JAINKOA SINESGARRIAGO IZAN DADIN

Sinesten dut Jainkoarengan, baina bihotzari eta adimenari sinesgarri zaien “Jainkoarengan” bakarrik sinets dezaket.

Sinesten dut on dela Jainkoarengan sinestea, baina ongi sinesten bada. Hau da, sinesmenak irekiago eta apalago, libreago eta lagunago egiten banau. Sinesten dut Jainkoa on hutsa dela, on guztia, eta hobeak eta zoriontsuagoak egiten gaituela. Bestela, ez da Jainkoa, eta ez da sinesgarri.

Sinesten dut, Jainkoarengan sinesten ez duten askok sinetsiko luketela agian Jainko sinesgarriago batengan. Jorratuz, zaborrak kenduz, dakigunaren mugak ezagutuz eta ezjakintasuna aitortuz lagundu behar genioke geure buruari eta besteri hobeto sinesten. Konfiantza sakonean, gizatasun jatorrean, senidetasun zabalean bizitzen.

Sinesten dut, on eta zoriontsu izatea dela, azken batean, Jainkoarengan sinesteko modu sinesgarri bakarra.

Jainko sinesgarriagan modu sinesgarrian sinesteko, apaltasun handia behar da: norberaren mugak eta zalantzak aitortzeko, bidelagun eta solaskide izateko, bakarka eta batera bila jarraitzeko.

Geu baino handiago den arnasak eragiten digu.

1. Sinesten dut, baina zer da sinestea?

Sinesten dut Jainkoarengan. Baina Jainkoarengan sinestea ez da Jainkoa “badela” sinestea. Jende askok sinesten du ohe-ak (“objektu hegalari ezezagunak”: ovni-ak) badirela, eta halatsu Jainkoa badela ere, ohe erraldoi ikusezin baten pareko edo. Ez da aski fededun izateko. Bihotza onerako aldatzen ez duen bitartean, ez da Jainkoarengan sinestea. Txiki-txikitatik halaxe uste izan dutelako edo inguruko giroak halaxe pentsarazten diolako edo arrazoibide filosofikoak halaxe konbentzitzen duelako, askok sinesten dute “Jainkoa” badela. Baina badela sinestea baino askoz gehiago –eta askoz sakonago eta biziago, eta egia esan askoz sinpleago– da Jainkoarengan sinestea.

Eman dezagun, Kredoak eta dogmek “kristau-Jainkoari” buruz dioten guztia zehatz-zehatz halaxe dela sinesten duela norbaitek: Jainkoa Aita ahalguztiduna dela eta Jainkoarengan hiru nortasun eta zertasun bat bakarra direla, eta Jainkoak mundua ezerezetik kreatu zuela eta gizakia kreazio osoaren koroa eta nagusi egin zuela, paradisu eder batean hilezkor eta zoriontsu ezarriz. Eta Adan eta Eva lehen bikoteak bekatu egin zuela eta Jainkoak paradisutik bota egin zituela eta oinazea eta heriotza eta zoritxar guztiak hantxe hasi zirela, eta harrezkero Adan eta Evaren bekatua eta zigorra gizaki guztiengana igaro direla, Jesusengana eta Maria Birjinagana izan ezik. Eta halere Jainkoak gizakiak salbatu nahi zituela eta horretarako Israel herria aukeratu eta berari agertu zitzaiola eta salbatzailea agindu ziela. Eta duela bi mila urte Jainkoaren Seme bakarra bera Ama Birjinaren sabelean inongo gizonezkorik gabe gizaki bilakatu zela eta inolako “etenik edo urraturik gabe” jaio zela, argi-izpia beiran zehar igarotzen den bezalaxe. Eta Jesu Kristo Jainkoaren Seme Bakarra dela betidanik, Jainkoaren izaera berekoa, eta gizon egin ezkeroztik egiazko Jainko eta egiazko gizaki dela, bekatuan izan ezik. Eta lurreko bizitza laburrean nahi zuen mirari guztiak egin zituela (gaixoak sendatu, ogiak ugaldu, ura ardo bihurtu, hildakoak piztu), eta Eliza Katolikoa eraiki zuela, gotzainak eta aita santua buru ezarriz eta zazpi sakramentuak eratuz, eta aita santuari Eliza osoaren gain aginpide osoa emanez. Eta bekatu guztien ordainetan gurutzean odola isuri zuela, Jainkoaren nahia betetzeko, eta hirugarren egunean piztu egin zela, hilobia hutsik utzirik, eta handik berrogeita hamar egunera zerura igo zela gorputz eta arima. Eta haren ama Maria ere gorputz eta arima zerura jasoa izan zela. Eta halako batean Jesu Kristo berriro etorriko dela zerutik eta mundu osoaren amaiera gertatuko dela orduan, eta hildako guztiak berpiztuko direla eta heriotzak bereiziak zituen gorputz-arimak elkartu egingo direla berriro. Eta azken judizioa gertatuko dela, eta zintzoak betiko zeru ederrera joango direla eta gaiztoak betiko infernu latzera, eta ez erabat zintzo ez gaizto direnak garbitokira, osorik garbitu arte edo erru guztien ordaina ordaindu arte, eta ordu arte arimek bakarrik gozaturiko saria nahiz pairaturiko zigorra gorputzek ere gozatuko nahiz pairatuko dutela ordudanik.

Eman dezagun norbaitek hori dena bere horretan sinesten duela, hitzez hitz, esaldiz esaldi, irudiz irudi. Ez da aski fededun izateko, eta agian norbait izan daiteke fededun hori guztia bere horretan sinetsi gabe (baina hori beste kontu bat litzateke, eta utz dezagun alde batera).

Zer diot, ordea? Kredoak –Hamabi Apostoluen Sinboloak (III. mendekoak), nahiz Kredo nizear-konstantinoplatarrak (IV. mendekoak)– eta menderik mende onduz eta osatuz joan diren dogma santuek eta oraindik ere –oraindik orain– Eliza Katolikoaren Dotrinak gisa ageri dena zehazki sinestea ez dela fededun izatea? Ba ez, hori ez da fededun izatea. Izatekotan ere, fedearen azala besterik ez litzateke hori guztia “sinestea”.

Eta non da mamia? Hitz, formula eta dogma guztiek adierazi nahi duten baina iradoki besterik egiten ez duten misterioa da fedearen mamia: “Jainkoa” deitzen dugun misterio ongarria, adiskide minaren hitza eta gorputza bezain hurbila, zeruertza bezain atzemanezina. Zer da sinestea? “Jainkoa” deitzen dugun misterio horretan sustraiturik egotea, bizi-muinak harengan txertatzea. Zer da sinestea? Geure kezka eta beldur guztiak, ahal dugun neurrian eta ahal dugun baino gehiago ere, haren maitezko besoetan lasaitzea. Zer da sinestea? Bihotza bakean eta mundu osoa adiskidetasun unibertsalean murgiltzea. Zer da sinestea? Jainkoarengan eta jainkozko izatea. Zer da sinestea? BIZITZEA.

Sinestea hori guztia bada, ordea, nor ausartu “sinesten dut” esatera? Nolanahi ere, “sinetsi nahi dut”. Bete-betean eta sakonean bizi nahi dut. Jainkoarengan eta jainkozko izan nahi dut. Eta bizipen horren berri badut bihotzean; ilun-argitan sumatzen dut zer den edo zer izan ote litekeen. Baina bizi dudana baino askoz ere gehiago da. Beraz, Ebanjelioko epileptikoaren aitarena diot: “Sinesten dut! Lagundu sinesgabe honi!” (Markos 9,24).

Sinesten dut biziaren ongarria, izatearen onespena den Jainkoarengan. Sinesten dut bihotz-adimenen atxikimendu bizigarria merezi duen Jainkoarengan. Sinesten dut, bizi izatea, egiazki izatea dela sinestea, azken muinean. Sinesten dut sinetsi nahi dudala, sinesten dudala.

2. Sineskizunek sinesmena oztopatzen dutenean

Sinesmen horren lagungarri behar lukete gure hitz eta erritu guztiek, gure dogma, Kredo, dotrina eta teologia guztiek. Eta lagungarri izateko, “sinesgarri” behar lukete. Hemen “sinesgarri” esatean, zera esan nahi dut: adimenarentzat onargarri eta pentsagarri, erakargarri eta pentsarazle bezainbat. Fedea ez da sineskizun eta formuletan agortzen, noski, baina sineskizun eta formula guztiek Jainkoarengan egiazki sinesten lagundu behar ligukete, hau da, askatasunean, bakean eta adiskidetasunean bizitzen. Fedea ez da ideia-kontua, baina fedezko ideiek fedearen eragile behar lukete, egiazko fedearen adierazle bezainbat. Sinesmena ez da arrazoi positibora edo zientzien esanetara inolaz mugatzen, baina sinesmena eta arrazoia ez daitezke elkarren aurkako izan; sinesmenak arrazoiari begirada zabaldu behar lioke, eta arrazoiak fedeari bidea urratu. Elkarren adiskide eta akuilari izan behar lukete etengabe. Fedezko ideiek adimenarentzat “sinesgarri” (pentsagarri eta pentsarazle) izan behar lukete, sinesmen biziaren eragile izango badira.

Eta galdetzen dut: gure fedeko hainbat ideia eta formula egiazko fedearen adierazle eta egiazko fedearen lagungarri ote dira? Esate baterako: arestian aipatu dudan kristau-fedeko dogma-bilduma horretan ez ote dira gaurko gizakiak nekez pentsa eta “sinets” dezakeen hainbat esamolde, ideia, irudi? Beste adibidetxo soil bat: Gabon bezpera honetan, honako otoitz hau egin dugu Eukaristian: “Eskaintzen dizugun opari honek, Jauna, baketu gaitzala zurekin; horrela, grazian indarturik, gure Salbatzailearen jaiotza ospa dezagun. Errege bizi baita…” Horiek entzutean, edonori sor lekizkioke galderak: Jainkoa haserre ote dago ba? Opariak berarekin adiskidetuko ote gaitu? “Errege bizi” ote da?

Gaurko gizakiek Jainkoarengan sinetsiko badute –sinetsiko badugu–, gure hitzek, ideiek, formulek, gure Jainko-irudiek ahalik eta sinesgarrien behar lukete izan. Ez dugu derrigor aspaldiko formulak eta otoitz beneragarri guztiak zertan bazterturik, baina ausardia handia eta malgutasun handia beharko genituzke, gure esamoldeak eta irudiak gaurkotzeko, aspaldiko pentsakizunak ahal den neurrian gaurko pentsamoldeetara egokitzeko. Ez, noski, gaurko pentsamoldeak dogma bihurtzeko, aspaldiko dogmen esanahia hobeto ulertzeko baizik, eta bihotz-adimenak federa irekitzeko. Gaur eta hemen “sinesten dut”, “sinetsi nahi dut” berriro esateko.

Malgutasun, ausardia, askatasun handia behar genituzke. Eta funtsezko bi arrazoirengatik hori: 1) hitzak eta ideiak edo “sineskizunak” aldatzean ez delako egiazko sinesmena berez jokoan jartzen; 2) eta hitzak eta ideiak gaur ulergarri, argigarri, zabalgarri gertatzen ez badira, sinesmen bizia oztopa dezaketelako.

Edozein Jainko –hau da, edozein Jainko-irudi, edozein Jainko-ideia– ez da sinesgarri. Garai batean sinesgarri ziren hainbat Jainko-irudi ez dira jada (hain edo batere) sinesgarri. Jakina, gerta daiteke, gaur egun gehienontzat sinesgarriago den Jainko-irudia beste askorentzat sinesgarri ez izatea. Edo gaurko sinesgarritasuna bihar galtzea. Eta zer? Horrek ez gaitu eszeptizismora edo erlatibismora kondenatzen. Alderantziz: zurruntasunak darama barnean eszeptizismoaren eta erlatibismoaren harra. Bizia bezain aldakorrak dira gure ikuspegiak. Bizia, izan ere, oso mugikorra eta malgua baita. Berritasun-sortzaile harrigarria da bizia, eta berrituz bakarrik iraun dezake bizirik. Fedeak ere bai, bizia bada. Bihotzean eta adimenean irudiak berrituz bakarrik sinets daiteke Jainko biziarengan, irudi eta ideia guztien gainetik dagoen Jainkoarengan.

Jolastu al zara inoiz kaleidoskopioarekin? Tutu soil bat da: ispilu batzuk muturrean eta koloretako paper-izpiz betea sabela Jostailurik sinpleena. Baina eragin iezaiozu eta begira ezazu muturretik barnera: zoragarrizko irudi koloredunak ikusiko dituzu, zoragarrizko simetrian, etengabe aldakor eta etengabe eder. Kaleidoskopio arrunt bati baino gutxiago eskatuko al diogu gure fedeko Jainkoari? Eder eta erakargarri izan behar du Jainkoaren irudiak, sinesgarri izateko. Baina nola izango da eder eta erakargarri, beti ikusiaren, esanaren, pentsatuaren errepika izanez? Irekitasunak, mugimenduak, inguruarekiko harremanak, etengabeko aldaketak eusten dio biziari bizirik.

Sinesten dut bizia baino ere mugikorrago, koloretsuago, erakargarriago den Jainkoarengan. Sinesten dut bizia bezain malgua eta berritzailea den sinesmenean.

3. “Jainko” hitz hori…

“Jainko” hitza bada. Gero, nahi den guztia eztabaida daiteke: hitz horrek zentzurik ba ote duen, “Jainko” delako hori ba ote den, izatekotan ere zer edo nor ote den… Baina hitza hor dugu. Edo hitz horren pareko hitzak, konta ezin ahala, beste hainbat kultura eta erlijiotan: sanskritoko dev (distira, argia) sustraitik eratorriak diren Zeus, Deus, Dios, Dieu; germaniarren Gott, God…; euskaldun zaharren Ortzi; Polinesiako maorien Io (gorena); ukposo leinuko beltzen Uwoluwu (goikoa); mongolen Tengri (zerua); txinatarren Tien (zerua); zoroastrista edo mazdeisten Ahura Mazda (jaun jakintsua); juduen Jahve. Zerrenda hutsak liburu lodia beteko luke.

Hitz hutsa ote da? Hitz hutsik ba ote da? Hitz guztiek bezala, “Jainko” hitzak ere ez ote du, noiz edo noiz bederen, zerbait adierazi? Bai, adierazi du, zalantzarik gabe, milaka urte luzeetan. Kultura handi eta txikietan; ezjakinen ezpain xumeetan eta jakintsuen hitz jantzietan; otoitz, orakulu eta ipuinetan; maitasun-hitzetan eta gerra-adierazpenetan.

Eta gaur. “Jainko” hitza ez da denborak eta nekeak higaturiko inskripzio zahar hutsa, aspaldi batean eder eta esanguratsu izana, orain ilun eta mutu bilakatua. Gaur ere, milaka milioi gizakirentzat da “Jainko” hitza euren hiztegiko hitz nagusi. Inork ez luke hitz hori arinegi baztertu behar, alfer edo hutsal delakoan.

Zer diot, bada, “Jainko” diodanean? Hizkuntza guztietako hitz guztiek esan dezaketen baino gehiago. Erlijio guztietako irakaspen guztiek esan dezaketen baino gehiago. Idazki sakratu guztiek esan dezaketen baino gehiago. “Gehiago” horixe, hain zuzen. Beti gehiagoren zantzua da “Jainko” hitza. Gehiegiaren zantzua. Eta gure eguneroko hitzik soilena ere ez ote da gehiago baten iturritik sortua? Hitz oro ez ote dago gehiagora, gehiegira, zabalik? Hitzaren miraria. Beti ihes egiten digun osotasun baten inpronta da hitza. Dena esan ezina dela esaten du hitzak. Baina hitzak esaten du. Hitzaren ahalmena eta ezina. Eta “Jainko” hitza da hori esateko hitz aproposa. Gehiagotik gehiagora bizi garen eta gure neurria gehiegia delakoaren ziurtagiria. Gehiegikeria zapaltzaile bihurtzen ez den neurrigabea. “Jainko” hitza: ur handietan ez galtzeko iparra, lur arinegian ez zimeltzeko sustraia, ekaitzean tinko irauteko oinarria, daukagunarekin ez etsitzeko hegoa.

Gizakiaren hitz bakoitzak neurriak eta mugak gainditzen ditu. Hurbildu ahala urruntzen zaigun horizonte iheskorrean kokatzen digu errealitatea bere osoan, errealitate osoaren zentzua bere irekian. Eta horizonte zabal eta iheskor horixe adierazten du nolabait “Jainko” hitzak. Guztiaren guztizko zentzu atzemanezina, esanezina.

Baina ez da hori ere. Ez da hori bakarrik. Izaki eta gauza guztien erabateko hurbiltasun beroaren adierazpide ere bada “Jainko” hitza, hitz guztiak baino areago. Izarren bihotza galdatan dago, eta izar-hauts hoztuak dira lurreko izaki guztiak; baina izarren lamada bihotzean darama izotzik izoztuenak ere. Eta izadiaren arnasa hitz bilakatzen da. Garena baino handiago eta beroago den arnasaren adierazpide da “Jainko” hitza. Eta maitasunik beroenaren ikur. Eta ederrenaren seinale. Sortu gintuen eta bizirik gauzkan su misteriotsuaren ezaugarri. Hitz alfer eta hutsala ote?
Sinesten dut “Jainko” hitzak adierazten duen ederraren eta onaren betea. Sinesten dut hitz guztiek esan nahi eta ezin duten errealitate betea, errealitate ororen bihotz beroa. Sinesten dut ideia eta irudi guztien haraindi, izen eta irudi ezberdin guztien barnean den Jainkoarengan.

4. Zer frogatzen dute frogek?

Ahaleginik harrigarrienak egin dituzte teologiak eta filosofiak Jainkoa badela frogatzen. Baina esango nuke, froga horiek ez dutela inoiz fedegabea fededun egin. Fededuna tinkoago sentiaraz zezaketen bere fedean, baina fedegabea ez zuten inoiz betetzen; hitzik gabe gelditzen zenean ere, barruagoko ilunpeak ez zizkioten argitzen. Egia esan, fededunari berari ere halako hustasun-sentipen bat uzten zioten barnean, eta hondo-hondoko zalantzak ez zizkioten erabakitzen.

Ulertzekoa da. Jainkoa badela frogatu, eta gero zer? Gero lehenean. Froga distirantea izan daiteke, formalki hutsik gabea, teorikoki biribila, zirrikiturik gabea. Baina horixe, bere baitan itxia, logika formal baten esparrura mugatua; “Jainkoa” deitzen dugun errealitatea, ordea, ez da logika formalaren esparruetan kabitzen; sinesmenak ezin du logikaren aurkakoa izan, baina Jainkoa ezin da logikaren barruan kabitu. Adibidez: “Berez ez den oro bestek egina da; munduko izaki guztiak bestez dira; beraz, mundu osoa bestez da, eta Egilea behar du. Egile horrexeri deitzen zaio Jainkoa”. Itxuraz, ez dago zer esanik. Edo bai? “Eta Jainkoa bera nork egin zuen?”, galdetuko du norbaitek, zenbait haurrek bezala. “Jainkoa betidanik berez da”, erantzungo dio beste norbaitek. “Eta zuk diozun Jainkoa betidanik berez omen den bezalaxe, mundua bera betidanik berez balitz?”, jarrai dezake lehenengoak. Eta, egia aitortu nahi badute, bata eta bestea hasten dira galduxeak sentitzen, unibertso mugagabe handiaren eta errealitate mugagabeko txikiaren aurrean galduxeak sentitzen garen bezala. Neurriak galduta, hitza galtzear.

Hobe horrela. Baina garbi jokatzekotan: gure froga guztiak oso barruti estuetan bakarrik balio digutela aitortzekotan. Eta hori biek: Jainkoaren frogarik eza fedegabeziaren oinarri jartzen duenak eta Jainkoaren ustezko froga fedearen euskarritzat nahi lukeenak. Azken batean, bizitzan funtsezkoa den ezer ez da frogatzen (justizia, maitasuna, edertasuna, konfiantza…). Eta frogatzen den ezer ez da funtsezko. Jainkoa frogatzerik balego, ez litzateke Jainkoa izango, egiaztatzen den hipotesi matematiko bat edo probeta batean egiten den esperimentu bat baizik. Eta ez gara horretatik bizi.

Guztiaren buruan, zer frogatzen dute froga guztiek? Ziurtasun baten premia, zentzu orokor baten falta, euskarri baten beharra, oinarri baten desira. Jainkoaren frogatan bagabiltza, ez da Jainkoak gure frogarik behar duelako, guk behar dugulako baizik. Eta Jainkoaren “beharra” edo egarria ez da gizakiarentzat lotsagarri. Geure burua zertxobait tinkatu nahi genuke, geure kontingentzian. Eta Jainkoak berak frogatuko bagintu? Hau da, Jainkoa balitz gure izaera kordokaren zimendu arin eta tinkoa? Beharrak sortu ote du, ordea, Jainkoa? Eta “eginak” garelako bagina Jainkoaren behar? Egarriak sortu ote du iturria ala gorputzaren osagai den iturriko urak egarria?

“Jainko” hitzak errealitate ororen funtsa adierazten ote du edota hutsaren hutsa? Hortxe bereizten dira sinestuna eta sinesgabea. Baina ez dezagula uste bataren eta bestearen arteko mugak hain garbiak direnik. Gerta daiteke fededunaren fedea oso azalekoa izatea, hau da, sineskizun, erritu eta arau-betekizunez osatua batik bat; eta gerta daiteke fedegabearen fedegabezia ere azalekoa izatea, erlijio-sistema baten ukapena, Misterio handiaren ukapena baino areago. Gerta daiteke azaleko fededuna sakonean fedegabe izatea, eta azaleko fedegabea sakonean fededun. Eta gerta daiteke, fededunik handienek zalantza sakonak izatea eta fedegaberik gordinenek barne-irekitasun sakona izatea. Eta gertatu behar luke, bai fededuna eta bai fedegabea bila ibiltzea. Hurbiletik ikustera, fededunaren eta fedegabearen arteko mugak oso lausoak dira, beraz; bien arteko tartea hutsa; edo tartean Jainkoa. Jainkoaren arnasa mugalaria da, muga guztien gainditzailea. Jainkoaren Espiritu hegalariarentzat ez dago mugarik. Eta mugaz gaindi garamatza mugaz muga.

Sinesten dut esanezina delako frogaezina den Jainkoarengan. Sinesten dut froga daitezkeen errealitate guztien iturburua eta funtsa den Jainkoarengan. Sinesten dut geure ibilbide labainetan eskutik garamatzan esku gordea den Jainkoarengan.

5. Jainkoa okerrerako denean

Aspaldi idatzi zuen M. Buber filosofo eta mistiko judu handiak: Jainko hitza da gizakiaren hitzik laidotuena, orbanduena, urratuena. Giza belaunaldi guztien ondarerik beltzena darama gainean. Liskarbide eta borrokarako dei izan da, belaunaldiz belaunaldi. Jainkoaren izenean hil dute, eta Jainkoaren izenean hil dira. Jainkoaren izenean konkistatu dira lurraldeak, pertsegitu dira sinesgabeak, torturatu dira herejeak. Jainkoaren izenean ustiatu da izadia, hil dira abereak. Jainkoaren izenean ukatu da askatasuna, zapaldu dira eskubideak. Jainkoaren izenean zuzenetsi dira inperioak, justifikatu dira indarkeriak, bedeinkatu dira jauntxokeriak. Jainkoaren izenean sartu zaie gizaki gaixoei giharrerainoko ikara beltza.

E. Galeanok idatzi berria du: “Planetako presidenteak bere hurrengo krimena iragarri du Jainkoaren eta demokraziaren izenean. Jainkoari kalumnia egiten dio horrela. Eta demokraziari ere kalumnia egiten dio. ‘Ez nire izenean’, dio Jainkoak”.

Edozer gauzari deitu zaio “Jainko”, borondaterik onenarekin agian, baina ondoriorik negargarrienekin. Eta beldurraren eragile eta botere-sistemaren euskarri eta helburu makurren legitimatzaile eta giza ahuleriaren lilura bilakatu da Jainkoa. Eta gizakiak berak ezinean asmaturiko jainko-irudiaren biktima bilakatu da gizakia. Eta bere kalterako egin dio otoitz bere ezinean. Baina aurpegian ezagun zuen, ez zuela Jainkoak zoriontsu egiten. “Zure Jainkoagan sinetsiko nuke, salbatuaren aurpegia ikusiko banizu” (F. Nietzsche). Zoriontsuago ikusiko bazintut. Fededunok mundu zoriontsuago baten alde saiatuko bazinete.

“Ez nire izenean!”, egingo liguke deiadar Jainkoak, egiterik baleuka, bere izena okerrerako erabiltzen dugunean, bere izenean bihotzean larria eta munduan zoritxarra eragiten dugun bakoitzean. Ez ote da deiadarka ari? Ez ote gaude gor?

Ez dut sinesten gizakiaren eta naturaren zoritxarrak areagotzen dituen “jainko” izeneko mamurik. Sinesten dut on guztia eta ontasun hutsa den Jainkoarengan. Sinesten dut gizakia zoriontsuago eta senideago egiten duen Jainkoarengan, zoriontsuago eginez senideago eta senideago eginez zoriontsuago bihurtzen duen Jainkoarengan.

6. Ezagutzen omen duenak ez du ezagutzen

Jainkoa ezagutu ustea da Jainkoaren izenean egin diren makurkeria guztien sustraia. Jainkoa ezagutzen duela uste duenak aise pentsa dezake Egiaren eta Onaren eta Zuzenbidearen jabe (bera bakarrik) dela, zein den zintzo eta zein gaizto edo zein den egiazko fededun eta zein hereje erabaki dezakeela, besteak bere erlijioa hartzera behartu eta herejeak krudelki pertsegi ditzakeela. Ez du Jainkoaren berri. Jainkoaren begirunea galdu du. Jainkoa ideia estu edo objektu txatxar bihurtu du. Bere burua –edo bere taldea, bere erlijioa edo bere Eliza– jainko bihurtu du.

Eta bere burua une historiko jakin batean erabat agertu omen duen Jainko Bakarrarengan sinesten duten erlijioek dute horretarako arriskurik handiena. Erlijio monoteistak berez intoleranteak eta biolentoak direla salatu izan da. “Berez” direnik ezin esan, baina historian zehar oso maiz halaxe gertatu denik ezin ukatu. Jainko Bakarraren agerpena aitzakia huts bihurtzen dute sarri erlijio monoteistek. Eta begiratu bestela judaismoaren, islamaren eta –inori baino gehiago agian– geure kristautasunaren historiari. Intolerantzia eta absolutismoa, ordea, Jainko bakarraren ukapen biribila dira. Izan ere, Jainkoa bakarra dela esateak guztien Jainkoa dela esan nahi baitu. Guztiena. Zenbat Jainko dira? Izenak adina, baina izen guztiak baino haratago bat eta bera. Eta inor ez da haren agerpenaren jabe.

Jainkoa etengabe agertzen ari da munduan. Edonori, edonon, edonorengan, edozertan. Eta noizean behin, han-hemen, badirudi, Jainkoaren agerpena argiago edo beteago gertatzen dela, halaxe sumatzen delako. Baina Jainkoa ageri denean, inork beretzat hartu ez dezakeen misterio bezala ageri ohi da, inork inori inposa ez diezaiokeen misterio bezala. Zenbat eta fededunago, hainbat eta apalago, hainbat eta toleranteago. Begira Jesusi. Edo begira, harengandik urrun, Asisko Frantziskori. Zenbat eta Jainkoa ezagunago, hainbat eta Jainkoaren misterio ezagutezinaz ohartuago.

Zenbait fededuni –bereziki, zenbait teologori eta Eliz irakasleri– entzutera edo irakurtzera, badirudi Jainkoaz dena dakitela, hor nonbait. Oso gutxi dakiten seinale da. Jainkoaz ezer dakienak, badaki ez dakiela ezer. “Ezagutu”, jakin eta argiro esan daitekeen Jainkoa ez da Jainko.

Teologorik sakonenek eta mistikorik handienek aho betez aitortzen dute: Jainkoaren misterioa ez da kabitzen munduko agerpen guztietan, are gutxiago gure adimen eta irudimen txikian. Jainkoari buruzko geure jakite guztian, ez gara iristen Jainkoa zer den jakitera, zer ez den jakitera baizik (Akinoko Santo Tomas). “Jainkoa zer eta nolakoa ote den galdezka ari zara. Jainkoa ez da imajinatzen duzun ezer. Jainkoa ez da pentsatzen duzun ezer” (San Agustin). Jainkoa: misterio goren eta barrena, esanezin eta salbagarria, ezagutezin eta maitagarria.

Jainkoa aitortzen dugunok idolo bat aitor dezakegu konturatu gabe, eta Jainkoa ukatzen duten askok idoloak uka ditzakete, ez Jainkoa bera. Eta, jakina, hurbilago legoke Jainkoarengandik “gezurrezko jainkoa” ukatzen duena, aitortzen duena baino. “Jainkoaren barne-bizipenik ez duten biren artean, Jainkoa ukatzen duena hurbilago dago Jainkoagandik, aitortzen duena baino” (Simone Weil).

Sinesten dut jakin, esan eta irudika dezakegun baino handiago dela Jainkoa. Sinesten dut, inongo agerpen, Eliza edo dogmak ez duela agortzen Jainkoaren ezagutza. Sinesten dut Jainkoa ez dela Jainkoa baino txikiago, Jainkoari esker. Baina sinesten dut ere, geure bihotz-adimenen barrenean, argi-ilunetan edo ilun-argitan, badugula Jainkoaren berri, bere baitan biltzen gaituen misterio hondogabearen berri bezala.

7. Batzuk maiteago besteak baino?

Bibliaren ildotik, kristauok oso ohituak gaude esatera: Israel da Jainkoaren herri berezia, herri aukeratua; Jainkoak nahi duena maite du edo maiteago bederen; Kainen eskaintzak ez zituen onartzen eta Abelenak bai; Jakob maiteago izan zuen Esau baino, Israel maiteago Egipto baino, David maiteago Saul baino. Eta hala harrezkero beti: urlia maiteago sandia baino, eta sandia maiteago berendia baino.

Argi eta garbi diot: ezin dut horrelakorik Jainkoarengan ulertu. Eta ez norbait beste norbait baino maiteago izatea zer den ulertzen ez dudalako. Nork ez du horren berri? Baina, hain zuzen ere, ezin dut Jainkoarengan horrelako jokabiderik onartu. Norbait “maiteago” lukeen Jainkoarengan ezingo nuke sinetsi. “Nor zara zu Jainkoari mugak jartzeko eta askatasuna ukatzeko? Jainkoak norbait maiteago badu, nor zara zu eragozteko?”, esango zait. Nik erantzun diezaioket: “Noski, Jainkoak hala jokatuko balu, nik halaxe onartu beharko nuke. Baina ezin dut Jainkoa hala denik sinetsi. Eta zuk nola dakizu Jainkoa hala denik? Nondik dakizu, Jainkoak batzuk maiteago dituela besteak baino?” “Bibliari begiratu besterik ez duzu. Garbi asko ageri da”, esango lidake agian. Eta hemen beste eztabaida bat hasiko nuke neure objektorearekin. “Aizu –ihardetsiko nioke–, ez didazu ba esango Biblian esaten den guztia hitzez hitz sinestekoa denik! Egiptoko faraoia Jainkoak berak hebrearren aurka apropos gogortu zuela ere kontatzen da Biblian, eta gogortu zelako are gogorrago zigortu zuela gero Jainkoak. Israelek bere etsai guztiak suntsitu behar dituela ere bai, esaten da Biblian. Baita txerrikia, itsaskiak eta odolkiak jatea debekatua dagoela ere. Eta gotzainak ezkondua izan behar duela. Eta San Paulok dio, burua mantelinaz estalita eduki behar duela emakumeak elizkizunetan. Eta zenbat horrelako, aizu! Eta Biblian zer hartu eta zer utzi, noiz erabaki da behin betiko?” Ez dakit adostasun betera iritsiko ote ginatekeen. Ez lioke axola.

Biblian agertzen da, beraz, baina horrekin ez da nahikoa. Eta Jainkoak kuttunak dituenik ezin dut sinetsi. Nola ulertzen dut, bada, Biblian (ez hain sarri) ageri den “hautapenaren” kategoria hori? Jainkoak norbait “aukeratu” duela esateak niretzat zera esan nahi du: Jainkoak denak banaka maite dituela, eta denak bakarka aukeratzen dituela. Ez batzuk bai eta besteak ez, edo batzuk besteak baino gehiago. Guztiak. Baina ez orokorrean, anonimatu itsu eta mutu batean bezala, baizik eta bakoitza bakarra balitz bezalaxe. Ama on batek bere haur guztiak maiteko lituzkeen bezala-edo, eta askoz ere gehiago. Israel Jainkoaren herria dela esateak, niretzat zera esan nahi du: denak direla Jainkoaren herri, baina bakoitza bere izenez eta bere izaeraz, eta apalenetik eta zapalduenetik hasita.

Sinesten dut gizaki eta izaki bakoitza absolutuki maite duen Jainkoarengan. Sinesten dut izaki eta gizaki bakoitzarekin, nolabait esateko, itun partikular hautsezina egin duen Jainkoarengan. Sinesten dut ortzadarra eta unibertsoa beteko maitasun-altzo zabala den Jainkoarengan.

8. Jainko zigortzailearen mamua

Jainkoaren haserrea, Jainkoaren zigorra, Jainkoaren zokor-mazo kirten-luzea, Jainkoaren mendekua, betiko infernu goria… Aspaldian ez da horrelako predikurik entzuten, baina zenbat izu eta larri sartu duten fededunengan sineskizun horiek menderik mende, misioz misio, pulpiturik pulpitu, aitorlekuz aitorleku! Beste ezerk baino gehiago itsustu dute Jainkoaren irudia. Beste ezerk baino fedegabezia gehiago ekarri dute.

Eta bekatuaren inguruko muntaia erraldoia… Badirudi, bekatuaren eta erruaren inguruan eratu dugula kristautasun osoa. Berri ona iragartzen, “bekataritzat” ematen zirenei harrera on egiten eta “gaixo” bezala tratatzen, Jainkoaren grazia absolutua aldarrikatzen zuen Jesusen erlijioa erruaren eta bekatuaren erlijio bihurtu dugu. “Ez nire izenean!”, esango liguke Jesusek. Jainkoak ez gaitu errudun ikusten, gaixorik eta ezinik baizik.

Haserretzen den eta zigortzen den Jainkoarengan ezin dut sinetsi. Eta Biblia aipatzeak ez du balio hemen ere. Eta aipatzekotan, aipa bedi horien ondoan seme galduaren parabola, eta erabaki bedi bietan zein den Jainkoaren irudirik hurbilena: Jainko zigortzailearena ala seme galduaren aitarena. Zeren biak elkarren aurkakoak baitira, eta bietan bat aukeratu behar. Jesusek bigarrena aukeratu zuen, noski. “Baina Jesusek ere baditu Jainkoaren zigorrari buruz esaldi gogor askoak”, esango zait. “Bai noski! Jesusek ez zituen –bere garaiko gizakia izanik, ezin zuen– Jainkoari buruz ohikoak ziren irudi oker guztiak erabat baztertu, baina aukera garbia egin zuen. Eta nago, aukera hori urrunago eramango lukeela gaur egun, eta horixe egiteko eskatzen digula”. “Zuk hala uste!”. “Eta zuk bestela!”. Beraz, aukeratu egin behar.

Nik ezin dut sinetsi, gaurko kulturan sinesgarri zaidan markoaren barruan izan ezik, eta Jainko zigortzailea ez zait gaur sinesgarri. Egindako gaitzak, berez, zigor-ordaina (esate baterako, kartzela) eskatzen zuela pentsatzen zen oraindik orain arte, gaitza ordaintzeko, espiatzeko. Gaur, berriz, zigorrari (kartzelari, kasu) beste xede bat ematen zaio, teorian behintzat: gaizkileari berriro gaitzerako bidea eragoztea eta, batez ere, gaizkilearen bergizarteratzea. Eta zein da, azken batean, gaizkilea bergizarteratzeko eta ongile bihurtzeko biderik onena? Zigorra ala gizatasuna? Biak? Baina zerk eragiten digu gehien? Zer nahi zenuke zeuretzat? Nik uste dut, zigorra baino eragileago dela ontasuna, kartzela baino gizatasuna, eta kartzelan izatekotan ere gizatasuna. Zigorrak onbidera dezake norbait, baina nekez bihur dezake on. Eta on izatera iritsi gabe onbideratu denak lehentxeago edo geroxeago baztertuko ditu onbideak.

Gizakion irizpideko eta neurriko izango litzatekeen Jainkoarengan sinestea ez du merezi. Ongia saritzen eta gaizkia zigortzen duen Jainkoarengan sinestea ez du merezi. Horretarako aski gara geu. Gaizkilea zigor bidez onbideratuko lukeen Jainkoarengan sinestea ez du merezi. Aspalditik saiatu gara alferrik gizakiok horretan. Ez al litzateke ederrago gaiztoa gizatasunaren poderioz gizatiar egitea, gaizkilea onaren poderioz on bihurtzea? Hori baino gutxiago esperoko al dugu Jainkoarengandik? Jesusek ez al zuen gizakiaren onean gehiago sinetsi gaizkian baino? Eta ez al zuen Jainkoaren ontasunean, graziaren ahalmenean bakarrik sinetsi?

Sinesten dut onaren indar gordea den Jainkoarengan. Sinesten dut, gizaki bakoitzaren eta izaki bakoitzaren lagun hurko, sendagile on, aita-ama samur den Jainkoarengan. Sinesten dut, onaren ahalmena eragileago dela gaizkiarena eta zigorrarena baino. Sinesten dut ontasunaren ahalmen hutsa den Jainkoarengan.

9. Mundua eta Jainkoa: ez bat eta ez bi

Mundua eta Jainkoa ez dira bat. Horretan ados leudeke fededun gehienak, arazo handirik gabe. “Mundua eta Jainkoa ez dira bi” esango balitz, ordea, kopeta asko zimurtuko lirateke. Eta izan, bi baieztapenak elkarren pare-parekoak dira, eta bata bezain desegokia bestea. Bata monismoa da (Jainkoa eta mundua errealitate bat bakarra), bestea dualismoa (Jainkoa eta mundua bi errealitate desberdin).

Mendebaldeko teologia eta espiritualitatea dualista izan da, monista baino gehiago. Gure arteko fededun arruntek Jainkoaz pentsatzen dutenean edo Jainkoari otoitz egiten diotenean, euren irudimenaren barrura sartzerik bagenu, ikusiko genuke “beste zerbait” edo “beste norbait” bezala irudikatzen dutela. Aurrez aurre dugun “super-gizaki” baten trazuz imajinatu ohi dugu oro har Jainkoa. Gu baino neurrigabe handiago baina azken batean gure irudiko den “norbait” bezala; gure antzeko sentipenak, hitzak eta jokaerak dituen “pertsona” bat bezala.

Badakit ur handiegietan sartzera noala, baina iruditzen zait, askok eta askok Jainkorik ez dela esaten dutenean, horrelako “super-gizakirik” ez dela esan nahi dutela. Ba, ez da. Jainkoa ez da gure gaineko eta guregandik aparteko “super-gizakia”. Ez da erraza –posible bada– Jainkoaren irudi guztiak ekiditea, baina irudi guztiak desegokiak dira. Guzti-guztiak. Jakina, “super-gizaki”aren irudia ere desegokia da, eta oso kaltegarri gerta daiteke. Bibliako Jainkoa “norbait” edo “pertsona” bat dela-eta, guk ezagutzen ditugun pertsonen (gizakien) jokabide “pertsonalak” (pertsonalak omen direnak) leporatu izan dizkiogu: batzuetan begi onez begiratzen digu eta besteetan begi txarrez, batzuetan adiskide egon ohi da eta besteetan haserre, gure eskeak batzuetan entzuten ditu eta besteetan, batzuk bere kuttun ditu eta besteak ez, batzuetan hitz egiten digu eta besteetan ez, batzuetan barkatu egiten digu eta besteetan ez, batzuetan zigortu egiten gaitu eta besteetan ez… Horrelako Jainkoarengan ezin dut sinetsi.

Jainkoa ez da izakien arteko izaki, beste izaki guztien ondoko edo kanpoko izaki. Izaki guztiak Jainkoarengan dira, eta izaki guztietan Jainkoa. Izakiak ez dira Jainko, ez Jainkoaren zati, baina Jainkoa da izakien funtsezko izana eta etengabeko izanarazlea. Jainkoa ez da nire “niaren” aurrez aurre dagoen “zu” bat, naizen pertsona honen aurrez aurre den beste pertsona bat, beste gizaki bat balitz bezala. Jainkoa eta ni ez gara bi. Ez gara bat ere. Jainkoa ez da ez pertsonal eta ez inpertsonal, pertsonatasunaren egiaztapen absolutua baizik: norbera bestearentzat guztiz “bestea” eta guztiz “ez-bestea” izatea, norbera osorik bestearengan izatea eta besteari osorik norberagan izanaraztea. Nitasun-zutasun-gutasun absolutua da, ni-zu-gu ororen funtsa eta oinarria. Bere baitan harreman hutsa. Beti “bera” eta “bestea”. Ez gara “Jainkoa”, baina geure izatea bera baino hurbilago dugu Jainkoa. Jainkoaren hitzean, arnasan, bihotzean gara. “Barkatu –esan zion arrain gazteak arrain zaharrari–. Eramango al nauzu ozeano deritzan horretara? Bila eta bila ibili naiz edonon. “Ozeanoa? –erantzun zion arrain zaharrak– Igerian zabiltzan hauxe da ozeanoa. Hauxe berau!” “Hau ala? –ihardetsi zion arrain gazteak, dezepzionaturik–. Ura besterik ez da hau”. Eta igerian jarraitu zuen ozeanoaren bila.

Sinesten dut Jainkoarengandik, Jainkoarengan, Jainkoarenganantz garela izan, garela bizi. Sinesten dut izaki guztien eta guretako bakoitzaren sakonera eta misterioa den Jainkoarengan. Sinesten dut guztiz bestea eta guztiz gu geu den Jainkoarengan. Sinesten dut entzumen, esamen, ikusmen, sentimen, maitasun eta harreman hutsa den Jainkoarengan.

10. Jainko ahalguztidunaren ahuleziak

“Jainkoa” eta “ahalguztiduna” sinonimoak dira askorentzat: gauza bera esan nahi dute. “Ez naiz Jainkoa”, esan ohi dugu, dena ezin dugula adierazteko. Edo: “Jainkoa dirudi”, edozer gauza egiteko gai dela adierazteko, edo botere handia duela, edo bere burua handitzat duela. Gure irudimenean, Jainkoak nahi duen guztia egin dezake, dena daki aurrez, berak nahi bezala gertatzen dira gertatzen diren denak, eta ez du inongo minik, ezeren minik, inoren minik… Nahi duen gaixoa sendatzen du eta nahi ez duena ez, guk ez dakigun arrazoi ezkuturen batengatik; nahi duenean zoriontsu egiten gaitu eta nahi ez duenean ez, zerbaitengatik. Eta Jainkoa horrela ez balitz? Hori baino Jainkoago balitz?

Handitasuna, ahalmena, boterea… irrikatzen ditugu. Gehiago: handienak, ahaltsuenak, boteretsuenak izatea irrikatzen dugu, konplexu zentzugabe baten ondorioz-edo. Guztiaren jaun eta jabe izatea, denak menpean edukitzea, dena jakitea, ezeren faltarik eta inongo minik ez edukitzea… Eta irrika horiekin guztiekin osatu dugu gizandi erraldoi bat, eta “Jainkoa” deitu diogu. Guztiaren jabe izatearekin, dena jakitearekin, dena ahal izatearekin, inolako hutsunerik eta ezinik eta minik ez izatearekin identifikatzen dugu handitasuna, ahalmena eta zorion betea. Eta horrela ez balitz?

Egia esan, ez da erraz horrelako Jainkoarengan sinestea. Zergatik uzten ditu izakiak hainbeste sufritzen, ahalguztiduna izanik? Libre garelako? Lurrikarak ere bai? Eta askatasuna aipatzekotan, zergatik jarri dizkio hainbeste oztopo gure askatasunari? Edo zergatik ez digu kendu, Jesusi eta Mariari kendu omen zien bezala, gaitzera garamatzan barne-joera? Jainko ahalguztidunaren ahuleziak dira horiek. Jainkoari egotzi ohi diogun ahalguztiduntasuna ez da oso sinesgarri.

Sinesgarriago zait bestelako Jainkoa. Ez dut esango Jainko ahalgabea, baina bai guk uste ohi dugun eta irrikatzen dugun ahalguztiduntasunik gabea. Sinesgarriago zait jabetasun eta jauntasun absolutuari, dena edukitzeari eta dena ahal izateari eta dena “aurrez” jakiteari eta munduko hari guztiak “bere gogara” erabiltzeari uko egin dion Jainkoa. Sinesgarriago zait, nagirik eta larririk gabe mundua barnetik kreatzen ari den Jainkoa, eta burutu gabeko kreazio horretan arriskuaren, ezinaren, ezjakinaren, ahuleziaren berri nolabait baduen Jainkoa. Sinesgarriago zait oinazedun izaki guztiekiko gupida absolutua den Jainkoa. Sinesgarriago zait gupida absolutuaren ahalmen gorde eta eraginkorra.

Sinesten dut mundua eta izaki guztiak, euren barnean eta euren barnetik, etengabe kreatzen ari den Jainkoarengan. Sinesten dut Jainko diskretu eta gupidatsuagan. Sinesten dut maitasun eta hurkotasun hutsa den Jainkoarengan. Sinesten dut gupidaren ahalmen isil eta delikatua den Jainkoarengan.

***

Halere, sinetsi, Jainko sinesgarriari buruz esan dudan guztiaren gainetik dagoen Jainkoarengan sinesten dut. Zertarako orduan hainbeste hitz? Jainkoa zer den esateko baino gehiago, zer ez den esateko. Gure ideiek eta irudiek Jainkoaren sinesgarritasunari jartzen dizkioten mugak gainditzeko. Jainkoarengana bideko oztopoak jorratzeko. Jainkoari Misterio ongarri izaten uzteko.

(Hemen 5 [2005], urtarrila-martxoa, 35-49 or.)