez ordainik exijitzen, ez zigorrik ezartzen, ez mendekurik hartzen. Anaia bezala ezagutzen ditu Josek bere saltzaileak (42,8), eta anaia bezala onartzen ditu (43,15-24), euren historia zaurituaren kontaketa entzuten die (43,25-29), gupidaz eta onez begiratzen (43,14.30), gorrotoari ordez hunkidurari eta malkoei leku egiten (43,30; 45,2.14), eta gertatu den guztia “Jainkoaren borondate” bezala ulertzen du, hau da, azken batean den-dena biziaren hoberako izan dela aitortzen du, anaiei esateraino: “Ez izan orain atsekaberik, ez damurik, hona saldu ninduzuelako. Jainkoak zuen aurretik etorrarazi nau, bizia izan dezazuen” (45,5). Azkenean, “Josek Benjamini lepotik heldu, eta negar batean ari ziren biak besarkaturik. Eta, negarrez jarraiki, beste anaiak ere besarkatu zituen” (45,14-15).

Horra barkamena zer den. Horra zer egin zuen Jesusek, gurutzean esanez: “Aita, barka iezaiezu, ez baitakite zer ari diren” (Lk 23,33). Horra zertara deitu gintuen: “zazpi milatan zazpi aldiz”, beti barkatzera (Mt 18,22). Ezer ukatu gabe eta ezer ahaztu gabe, iraganari baino etorkizunari arreta gehiago jartzen zaionean, kaltetuarenganako aitorpena eta kaltegilearenganako konfiantza sortzen direnean, erru-sentipenaren eta erru-barkamenaren ikuspegitik elkarrekiko arduraren ikuspegira igarotzen denean, kaltearen ordez elkarri ona opa zaionean, elkarren begirada gupidaz ontzen denean, kaltegilearen eta kaltetuaren oroitzapen minduak sendatzen direnean, kaltegilearengan ere gaiztakeria baino gehiago historia zauritua begiratzen denean, anaitasun zaurituari berriro fedea eta aukera ematen zaizkionean… orduan gertatzen da barkamenaren miraria, orduan loratzen da Jainkoaren onezko misterio ontzailea gizadiaren eta izadiaren historia zaurituan.

(Hemen 36 [2012],urria-abendua, 7-21 or.)

1. Anaia etsaien gaia oso hedatua dago antzinateko mitologian: Egipton (Osiris eta Set), Grezian (Minos eta Sarpedon, Dardano eta Jason, Atreo eta Tieste, Egeo eta Likos, Eteokles eta Polinize…), Fenizian (Hipsurano eta Uso), Erroman (Romulo eta Remo)… ↑
2. Inguruko hizkuntza handi guztiek –ingelesa salbu– dituzten “genero arazo” deserosotik libre dago zorionez euskara, ez baitu generorik (maskulinoa eta femeninoa, are neutroa). “Enemigos reconciliados” edo “Des ennemis réconciliés” esanez, gizonezkoez bakarrik ariko ginateke; “etsaiak adiskide” esatean, ordea, guztiak berdin aipatzen ditugu, gizonezko nahiz emakume. Ez da onura makala, generoari loturiko gatazkaz ohartuagoak garen honetan. Gizonezkoak emakumearen gain –edo, hobeki esan, maskulinoak femeninoaren gain– izan duen nagusigoa islatzen dute hizkuntza gehienek. Harremanak baketuko badira, hizkuntzak ere baketu beharko du, forma matxistak ahal den neurrian saihestuz.

   Senide-harremanen arloan, ordea, euskarak ere badu korapilotxo bihurri bat: “anai-arreba” dioena gizonezkoaren lekuan kokatzen da nahitaez, emakume batek ez baitu “arrebarik”, “ahizpa” baizik; bizkaieraz, emakumeak ez du “anaiarik” ere, “neba” baizik. “Neba-arreba” esamoldeak ez du arazoa guztiz konpontzen, baina oreka bat ezartzen du, gizonezkoaren ikuspegia (“arreba”) eta emakumearena (“neba”) konbinatuz. ↑

3. Hasiera liburuan, ezaguna denez, bi kreazio-kontaketa desberdin ditugu: 1,1-2,4a eta 2,4b-25. Lehenengoan, gizona eta emakumea biak batera egiten ditu Jainkoak, eta euren bitasun eta elkartasunari esker bilakatzen dira “Jainkoaren irudi”. Bigarren kontaketan, ordea, Jainkoak gizona (Adam) egiten du lehenengo lurreko hautsaz eta bere baitako hatsaz, eta haren saihetsetik eratzen emakumea (Eva). Bistan da gizona lehenesten eta emakumea gutxiesten duen ikuspegi patriarkala duela oinarri bigarren kontaketak (bigarren kontaketa hau, kronologikoki, lehenengoaren aldean zaharra dela uste izan da, lau mende zaharragoa, K.a. X. mendekoa; gaurko ikertzaileen ustetan, ordea, badirudi bigarren kontaketa hau ere ez dela K.a. VI. edo V. mendea baino lehenagokoa).

   Beste siglarik gabe ematen diren erreferentziak Hasiera liburutik hartuak dira. ↑

4. Bestalde, Has 2-3ko kontaketan ez da “jatorrizko bekatu” gisa ulertu izan denaren arrastorik: lehen guraso historikoek egindako bekatuaren errua eta zigorra –heriotza eta grina txar guztiak– ondorengo guztiengana igarotzen direla, eta errurik larrienaz zamaturik sortzen eta jaiotzen garela gizaki guztiok, gurasoek haurrak kutsatzen dituztelarik, sexu-harremanaren bidez bereziki. Horregatik bataiatu behar ziren lehenbailehen haur guztiak, ifernura edo linbora joango ez baziren. San Agustinek (V. mendea) garatu zuen dotrina hori, San Pauloren esaldi bat (Erm 5,12) gaizki ulerturik. Harrezkeroko kontzilioek (Kartago, Orange, Trento) dogma gisa ezarri zuten. Sineskizun horiek zentzugabea dira gaur, Bibliatik zein gaurko zientzietatik eta mundu-ikuspegitik begiratu. ↑
5. Jainko zigortzailearen irudi antropomorfikoa nonahi agertzen da Biblian (eta erlijio monoteista guztietan), baina elementu guztiz kulturala da, noski, eta hondoko esanahiari erreparatu behar zaio, irudia bere horretan hartu gabe. “Jainkoren zigor” irudiak esan nahi du: bizia zaintzen ez dugunean, ondoren gaiztoak pairatzen eta pairarazten ditugu. Baina gure gaitz eta kalte guztien artean, konpainia baldintza gabearen eta zorion bete unibertsalaren irudia, promesa, bermea da “Jainkoa”: uholde erraldoian “Noeren kutxa” da Jainkoa (Has 6-8), eta areago: izadi guztia biltzen duen ortzadar eder, bedeinkapen unibertsalaren seinale eta promesa (9,12-17). Bedeinkazioa nagusituko zaio madarikazioari (8,21; 9,8-11). ↑
6. Islamak dio Abrahamen fedea, juduek eta kristauek zapuztua, bere purutasunean berreskuratzen duela, eta Ismaeli ematen dio Bibliak Isaaki aitortzen dion lekua: Ismael da Abrahamen lehensemea eta berak du, ondorioz, lehentasuna; Jainkoak Abraham eta Ismaelekin egin zuen ituna erdainkuntzaren bidez, Isaakekin baino lehenago (17,24-25); Abrahamek Ismael lehensemea eskaini nahi izan zuen sakrifiziotzat, ez Isaak (22,1-18). ↑