GAIXOTASUNAZ ETA OSASUNAZ GOGOETA TEOLOGIKOAK

Nor ez da egon inoiz gaixo? Nork ez du norbait eri ondoan edo inguruan? Nork ez du minaren berri gorputzean nahiz psikean? Mina sentitzea ez da, noski, gaixotasun; izatekotan ere, alderantziz: minik ez sentitzea bera izan daiteke bizidunontzat gaixotasun larri, edo larriki gaixoaraz gaitzake bizidunok. Biziak berekin du gaixotasuna, eta gaixotasunak mina: biziaren mina, bizidunen mina, bizi ezinaren mina.

Gaixo gaudenean, geure mugarekin aurrez aurre egiten dugu topo. Bizidun osatu gabeak gara. Eta gure gaixotasun guztiak ez dira osatuko harik eta gure izate osoa osatuko den arte. Ala osorik gaude jada, eta geure osotasun zoriontsuaz jabetzea besterik ez dugu behar, mistikoek esango liguketen bezala? Osoak bagara izan, ordea, zergatik dugu gorputzean eta bihotzean min? Nola osatu edo osotasunaz jabetu?

Gogoetarik xumeenari ekin orduko, hara, galderarik zailenak ugaltzen zaizkigu. Edozein gairekin gertatzen da, eta gaixotasunarekin ere bai. Beraz, geure izate bizidun honen funtsezko mugaz ez ezik, geure hitzaren are funtsezkoagoko mugaz ere jabearazten gaitu gaixotasunak: “gaixotasuna” eta “osasuna” (osotasuna) zer den zehazki esaten ere ez dakigu. Baina, geure ezjakinean, ezin diogu hitzari uko egin, izaki hiztunak baikara ezinbestean. Hiztun motelak oraindik. Hitzak osotasuna esan nahi luke, muga guztiez harago, baina motz geratzen zaigu beti. Osotasuna ezin esan, ez urrun delako, bere barnean garelako baizik. Osasun betea esan nahi genuke, halere, eta esanez izakien gaixotasunak osarazi, sendatu. Horra fedezko hitzaren xedea: “Osa zaitez” gaixoari esan eta gaixoa sendatzea. Edo gaixoarengan konfiantza sendagarria sortarazi eta apalki aitortzea, Jesusek ohi zuen bezala: “Zeure fedeak sendatu zaitu”. Horixe da teologiaren zeregina. Zertarako da teologia, hitz osasungarria ez bada?

Gerta liteke, jakina, urliak teologia osasungarri irizten dionari sendiak gaixogarri iriztea. Osasun arloan ere maiz gertatzen da: zenbat gaixo, hainbat erremedio; eta zenbat sendagile, hainbat sendabide. Zuhurtzia handia behar da diagnostikoan nahiz terapian, geure osasuna nahiz besterena baitago jokoan. Baina egia bakarra arriskutsua da, teologian bereziki.

Horretaz jakitun, hona gogoetatxo batzuk, gaixotasunaren eta osasunaren teologia baterako zuin gisara edo. Teologia osasungarri baten zuin izango ahal dira!

1. Nor da gaixo?

Asmatuko ote dira inoiz gaixotasun guztientzako erremedioak? Neuronen eta geneen arloan urtetik urtera egiten ari diren aurkikuntzei erreparatuz, holako edo halako ez dela inoiz posible izango esatea ez da zinetan erraz. Bestalde, biziaren eboluzioak ere –den guztiaren bilakaeraren barnean– aurrera darraio, bizi-forma lortuagoen “bila” (eta gizakia bera bilakatu da dagoeneko, zientzia eta teknologia medio, giza eboluzioaren eragile nagusi). Halere, ez dirudi gaitz guztien –eta erremedio bila gabiltzan bitartean sor daitezkeen gaitz berrien– sendabideak berehala izango direnik. Guk behintzat ez ditugu ezagutuko. Ahal dugun gaixotasun guztiak sendatzen saiatu beharko dugu, noski, baina hobe dugu aurrez onartu: gaixo ez bagaude, gaixo gaitezke. Gaixo daitezkeen izakiak gara, oraingoz behintzat. Eta hala izango gara bizia osoki osatzeko gai izango garen arte, edo osoko bizidun izatera iritsi arte, inoiz iristen bagara.

Gaixo gaitezke. Baina zer da gaixo egotea? Zer da gaixotasuna? Nor dago gaixo? Edo nor dago osasuntsu? Zer da osasuna? Osasunaren Mundu Erakundeak (OME) 1946an eman zuen definizioaren arabera, “erabateko ongizate fisiko, mental eta sozial egoera da osasuna”. Definizio horren arabera, erabateko ongizatea –fisikoa ez ezik, mentala eta soziala ere– ez duena gaixoa litzateke. Hots, denok ginateke gaixo. Eta are gaixoago, aipaturiko ongizate horiei gehitzen bazaie –zenbaitek gehitzen dien bezala– ingurumenarekiko ongizatea, ongizate ekologikoa. Definizio estuegia da; edo zabalegia, gaixotasunaren zaku handian sartzen baikaitu denok. Ez digu balio.

Baina badira, osasunari buruz, bestelako definizio malguagoak ere. Esaterako: “Norberaren helburuak lortzea ahalbidetzen duen ongizatea”. Edo: “Norberarentzat eta besteentzat, inguruarentzat, emankor izateko gaitasuna”. Ez gaitasun osoa. Ez ongizate betea. Ez dut, beraz, ongizate perfektuaren beharrik osasuntsu izateko: aski nuke helburuak neure ongizate mailara doitzea. Behobia-Donostia edo Aizkorriko mendi- maratoia irabaztea izango banu helburu, gaixo nengoke beti. Baina neure gaitasunen araberako helburuak baditut, aje eta guzti ere izan naiteke osasuntsu. Neure buruarentzat eta besteentzat izan naiteke emankor, muga eta guzti; modu askotara izan naiteke emankor, nahiz eta ekonomikoki galera izan.

Patologia eta gaixotasuna bereizi beharko lirateke, edo eritasuna eta gaixotasuna, nahiz eta ez jakin muga zehatza non jarri. Eritasunik gabeko gaixo asko dago, zoritxarrez. Eri osasuntsu asko ere bai, zorionez. Gure organismo fisikoaren baitan baino, datorkiguna hartzeko eta bizitzan kokatzeko moduaren baitan dago osasuna nahiz gaixotasuna. Izan naiteke diabetiko eta osasuntsu, herren eta osasuntsu izan naitekeen bezala. Eta HIESa duena? Eta pankreako minbizia edo ELA izanik? Urrutiegi joatea da agian, edo hitzak behartzea, edo gaixotasuna eta patologia nahiz eritasuna gehiegi bereiztea. Halere, esango nuke posible dela eritasun bat – fisikoa nahiz psikikoa, txikia nahiz handia– izanik ere osasuntsu izatea: bakean bizitzea, zoriontsu izatea, onuragarri izatea, bizitzako helbururik garrantzitsuenak gauzatzea…

Hori ere esan beharrekoa zen, gure ohiko hizkuntzaren mugak zeharkatu eta harago igaroz. Alegia: eria ere oso osasuntsu bizi daitekeela. Nago hori ulertzeak on egingo ligukeela denoi, eri nahiz osasuntsu. Baina ez dugu behin honezkero hiztegia aldatuko. “Gaixo”, “gaixotasun” hitzak hor daude, “eri” eta “eritasun”en sinonimotzat jotzen dira, eta gehienek ulertzen dutena esan nahi dute. Alferrik da, beraz, beste zerbait esanarazten setatzea. Gatozen, bada, hizkuntza arruntera: “gaixotasun” hitzak, ohiko hizkeran, harmonia fisiko nahiz psikikoaren haustura adierazten du: ongizateari nolabait erasaten dion haustura garrantzitsua, izatearen oinarrizko muga joarazten diguna, biziaren zaurgarritasuna dastarazten duena, oinazea eta samina pairarazten, zoriona eta ontasuna probatzen, geure baitan ixteko kinkan jartzen… “Zure laguna gaixo dago”, esan zioten Jesusi, Betaniako Lazaro hilzorian zela (Jn 11,3).

Bego. Hitzen eztabaidan ez naiz gehiago luzatuko. Baina, aurrera baino lehen, diodan oraindik: zabaldua den edo jarria zaigun osasunaren obsesioa da gaurko gaixotasunik arriskutsuenetakoa, “gaixotasun” hitza nolanahi ere ulertzen den. Ezin dugu inolako gaitzik onartu, eta hortik datozkigu askotan gaitzik larrienak. Gorputz perfektua dugu amets, garenarekin ezin gozatu izateraino. Osasun osoaren grinak gaixotzen gaitu gehien. Ustezko edo egiazko gaitzen aurka borroka sutsuan bizi gara, gaixotzeko zoriraino. Duela ehun edo berrogeita hamar urte inork pentsa zezakeen baino gehiago aurreratu da zientzia, baina terapia zientifiko konbentzionalak baino ere gehiago ugaldu dira bestelakoak, terapia alternatiboak, nahiz eta gehienetan inork ez dakien oraindik zerk eragiten duen eriengan, eragiten duenean edo eragiten badu: ematen den sustantziak ala plazebo mekanismo psikologikoak. Nolanahi ere, osasuna helburu bihurtzen dugunean, nekez izan gaitezke osasuntsu, zoriontsu.

Eta hau esatean ez dut inondik aditzera eman nahi patologia, eritasun, gaixotasun eta oinaze guztiak sendatzen edo arintzen saiatu behar ez denik, ahal den edo ongarri irizten zaion neurrian. Noski. Baina oreka batean, obsesiorik gabe; onarpenez eta lasai, aztoratu gabe. Eta esango nuke eritasunen aztoramendua eta osasunaren obsesioa gehiegi indartu zaizkigula, gaixotasun-faktore nagusietakoak bihurtzeraino. Ezagutzaren gizartean bizi gara, baina funtsezko jakinduria falta zaigu maiz: datorrena datorren bezala bakean eta onez hartzeko jakinduria, minari, ezinari, mugari, iragankortasunari, zahartzaroari, azken batean heriotzari ongietorri egiteko jakinduria. Horixe eskatzen zuen salmogileak: “Erakutsiguzu geure urteen kontua eramaten, bihotz jakintsua izan dezagun” (Sal 90,12).

2. Jesus, “gorputz-arimen sendagile”

Joan Bataiatzaileak zalantzak zituen, eta bi ikasle bidali zituen Jesusengana, zuzenean galdetzera: “Zu al zara etortzekoa?”. “Etortzekoa”, hau da: azken garaietako profeta edo mesias askatzailea. Jesusek ez zion Joani azalpen handiekin erantzun: “Zoazte eta esaiozue Joani entzuten eta ikusten duzuena: itsuek ikusi egiten dute eta herrenak badabiltza, legendunak garbi gelditzen dira eta gorrek entzun egiten dute, hildakoak piztu egiten dira behartsuei berri ona ematen zaie” (Mt 11,2-5).

Aldi mesianikoa iristean behartsu zapalduek askapena lortuko zutela, gaixoak sendatu eta hildakoak piztu egingo zirela espero zuten garai hartan, eta Jesus sinetsia zegoen aldi mesianikoa – “Jainkoaren erregetza-garai askatzailea– iristear zegoela, areago, hasia zela iristen, eta bera zela, aldi berriaren iragarlea ez ezik, inauguratzailea. Zergatik zegoen sinetsia? Gaixoak sendatzeko ahalmena zuelako. Edo alderantziz, nahi bada: hain zegoen sinetsia, non sinesmenak sendalari bihurtu zuen, noiznahiko eta nonahiko sendalari askoren antzera.

Noski, ebanjelioetan kontatzen diren hainbat eta hainbat “mirari” ez dira historikoak: Jesusek ez zuen ura ardo bihurtu, ez zituen ogiak ugaldu, ez zituen hildako berpiztu. Kontakizun teologiko sinbolikoak dira horiek denak eta beste hainbat. Esan nahi dute: Jesusek ekarri digu lurraren eztei-festa alaiko ardo ona, berak erein digu bizi hilezkorraren hazia, berak erakutsi digu nola ase denak daukaguna banatuz. Metaforak literalki irakurtzen dituenak irakurtzen ez daki. Guztiarekin ere, exegetarik kritikoenak ere ados daude honetan: Jesusek gaixoak sendatu zituen. Ez dakigu zenbat sendatu zituen, badakigu ez zituela denak sendatu, baina inork ez du zalantzan jartzen sendalaria izan zela, eta bere sendaketei esker lortu zuela neurri handi batean lortu zuen ospea. Nazareteko Jesusi eman zaion deiturarik ederrenetakoa da “gorputz-arimen sendalari”.

Jesusek ez zuen “miraririk” egin, baina gaixoak sendatu zituen. “Miraririk” ez da existitzen, hitza ulertzen den bezala ulerturik: Jainkoaren eraginez naturaren legeak hausten diren gertakaria. Naturaren lege batzuk hausten direnean, beste lege sakonago eta ezezagun batzuk betetzen direlako hausten dira. Leihotik salto egin eta behera erori beharrean gora joango bazina, “jainkoak” edo aingeru batek ez, baizik eta naturaren lege batek eramango zintuzke gora (ez ezazu probarik egin, baina izan posible da lege fisikoen arabera, nahiz eta probabilitatea infinituki txikia izan). Ez dago inoiz esaterik gertakari batean lege fisikoak hautsi direla, lege guztiak ez baitira ezagutzen, eta baliteke denak inoiz ez ezagutzea, natura etengabe eraberritzen (eta neurri batean lege-berritzen) ari baita. Bestalde, sendakuntza bat gertatzen denean, esate baterako, ez dago esaterik “jainkoak” bereziki esku hartu duelako gertatu dela: hala balitz ere, nork jakin lezake? Baina areago: nola sinets daiteke nahi duenean nahi duena bakarrik sendatzen duen “jainkoarengan”, han minbizidun bat sendatzen eta hemen bi haurren ama minbiziduna hiltzen uzten duen “jainkoarengan”? Jesusek ez zuen, beraz, horrelako “miraririk” egin. Baina gaixoak sendatu zituen.

Nola sendatu zituen? Sendatzeko era asko daude, magiara edo “mirarien” eskemara bihurtu gabe. Geure burua eta besteak sendatzeko gaitasuna geure baitan daramagu. Dei iezaiozu “energia”, nahi baduzu. Energia fisikoa, psikikoa, espirituala… ez dago bereizterik. Materia eta energia eta espiritua ez dago bereizterik. Nahigabea arintzeko, gogorkeria gozatzeko, etsipena alaitzeko, eroria indartzeko, gaizkia ontzeko energia ona. Bazterturik dagoelako gaixotu denari harrera on egiten dionak sendatu egin dezake. Miserian dagoelako gaixotu denari miseriatik ateratzen duenak sendatu egin dezake. Zapaldua dagoelako gaixotu denari zapalketa apurtzen laguntzen dionak sendatu egin dezake. Familian nahiz gizartean botere-harremanen menpean bizi delako gaixotu denari senidetasunezko harremanak eskaintzen dizkionak sendatu egin dezake. Bere buruan eta bizitzan konfiantza galdu duenari konfiantza berreskuratzen laguntzen dionak sendatu egin dezake. Horra nola sendatzen zuen Jesusek.

Ebanjelioetan kontatzen diren zenbait sendaketak exorzismo itxura dute: “espiritu gaiztoa jaurtiz” sendatzen du Jesusek gaixoa (ik. Lk 9,37-43). Hala gertatzen da epilepsia koadroa duten gaixoekin, baina garai hartan –gure garaiko zenbait kultura zaharretan ere bai– uste zuten eritasun gehienak zirela “espiritu gaiztoaren” edo “deabruaren” ondorio. Garaian garaiko pentsaera. Dena den, zientziek gero eta argiago erakusten dute eritasun guztiek dutela osagai psikosomatikoa. Lotzen, estutzen edo ixten –gaixotzen– gaituen indar kaltegarria esateko era da “deabrua”. Geure buruarekin eta besteekin bakean bizitzeak ezerk baino gehiago laguntzen digu ez gaixotzen edo gaixo gaudenean sendatzen.

Horretaz ari garela, Mk 2ko elbarriaren sendaketari aipamen bat zor zaio. Elbarria dakarkiotelarik, Jesusek diotso: “Seme, barkatuak dituzu bekatuak” (2,5). Bertan zirenak ez dira harritzen elbarriari bekatu-kontua aipatzen diolako, hedatua baitzegoen eritasunak bekatuaren zigor zirelako ustea; barkamena eskaintzen diolako harritzen dira. Guri zentzugabea iruditzen zaigu, eta zentzugabea da izan. Baina kontua da “bekatu” eta “barkamen” hitzekin zer ulertzen dugun. “Bekatua” Jainkoa iraintzen duen egintza errudun gisa ulertzea, eta “barkamena” erruaren absolbitze gisa, ez da sendagarri. Iraintzen den eta zigortzen edo barkatzen duen “jainkoak” ez du zentzurik, ez baita osasungarri. Baina uler daiteke bestela: geure errore, beldur eta okerreko nahien ondorioz geure buruari eta besteri egiten diogun kaltea da “bekatua”, eta guztiarekin ere geuregan eta besteengan konfiantza izatea eta aurrera jarraitzeko prest egotea da “barkamena”, eta oinarriko konfiantza horretan bizirik eta tente eusten digun presentzia ongarria da Jainkoa. Uler genezake horixe esaten diola Jesusek elbarriari: “Jaiki eta zoaz etxera” (2,11). “Barkatua zaude” edo “Jaiki eta zoaz etxera” esatea gauza bera da, funtsean. Jaiki, izan fede, bizi bakean, bizi zeure baitan bestearengana zabalik, onik eta salbu.

Jesusen presentzia altxagarria, barkatzailea, osasungarria zen elbarri fisiko nahiz psikikoentzat. Hurkotasun gupidatsuaren, Presentzia on ongarriaren sakramentu zen Jesus bere hitz eta egintzetan. Eta horixe izatera deitu gintuen: “Zoazte mundu guztian zehar eta hots egin berri ona izaki guztiei. Sinesten eta bataiatzen den oro salbatu [=sendatu] egingo da… Sinestedunek seinale hauek izango dituzte berekin: nire izenean deabruak botako dituzte, hizkuntza berriz mintzatuko dira, sugeak eskuetan hartuko dituzte eta, edari hilgarriren bat edanik ere, ez die gaitzik egingo; gaixoei eskuak ezarriko dizkiete eta sendatu egingo dira” (Mk 16,16-18).

3. Osasunaren sakramentu

Alegia, osasunaren sakramentu izatera deitu gintuen. Horra Elizaren deiturarik ederrena: osasunaren sakramentu. “Salbamenaren sakramentu” esan izan zaio, baina “salbamen” hitza gorputzik gabeko arimarekin edo hil eta geroko gorputz-arimekin lotu izan da eliz hizkera tradizionalean, eta ez da hori. “Salbamena” eta “osasuna” hitz bera dira hizkuntza askotan, eta desberdinak direnean ere esanahi bera dute funtsean. Euts biezaiote batasunari, gorputz-arimak ezin baitira bereizi, ezta oraingo eta geroko bizitza ere.

Bizia ontzen duten ekintza guztiak dira Osasunaren sakramentu, ezaugarri, lekuko eraginkor. Kristau hizkeran, halere, errito berezi batzuekin lotua dago “sakramentu” izena: bataioa, eukaristia, barkamena, ezkontza… Trentoko Kontzilioak zazpi direla ebatsi zuen, ez gehiago eta ez gutxiago, baina izan, egiazki izan, biziaren erritoak adina dira sakramentuak, zazpitan zazpi eta askoz gehiago: irudi, agur, keinu, doinu, dantza bakoitza; musu, besarkada, begirada, hitz, ikur bakoitza; irribarre, malko, festa, dolu, otordu bakoitza; zapore, kolore, usain, doinu, ukitu bakoitza; egunsenti, ilunabar, jaiotza, heriotza, bizi-urrats bakoitza… bizi onaren, zorionaren, osasun betearen –edo Jainkoaren– sakramentu dira, izan daitezke.

“Zazpi sakramentu” katolikoen artean, bada osasunaren sakramentu berezi bat: “gaixoen oliadura”, gaixoari olioa emanez eta eskuak ezarriz egiten dena. Aspalditik dator. Markosen ebanjelioan irakurtzen dugu: “Joan ziren eta berri ona hots egin zuten bihozberri zitezen. Deabru asko botatzen zuten eta gaixo asko sendatzen, olioz igurtziz” (Mk 6,12). Eta Santiago, Jesusen anaia eta Jerusalemgo lehen kristau elkarteko buruaren gutunean:“Zuetako norbait gaixo dagoela? Dei egin diezaiela eliz arduradunei, gaixoaren alde otoitz egin eta Jaunaren izenean olioz igurtz dezaten. Fedez egindako otoitzak osasuna emango dio gaixoari eta jaikiaraziko du Jaunak, eta barkatu egingo dio, bekaturik egin badu” (St 5,14-15). Dagoen horretan, sendakuntza nahiz “bekatuen barkamena” lortzeko errito magikoa irudi lekiguke, eta gaizkiulertu horiek eta gehiago egon dira sakramentu honi loturik mendeetan zehar, gaurdaino. Baina jatorrian ez zen magia. Ez zen “erritoa” ere. Bizitzako zauriak sendatzeko zeuzkaten baliabideak ziren, garaian zekitenaren arabera. Eritasunen erremediotzat erabiltzen zuten olioa –igurtziz nahiz edanez– Mediterraneo inguruko kultura zaharretan, hoberik ezean. Biziaren eta osasunaren sakramentu zen olioa.

Orduen orduko erara. Gaur gaurko erara. Eta gaur zer? Oliadurak balio ote du gaixoarentzat sakramentu izateko? Zergatik ez? Ura – olioarekin batera, hain juxtu– bataiokoan bizi-dohainaren sakramentu den bezala, ogia eta ardoa eukaristiakoan bizi-elkartasunaren sakramentu diren bezala, zergatik ez da izango olioa gaixoarentzat ongizatearen, bakearen, osasunaren sakramentu? Olioa: lur eta ur, elikadura eta ukendu, sendogarri, sendagarri, usaingarri. Lurraren bedeinkapen gorputzarentzat, biziarentzat.

Bai, baina, olioa olio, kontua da gaixoen oliadurak aspaldi utzi ziola egiazko “sakramentu” izateari. VIII. mendetik aurrera bereziki, eliz teologoek halaxe irakasten zutelako, bekatuen barkamenaren eta “betiko salbamenaren” obsesioak gaixoentzako olioaren errito zaharra sustraitik kutsatu zuen: hil aurretik bekatuen osoko barkamena lortzea zen gaixoen kezka, hil orduko salbamena lortzeko. Zenbat eta oliadura heriotzatik hurbilago hartu, hainbat eta ziurrago egon zitekeen gaixoa Jainkoaren aurrera errugabe agertzeko. Beraz, oliadura hil aurreko errito bilakatu zen, “azken igurtzi”, “extremauntzio… Erruaren obsesioa, azken judizioaren izua, Jainkoaren beldurra. Erlijioa gaixogarri. Eta mila eztabaida eskolastiko, patologiko: oliaduraren emaitza nagusia gaitzaren sendaketa ote den ala bekatuen barkamena eta heriotzarako prestaketa; bekatu guztiak barkatzen ote dituen ala arinak bakarrik; gaixoa oliadura hartu aurretik bekatu larrien aitortza egiteko gauza ez bada, bekatu larriak ere barkatzen ote zaizkion ala ez, noiz bai eta noiz ez; bekatuen errua barkatzeaz gain, bekatuari dagokion geroko zigorra ere (“bekatuaren erlikia”) ezabatzen ote duen oliadurak (Trentoko Kontzilioak hala erakutsi zuen). Erlijioaren patologia.

Vatikanoko II. Kontzilioak oliadura zertxobait sendatu nahi izan zuen, sakramentu osasungarri bilaka zedin. Baina, gainerako sakramentuetan bezalaxe, ez nuke esango lortu zuenik. Izena aldatu zion, hori bai, “azken igurtzi” ordez “gaixoen oliadura” deituz. Baina erritoko hizkuntza lehengoa da funtsean, eta gaizkiulertuek presente diraute: behin eta berriro aipatzen da bekatua, Jainkoari barkamen eta erruki eske ari da, eta gehiegi bereizten dira osasuna eta salbamena.

Olioarekin nahiz oliorik gabe, eta oso bestelako hizkuntza batean, berreskuratu beharra daukagu gaixoen sakramentua, osasunaren sakramentu izan dadin benetan. Eta horretarako, funtsezkoena ez da errito bat berritzea, bizitza bera osasunaren sakramentu bilakaraztea baizik. Osasunaren erritoa berrituko bada, bestalde, Elizak berak berritu behar du, goitik behera eta behetik gora, bizitza osasuntsuaren sakramentu izan dadin egiazki. Eta, azken batean, ez da eliz arazoa: gure bizi-eredu pertsonala eta soziala ontzea da funtsezkoa. Hots, planetaren zauri larriak sendatzea, gizaki guztien eta bizidun guztien bizikidetza zoriontsua posible izan dadin.

Horretan eman zuen bizitza Jesusek, eta horretara deitu gintuen, ez dogmak sinestera eta erritoak egitera: “Herriren batean sartzen zaretenean (…), sendatu bertako gaixoak eta esaiezue: Gainean duzue Jainkoaren erregetza” (Lk 10,8-9).

4. Bizia zaindu

Bizi gara. Bizidun guztiok bizi-elkartasun handia osatzen dugu. Eta guztion eta bakoitzaren bizia zoragarria bezain hauskorra da. Beraz, zaindu dezagun bizia, ahal den osoena edo osasuntsuena izan dadin. Zaindu dezagun geure burua. Zaindu dezagun elkar. Zaindu dezagun eria. Nor ez da eri? Nork ez du behar norbaiten ardura edo artaketa samarriarra?

Biziaren –norberaren eta bizidun guztien biziaren– zaintzak izan behar luke jokamolde guztien irizpide, zaurituengandik hasita. Zeinen urrun gauden! Zeinen mindua dagoen mundua, batzuen (gutxiren) irabazia jarri dugulako neurri! Erabaki txikien aurrean gaude etengabe, baina erabaki txikiek biziaren zoria dute jokoan. Erabaki larrien aurrean daude etengabe erakunde handiak: planetaren bizia dute jokoan.

Sekula imajinatu gabeko ahalmenaren jabe bilakatu da gizakia, eta gero eta abiadura handiagoan ari da ahalmena hazten. Baina ez zaio zilegi ahal duen guztia egitea, biziarentzat on dena baizik. Posible da dagoeneko, diotenez, Neanderthal gizakia berpiztea, bere DNA klonatuz. Zilegi ote da? Bere biziaren eta guztion biziaren onerako bada izango da zilegi, ez bestela. Eta mamutak berpiztea? Eta untxi hegalaria sortzea? Bizidunen bizi-onura, zoriona da gakoa, ez zientziaren aurrerapena, ez batzuen irabazia. Horrekin ez dira, noski, galdera guztiak erabakitzen, kasu guztiak argitzen, baina irizpideak behintzat argi egon behar luke: planeta biziaren ongizatea, osasuna.

Horixe bera behar lukete irizpide nagusi erlijioek ere. Gaixoen oliadura dela eta ikusi dugu –adibidetxo bat besterik ez zen– nola bilaka daitekeen erlijioa gaixogarri, sendagarri ordez. Aski da erlijioen historiari gain-gainetik begiratzea. Eta erlijio kristau katolikoaren kasuan… ez da begi zorrotza behar zenbat jende gaixotu duen ikusteko. Ongi egin zuen, beraz, Joan Paulo II.a aita santuak biziaren kultura azpimarratuz, heriotzaren kulturaren aurka, baina ez zuen ongi egin biziaren kultura erlijioarekin lotuz eta erlijio gabeziak heriotzaren kultura dakarrela irakatsiz. Erlijioa osasungarri denean bakarrik da egiazko, baina erlijioa ez da berez erlijio gabezia baino osasungarriago (ezta erlijio gabezia erlijioa baino osasungarriago ere, berez). Gaitezen apal, bizia zaintzeko.

Hainbat ezarpenek, agintekeriak, emakumearen zapalketak, kleroarekiko dependentziak, injustiziaren zilegitzek, sineskeriak, sexu-obsesiok, erru-sentipenek, jainko-beldurrek, infernu-izuk… zoritxar asko ekarri dute. “Jainkoaren legeko” hamar aginduak, Kredoko dogma guztiak, sakramentu eta errito guztiak, “Eliza amaren” arau eta irakaspen guztiak gure bizia eta denona zoriontsuago egiten duen neurrian dira santu, gizatiarrago egiten gaituzten neurrian dira jainkozko. Eta gaixotzen gaituzten neurrian, bertan behera uztea da jainkozko betebehar santua.

Noiz den bata eta noiz bestea, ordea, ez dago beti argi. Argi-ilunezkoak dira bizidunon bidezidorrak, eta zalantza artean goaz aurrera, argiaren bila. Dena dagoeneko argi duenak biziaren zoriona arriskuan jartzen du. Inon arriskurik ez ikustea bezain arriskutsua da denean arriskuak ikustea. Inon mugarik ez jartzea bezain galgarria izan daiteke dena hesiz eta debekuz jostea. Askotan ez dakigu zer den biziaren onerako, zer kalterako. Ona ote da klonazioa? Ona ote da teknologia genetikoa? Ona ote da enbrioiekin ikertzea? Noiz, nola, zertarako diren. Ezin da esan “beti on”, ez “beti txar”.

Eta abortua? Berdin. Ezin da esan: “Nire gorputza da eta nire gorputzean nik agintzen dut”, edo, alderantziz: “Abortua pertsona baten hilketa da beti”. Ezin da esan: “Egun batzuetako enbrioia haragi puska bat besterik ez da”, ezta ere: “Lehen egunetik pertsona da”. Ezin da esan “Abortua beti libre”, ez “Aborturik sekula ez”. Oso egoera mingarri eta konplexuak gerta daitezke, bizidun baten bizia bakarrik ez, biren edo gehiagoren biziak daudenean jokoan. Eta egoera konplexuetan, biziaren zaintzak ardura, apaltasun, desatxikimendu handia eskatzen du. Erabakia zaila da, eta beti mingarria. Baina nor da nor inor kondenatzeko? Beste hainbeste esan liteke eutanasiaz: bizi-ontasunari edo osasunari kanpotik baldintzak jartzea zaila da, baina gutxieneko ontasun edo zorionik gabe bizitzea ez du merezi. Eta, beti ere, geure biziaren jabe eta arduradun gara, eta gure esku dago erabakimena, baina ez gara irlak, eta printzipio orokor handiek ere ez dira inoiz aski.

Bizidunen arteko tirabiran eta interes kontrajarrien bidegurutzean aurkitzen gara etengabe, nahitaez. Bidegurutze horietan, era bateko nahiz besteko ziurtasun osoa itsua da, eta ez du uzten bizia zaintzen, zaurietan arretaz ukendua jartzen. Erabakia ez datorkigu “goitik”, ez dago liburu sakratuetan idatzia, ezin digute agintari erlijiosoek diktatu. Ez dago behin betiko erabakirik. “Lege naturala” aipatzeak ere ez digu balio: Leon XII.a aita santuak txertoa debekatu zuen, “naturala” ez zelako. Zergatik ez, orduan, aspirina debekatu, edo telefono mugikorra, ez baitira mendian hazten, belarra bezala? Emakumeen bozka eskubidea ere naturaren izenean debekatu izan da.

Beraz, Kredo guztiez haratago elkarri apalki entzunez, elkarrengandik ikasiz, diferentziak onartuz, desadostasunak kudeatzen ikasiz bakarrik zaindu genezake biziaren ongizatea eta osasuna, bizidunon elkartasun zabalean.

5. Izaki guztien izadia osatuz

Bidean goaz. Osatu gabeko bidean goaz, geu ere osatu gabe, osasun beterik gabe. Bidea osatzen denean osatuko gara, baina inoiz osatuko ez den osotasun-bideari jarraitzean datza agian gure agian gure osasuna. Bideak ez du helmugarik, zerumuga baizik. Zerumugak, irispuntu zehatz jakina baino, inoiz amaituko eta itxiko ez den norabidea erakusten digu. Bideak egiten gaitu zoriontsu, forma eta kolore, ibar eta mendi-malda, zeru-gain eta ortzadar beti berriak agertu ahala. Ezeri atxiki gabe, dena eskertuz, hartzeko eta emateko guztiari zabalik. Dena dago zabalik. Jaio berriak gara, edo oraindik jaio gabeak. Mugarik gabea da gure helmuga, hesirik gabea gure osotasuna, bihotzaren desira bezala. Bete ezinak betetzen gaitu, osa ezinak osatzen. Eta amaigabeko dantza izango dugu atseden.

Bidean goaz eta etengabe kreatzen ari gara, etengabe kreatuak eta kreatzaile, kreazio osoarekin batera, izaki guztien elkartasunean. Izadi guztia kreatzen ari da, eta kreatura guztiak dira kreatzaile. Eta, erabat jaio gabe gaudenez eta jaiotzen ari garenez gero, “kreazio osoa erdiminetan intzirika dago” (Erm 8,22). Espiritu kreatzailea minez eta pozez intzirika ari da izaki guztien barnean (ik. Erm 8,26). Malkorik gabeko eguna iritsiko ote da? Min guztiak osatuko diren izadia osatuko ote da? Ez gara helmugaren jabe, baizik eta hurrengo urratsaren zordun. Bakoitzaren esku dago orain eta hemen urrats txiki bat aurrera egitea, min bat arinduz, zauri bat gozatuz, malko bat xukatuz. Guztion esku dago, orain eta hemen, urrats handi bat aurrerantz egitea, mundu justuago, senideago, zoriontsuago baterantz, gerra bat itzaliz, herri bat askatuz, espezie bat salbatuz. Ekonomia ekologiko baterantz, hazkunde jasangarri edo deshazkunde ordenatu baterantz, planeta osasuntsu baterantz.

Bidean aurrera saiatzea merezi du, pausorik pauso. Ez dakigu izaki guztientzat erabateko justizia lortuko ote dugun, ez gara gauza zer izango litzatekeen imajinatzeko ere:“begiak ikusi eta belarriak entzun ez duena” espero dugu (1 Kor 2,9). Baina izaki guztiekiko ahal dugun justuenak izanez zoriontsu izaten ikastea, saiatzea merezi du. Izadi osoaren osasun betea lortuko ote dugun ez dakigu, baina biziera global osasuntsua bizitzea zorionbidea da. Horri deritza itxaropen eragingarria.

Kreazioaren zazpigarren egunerantz goaz. “Eta bedeinkatu egin zuen zazpigarren eguna eta sagaratu, egun horretan hartu baitzuen atseden kreazio lanetik” (Has 2,3). Baina Kreatzailearen atsedena ez da gelditasun mugiezina, biziaren bakezko mugimendu kreatzailea baizik. Kreazio osoaren atsedena ere, biziduna bada, ez da (“izango” esan behar ote?) mugiezintasun geldoa, dantza unibertsalaren harmonia baizik.

6. Jainkoa Osasun, Osotasun, Osamen

Gaixotasunak sufrimendua dakar, eta sufrimenduak gaixotasuna areagotu dezake. Gurpil ero mingarria. Sufrimenduak geuregan eta besteengan, orainean eta geroan konfiantza galarazten badigu, bizi-poza galtzen dugu, eta bizi-indarrak ahultzen zaizkigu. Zertarako bizi? Zergatik bizi? Nork ez du galdera horren berri?

Azken galdera, askotan, “jainkoari” zuzendu izan diogu. “Haur asko daude gurasoek utziak, droga, prostituzioa eta gauza ikaragarri askoren biktima. Zergatik uzten du Jainkoak horrelakoak gertatzen?”, galdetu zion negar-zotinka Glyzelle, “kaleko haur” izandako 12 urteko neskatoak Frantzisko aita santuari, honek joan zen urtarrilean Filipinetara egindako bidaian. Aita santuak hunkiturik eta begiak zabalik entzun zion. Gero jaiki, neskatoa samurki besarkatu eta diskurtsorako prest zeuzkan paperak alde batera utzi zituen. Neskato baten negarrak hitzik gabe utzi zuen aita santua. Eta paperean prestaturik zekarren hitzaldiaren ordez, beste bat jaulki zitzaion bihotzetik.

“Haurrek zergatik sufritzen duten galdetzen digutenean, isiltzea izan dadila gure erantzuna, edota malkoetatik sorturiko hitzak”, esan zuen aita santuak. Malkoek arazten dituzte begiak eta hitzak. Eta bihotza kontsola dezakete. (Hala dio antzinako iruzkin errabiniko batek: Adam eta Eva paradisutik egotzi zituenean, hain atsekabetuak ikusi zituen Jainkoak, ze, gupidaturik, malkoak eman zizkien kontsolatzeko).

Baina nola hitz egin horrela Jainkoaz? Nola hitz egin Jainkoaz munduan gertatzen diren tragedia eta krudelkeria ikaragarrien aurrean? Zentzurik ba ote du galdetzeak zergatik uzten duen Jainkoak horrelakoak gertatzen? Ezetz esango nuke. Nire ustez, galdera hori zuzen lekiokeen edo erantzun dezakeen “jainkoa” ezin baita existitu, hor kanpoan. Haur eta helduek hainbeste sufritzen badute, ez daiteke izan inongo “jainko” anker nahiz onbera, ahalguztidun nahiz ahalgaberen erabakiz edo eraginez. Erantzule nagusia gizakien gizatasun gabezia da. Ez gizakien gaiztakeria preseski, gizatasun gabezia baizik, hau da, oraindik osoki izatera iritsi gabeko gizatasun mugatua, edo izatera iristeko bidean galdua.

Kreatzen ari gara, etengabe kreatuak eta kreatzaile, gizatasun edo izatasun osora bidean. Garen baino askoz gehiago, askoz hobeak izan gaitezke. Samariar on izateko gaitasuna gara dezakegu. Eta ontasuna garatu, osatu ahala, zoriontsuago izan gaitezke, eta alderantziz. Elkarrekin mundu eder zoriontsuago bat krea dezakegu, kaleko haurrik eta gerrarik gabe, eta abereei sufriarazi gabe. Ahal dugula sinetsiko bagenu, ahal izango genuke. Merezi du sinestea, geure buruan eta besteengan konfiantza izatea, izaki guztien funtsezko ontasunean, den ororen barne-muin eta barne-eragile den Bihotz onean. Horixe da Jainkoa: izaki guztien Bihotz taupakaria, Bihotz minbera, Bihotz gupidatsu zoriontsua, Bihotz sortzailea, Sormen sakratua.

Ez jo, beraz, Jainkoarengana, ezeren zergatiaren azalpen bila. Zergatik sufritzen dugun esplikatu ahal izango ligukeen “jainkoa” ez da sinesgarri. Kaleko haurrak izaten edo haurrak umezurtz utziz ama bat hiltzen zerbaitengatik utziko lukeen “jainkoa” ez litzateke sinesgarri izango. Ez litzateke izango, kito. Zerbait esplikatzen duen “jainkoa” gure esplikazioa da, gure buruaren sorkaria. Adam eta Eva paradisutik egozten dituen “jainkoak” ezin du izan. Ez zigortzen duen “jainkoak”, ez sufritzen uzten duen “jainkoak”. Ezta mundu hau den bezalaxe, hain mugatua eta oinazez josia, kreatu bide zuen “jainkoa” ere, aurrez jakin arren zenbat eta zenbat sufritu behar genuen eta elkarri sufriarazi behar genion, “munduaren autonomia” errespetatzeagatik kreatu ere, kreatzailea bera mundutik aparte bezala geratuz. Horrelako “jaun goiko”, Izaki Goren, begirale Gorenak –ahaltsu nahiz ahalgabe, on ala gaizto, ez dio axola– ezin gaitu kontsolatu. Ez da existitzen.

Ez dut sinesten horrelako “jainkorik”, baina sinesten dut Jainkoa: Maitasun sortzailea, izaki guztien bihotza den sormen santua. Izaki guztien Osotasuna, atal guztien batura baino infinituki “gehiago” dena, atal bakoitzean Oso. Eri eta gaixo guztien Osasun iritsi gabea, edo Osamen, Sendamen eragilea. Osatzen ari garenean, Osamena ari da gugan. Gaitzak sendatzen ditugunean, jainkozko Osamen edo Sendamena gara, Jainkoa bera gara, guregan gu geu kreatzen ari dena eta izaki guztiengan Osotasuna osatzen ari dena. Eta konfiantza horretan sakon eta libre oinarriturik, bizitzen eta kreatzen jarrai genezake, geure eritasun eta guzti, zergati guztiei erantzuteko premiarik gabe.

Ezin ote diogu, ordea, Jainkoari dei egin, haur gaixoak amari dei egiten dion bezala, egunez min duenean edo gauez beldur denean? “Larrialdian dei egin nion Jaunari, deiadar ene Jainkoari” (Sal 18,7). Nola ez ulertu gaixoaren deia? Nola ez adeitasun eta begirunez begiratu? Baina Jainkoa gaur modu sinesgarrian ahotan hartu nahi badugu, zenbait argiztapen beharko luke gaixo otoizlariaren deiak.

I. minbiziak eraman du oraindik orain, urtebete luzez gorriak pairatu ondoren. “Jainkoa” eta eliza aspalditxo utziak zituen, baina hil aurreko hilabete gogorrean zehar, bere egoera onartu ahala, barrena erabat bigundu zitzaion, eta bigundu ahala onartu zuen. Eta bakea aurkitu ahala otoitzean hasi zen, eta otoitz egin ahala baketzen. Aspaldi ahaztuak zituen errezo guztiak, baina azken egunetan esaten zuen: “Errezatzeak bake handia ematen dit”. Inork ez zion erakutsi, bere barrenak baizik, bere barren zaurituaren barrenagoko Misterioak. Gutxienekoa zen nola irudikatzen zuen Jainkoa. Bere umetako irudia berrituko zitzaion, noski, sinesgarri ez zitzaiolako aspaldi utzia zuen irudi bera, inork ez baitzion bien bitartean beste irudi “egokiagorik” erakutsi. Baina hori zen gutxienekoa hilzori luze hartan. Bere barru on hartako onenari ateratzen utzi zion, oinaze gorrien artean, eta Bakea eta Zorion sakona, bizi-poza –bai, egiazko bizi-poza hiltzeko zorian– aurkitu zituen bere baitan, bere haurrengan eta senarrarengan, bere lagun maiteengan. Izaki guzietan, esango nuke. Horixe da Jainkoa.

Eta horixe da otoitza, irudi guztiez haratago.Gure poz eta minetan otoitz egitean –esker on nahiz eske-otoitz–, ez diogu guregandik kanpo legokeen “jaun goiko” bati egiten otoiz, geure baitan gu baino handiagoari, gure baitako Osotasun, Osasun, Osamenari, Maitasun osatzaileari egiten diogu otoitz. Edo alderantziz: geure baitako eta izaki guztien baitako Osotasun misteriotsuak egiten digu otoitz, Osamenari osoki zabal gakizkion eta bakean osa gaitezen, bizi gaitezen.

Xabier Lete datorkit gogora, antzeko bidea egin baitzuen, azken urteetako bere eritasun larrian bereziki, Lourdesen batera lehenengo –bera ere gaixo–, Lourdes gabe gero. Eta Lourdes joan zitzaionean (2008) idatzi zuen poema datorkit gogora:

Eta zer, Jainkoa

otoitzekin eraikia

gure biluztasunean baizik ez bazina,

esku dardaratiak lotzen zaizkionean ikonoari

eta argi batek piztarazten duenean gauez

madonnaren irudi sotila.

Hor naukazu zure errukiari atxikia

azken desolaziotik babestua eta salbatua

izan nadila eskatuz

(“Neguan izan zen II”: Egunsentiaren esku izoztuak)

Ez, Jainkoa ez da, geure biluztasuna babestu beharrez, gure otoitzak eraikitzen duen Izaki Gorena. Gure biluztasun sakonean, sakonago, hondorago, agertzen den Osotasun hondorik gabea da Jainkoa. Gu ere, izaki gaixo osatu gabeok, geure hondoenean horixe gara. Eta Osotasun horixe osatzea dagokigu, geure eta besteen zauriak osatuz.

(Hemen 45, urtarrila-martxoa, 19-33 or.)