KLERIKOAK ETA LAIKOAK ELIZAN?

“Laikoen garaia” iritsi dela iragarri da handikiro. “Laikoak promozionatu” behar direla, protaganismo gehiago behar dutela, eginkizun eta erantzukizun berriak eskuratu behar zaizkiela eta horrelakoak sarri entzunak gara Eliza katolikoan azken berrogei urte hauetan. Laikoen aldeko gotzain-gutunik eta Erromako dokumenturik ere ez da falta^[1]. Noiz edo noiz behar zuen. Ongi dago, baina aski ote da? Elizak ez ote luke aurreraxeago jo behar, askoz aurrerago, “klerikoen eta laikoen” banakuntza bera errotik erauzteraino?

Sinetsia nago, “laikoen garaia” tarteko garai iragankorra dela Eliza katolikoan, hau da: “klerikorik eta laikorik” gabeko Elizaren aurre-aro, bitan sailkaturik egongo ez den Elizaren atari, zerbitzuen banaketak kategorien banaketa berekin eramango ez duen Elizaren iragarpen, inolako botererik sakralizatuko ez duen Elizaren aitzindari, senidetasunezko Eliz elkarte libre eta malguaren profezia.

Bestelako Eliza horixe dugu amets. Eta ez da funtsik gabeko etorkizun hutsaren ametsa. Lehenaren oroitzapenean txertaturiko ametsa da, Jesusen memorian onduriko profezia^[2].

1. Nor da laikoa?

Laikoak gora eta laikoak behera, baina nor da laikoa? Laikoaren definizioarekin arazoak ditugu. Noski, zerbait definitu ezinak ez du zerbait hori ezertan ukatzen, ez dio ezer kentzen. Errealitaterik sakonenak definiezinak dira, sakonago eta hitzetan kabituezinago. Baina hitzak ditugu gauzen misteriorantz seinale, gidari, hitz egokiak direnean. Izakien izenak. Baina askotan errealitatea behartu egiten dute izenek. Bihurtu, bihurritu. Uste dut, “laiko” hitzak ere, Elizako norbaiti ematen diogun “laiko” izenak, norbait horren errealitatea bihurritu egiten duela.

Begiratu, bestela, “laiko” hitza hiztegietan. LUR. Eskolarako Hiztegi entziklopedikoak: “1. Elizgizona ez dena. Ik. Sekular. 2. Inongo erlijioren mende ez dagoena, sinesteei buruz neutro dena”. Eta ELHUYAR. Hiztegi entziklopedikoak: “1. Klerikoa ez dena, sekularra. 2. Elizaren eta erlijioso-erakundeen agindupean ez dena; erlijioaren eraginpean ez dagoena”. Bi esanahi ematen dizkigute, eta lehenengoa da hemen axola zaiguna. Baina esanahi negatiboa ematen zaigu: “Elizgizona ez dena”, “klerikoa ez dena”. Laikoa zer ez den esaten digute, ez laikoa zer den. Zer da, beraz, laikoa? Gauza bat dakigu oraingoz, gehiago jakiteko itxaropen handirik gabe: zer ez den, ez dena.

Goazen, nahi baduzu, iturri adituagora: Vatikanoko II. Kontziliora: “Laiko izena kristau fededun guztiei ematen zaie, ordena sakratuak hartu dituzten eta Elizak onarturiko erlijioso-bizitzako kideei izan ezik” (Lumen Gentium 31). Hortik aurrera, gauza asko (eta bikainak) esaten dira idazki horretan “laikoei” buruz, baina hor esaten diren guztiek berdin balio dute klerikoentzat eta erlijiosoentzat, eta laikoak berariazkoa zer duen jakin gabe jarraitzen dugu. Lehenean. Nor da, beraz, laikoa? Ez kleriko eta ez erlijioso ez den kristaua. Laikoa zer ez den esaten zaigu berriro, ez zer den. Fededun bat “ez dena” adierazten digu “laiko” hitzak.

“Ez dena”. Edo agian “ez dela”? Horixe, agian ez da laikorik Elizan. Laikoa zer den esateko modurik ez badago, izan daiteke edo errealitatea esanezina delako edo hitza bera desegokia delako. Egingo nuke, bigarrenagatik dela batez ere: hitza bera desegokia delako, alegia. Bestela esanda: hitz horrek Elizan berezko ez den eta noiz edo noiz sartu zen bereizkuntza bat adieraziko luke. Edo argiago nahi bada: Elizan klerikoak nagusitu zirenean eta boterea ez ezik fededun izatearen funtsa eta bokazioa ere monopolizatu zituztenean, kleriko (eta erlijioso) ez ziren guztiak zokoraturik gelditu ziren, zereginik gabe eta kasik nortasunik ere gabe; “laiko huts” bihurtu ziren, “kristau arrunt”, Elizan bigarren edo hirugarren mailako edo mailarik gabeko fededun.

Baina hasieran ez zen horrela. Jesusek ez zuen horrelakorik inolaz erakutsi.

 

2. Elizaren hasieran “klerikorik eta laikorik” ez

Jesus Jainkoaren erregetzaren profeta ibiltaria izan zen, eta inguruan bildu zitzaion taldeak ere gizon-emakumeen mugimendu ibiltari, karismatiko, libre eta malgua osatu zuen. Jesusek ez zion inondik ere egitura finko bat eman. Are gutxiago aurreikusi zuen handik ehun urtera edo bi mila urtera edo hamar mila urtera “Elizak” nola taxutua eta barne-egituratua izan behar zuen. Horrek ez zion ardura. “Jainkoaren erregetzak” zion ardura: Jainkoa errege izatera zihoala, alegia, munduan nagusi jartzera, eta horrek gizartea eta sistema politikoa eta sistema erlijiosoa hankaz gora jarriko zituela, zapaldu guztien zorionerako, mesprezatu guztien duintasunerako, “errudun” guztien kontsolaziorako, nahigabetu guztien pozerako. Aldarri pozgarri horrexek betetzen zizkion bihotza eta ezpainak. Helburu horrexek gidatzen zizkion asmoak eta oinak.

Jesusek ez zuen, beraz, “Elizarik” eraiki edo finkatu. Elkarte bat sortu zuen, hori bai, eta horixe esan nahi du “Eliza” hitzak jatorriz (ekklesia = “elkartea”). Baina elkartea mugikorra zen, “mugimendu” bat, Jainkoaren erregetzaren pozak eta askatasunak erakarria, eragina, bultzatua. Nolabaiteko eta gutxieneko edo ezinbesteko egitura bat eman zion segur aski (bestela, nekez iraungo zukeen Jesus hil eta gero). Baina egitura konplexu, zehatz eta tinkorik ez, hori ez. “Hamabiak” izendatu zituen, bai, baina ez talde-buru izan zitezen, are gutxiago gero eliz elkarteen buru eta gidari, baizik eta Israel berri osoaren irudi izan zitezen. “Hirurogeita hamabi”ko (edo hamarrreko) talde bat ere izendatu zuen (Lukas 10,1), nazio guztien irudi gisa (ik. Hasiera 10), hau da, misio unibertsalaren irudi gisa. Noski, Jesusi nekez pasa zekiokeen burutik “Hamabiek” edo “Hirugeita hamabiek” “ondorengoak” izango zituztenik^[3].

Garrantzizkoena: Jesusek ez zituen bere elkartean batzuk besteen gainetik jarri; aitzitik, euren artean horrelakorik inondik eta inola ez egiteko irakatsi zien: “Zuek ez utzi inori zuei ‘maisu’ deitzen, bat bakarra baita zuen maisua, eta zuek denak senideak baitzarete. Eta ez deitu lurrean inori ‘aita’, bat bakarra baita zuen aita, zerukoa. Eta ez utzi ‘gidari’ deitzen ere, bat bakarra baita zuen gidaria, Mesias” (Mateo 23,8-10). Ez zion inori botere sakratu esklusiborik eman. Baieztapen honen kontra, Jesusen harako hitz haiek aipatu ohi dira: “Zuek mundu honetan lotua, zeruan ere lotua geldituko da, eta zuek mundu honetan askatua, zeruan ere askatua geldituko da”. Baina hitz horiek Pedrori ez ezik (Mateo 16,19) eta “Hamabiei” ez ezik (Joan 20,23), dizipulu guztiei ere esaten dizkie Jesusek (Mateo 18,18), gizonezko nahiz emakume.

Beraz, datu guztien arabera, Jesusen asmoetatik oso urrun gelditzen da Eliza klerikala, hau da, tenplu, pertsonaia sagaratu, botere sakratu eta horrelakoen inguruan eraturiko Eliza. Dakigula, apaizekin ez zuen harremanik izan, apaiz nagusiaren epaitegira eraman zutenekoaz aparte (Ebanjelioetan behintzat ez da besterik ageri), eta tenplua eta bere inguruko erlijio-sistema osoa suntsitu eta irauli egin behar zela iragarri zuen, diru-aldaketarako mahaiak hankaz gora botaz. Jesusi berari, Itun Berriko liburu batean bakarrik ematen zaio “apaiz” deitura: Hebertarren gutunean. Eta zera erakusteko: Jesusek apaiz izan gabe bete zuela apaizgoaren funtsa eta, beraz, ez dela beste apaizik behar; Jesusek bizitza osoa bihurtu zuela, kondenatua izateraino bihurtu ere, behartsuen lagungarri eta zaurituen gozagarri, eta horixe dela Jainkoari atsegin zaion opari bakarra eta, beraz, ez dela beste inolako “sakrifiziorik” behar; Jesusen bizitzan eta heriotzan Jainkoa eta mundua erabat elkarturik ageri direla eta, beraz, ez dela beste inolako bitartekorik behar; Jesusengan Jainkoa maitasun eta dohaintasun huts bezala agertzen zaigula eta, beraz, ez duela guregandik guztion zoriona beste inolako lege eta opari sakraturik nahi.

Horra Jesusen “apaizgoa”. Horra Jesusen jarraitzaile guztiok ordezkatzen dugun eta bete behar dugun “apaizgoa”^[4]. Dena den, Itun Berri osoan, kristauei hiru aldiz bakarrik ematen zaie apaiz izena bere soilean (Apokalipsia 1,6; 5,10; 20,6), eta apaiz-elkarte beste bi aldiz (1 Pedro 2,5.9). Askoz nahiago dira beste hainbat deitura: “dizipulu”, “santu”, “hautatu”, “kristau”… eta guztien gainetik bat: “senide” edo “neba-arreba”. Eliz elkarteko arduradunei, berriz, Itun Berrian behin bakarrik ere ez zaie apaiz deitzen. Lehen kristauek jakinaren gainean eta apropos egin zioten uko deitura horri, eta aise ulertzen da zergatik: “apaiz” hitzak tenpluaren inguruan eraturiko erlijio-sistema judua zekarkien gogora, eta sistema hura ez zuten gogoko, judu askok gogoko ez zuten bezalaxe, Jesusek berak gogoko izan ez zuen bezalaxe. Bestelako erlijioa eta bestelako elkartea zuten amets, Jesusek bezala. Ondorioz, ez dirudi “apaiz” izena eliz arduradunentzat oso egokia denik^[5].

Ondorio berdintsura iritsiko gara, Itun Berrian “klero” eta “laiko” hitzen arrastoari jarraitzen badiogu. Kleros hitzak norbaiti zozketan egokituriko “zati” berezia , Jainkoaren edo beste norbaiten “ondasun partikularra” esan nahi zuen grekoz, eta hitz hori ez da behin ere erabiltzen elkarteburuak adierazteko, eta bai arduradunei “zaintzeko egokitu zaien” elkarte oso adierazteko (1 Pedro 5,3); kleroomai aditza ere erabiltzen da, baina Jainkoak guztiok “aukeratu” gaituela esateko; eta besterik ez. Laikos hitzaren sustraia laos (“herria”) da, eta “herritarrak” esan nahi zuen edo, zehatzago, “herri xehea”, agintari ez zirenak; ba Itun Berri osoan ez da erabiltzen laikos hitza; loos (“herri”) bai, erabiltzen da, baina Eliz elkarte osoa adierazteko (1 Pedro 2,9-10). Labur esateko: klero hitzak Eliz elkarte osoa adierazten du, laos hitzak ere bai, eta laiko hitza ez da inoiz erabiltzen. Horren arabera, elkartea gidatzeko aukeratu diren arduradunak ere herria dira, “herri huts”, eta herri osoa klero da, Jainkoak hautatu duen elkarte. Hau da, elizan ez dira (ez lukete behar) batzuek klero eta beste batzuek laiko. Guztiok gara klero, guztiok gara laiko.

Hala da Jesusenean. Hala da Itun Berrian. Geroztik, beste bide batzuk joan ziren nagusituz.

 

3. Noiz eta nola sortu ziren “klerikoak eta laikoak”^[6]

Oso gidaritza-mota desberdinak izan zituzten lehen kristau-elkarteek, tokian tokiko kulturaren eta premien arabera. Elkarte-buruen deiturak ere oso desberdinak ziren: hegúmenos (zuzendari, nagusi, agintari), proistámenos (buru), presbýteros (“zahar”, edo arduradun), epískopos (“zaindari”, apezpiku, gotzain), diákonos (zerbitzari), poimén (artzain), kubérnesis (gidari izateko dohaina). Jerusalenen presbýteroi edo “zaharren” talde bat zen elkarte-buru modu kolegialean, hau da, talde gisa. Gidaritza-zerbitzuekin batera, beste hainbat dohain edo zerbitzu ere baziren fededun-elkarteetan: profezia (Jainkoaren hitza iragartzeko dohain karismatikoa), apostolutza (misiolaritza ibiltaria), sendakuntza, erruki-egintzetarako eta behartsuen alde jarduteko dohaina… Bestalde, buruzagitza-zerbitzua bezain garrantzitsuak ziren beste dohain eta zerbitzuok, edo garrantzitsuago (ik. Erromatarrei 8,7-8; 1 Korintoarrei 12,27-28).

Baina I. mende-amaiera eta II. mende-hasierako tarte horretan funtsezko hiru fenomeno gertatu ziren:

1) Eliz elkarteko gidaritza-zerbitzuak gainerako “karisma”, “ministeritza” edo zerbitzuetatik bereiziz eta gainerakoen gain jarriz joan ziren, eta tinkoago taxutuz.

2) Bestetik, apezpiku-presbitero-diakono hirukotearen esku geldituz joan zen elkarteetako gidaritza. Pauloren gutunetan, Ebanjelioetan eta Apostoluen Eginetan ez da hirukote hori ageri; Gutun Pastoraletan bakarrik, I. mendearen azken aldera. Ez dirudi oraindik hiru deitura horiek guztiz kargu desberdin eta zehazki sailkatuak adierazten dituztenik, gaur bezala; nolanahi ere, hiru deitura horiek nagusitu ziren, hein eta aldi berean gainerako “ministeritza” edo zerbitzuak desagertzen zirelarik.

3) Apezpikutza monarkikoa agertu zen eta han-hemen nagusitu: elizbarrutian apezpikua jaun eta jabe, “presbiteroak” eta “diakonoak” laguntzaile eta menpeko dituelarik. Hala ageri da Antiokiako Inazioren idazkietan (110. urte aldera hil zen).

Normala denez, Jesusen mugimendu karismatikoa urteen eta mendeen harian eratzen joan zen. Eta Jainkoaren poza ilundu ahala eta askatasuna lotu ahala, erakunde zurrun bilakatu zen. Edozein giza erakunde bezala, boterearen sareetan eta hesietan kateatu zen Eliza ere, eta erabat endredatu. Eliz arduradunak Eliz agintari, handiki, bihurtuz joan ziren. Eta Eliz agintariak “apaiz” bilakatuz. Hain zuzen ere, apezpiku, presbitero eta diakonoei “apaiz” izena ematen hasi zitzaien (hala Tertuliano, Origenes eta batez ere Ziprianok, III. mendearen hasieran). Bakan eta tarteka lehenengo, nonahi eta sarri gero. Apezpiku edo gotzainari (epískopos) “apaizgoaren betea” eta lehentasuna egotzi zitzaion, eta Kristoren irudi eta ordezkotzat hartzen hasi ziren.

III. mendean hasi ziren apezpiku, presbitero eta diakonoei klero izena ematen ere. Elkarte-zerbitzariak “kleriko” bihurtuz joan ziren, eta elkartea “laiko” huts bihurtu zuten. “Eliz ministeritzen apaiztea” (I. Oñatibia) abiatu zen, eta ziztu bizian jarraituko du IV. mendetik aurrera, mendeak joan eta mendeak etorri: Eliz gidaritza “duintasun” eta “botere” hitzekin lotzen da, hau da, “hierarkia” (hieros = sakratu; arkhé = botere); elkarte-buruak ez ditu jada elkarteak hautatuko, burukideek baizik; presbiteroen (apaizen) zeregina kultu-zereginetara mugatu zen gero eta gehiago, eukaristia ospatzera bereziki; eukaristia ere “ospakizun sakratu” eta “sakrifizio” gisa ulertu zen, elkartearen otordu- eta ospakizun-alderdia erabat ahazturik; eta eukaristian buru izateko behar den “boterearen” arazoa planteatzen hasi ziren; kleroari zelibatoa ezarri zitzaion, eta horrek are “kleroago” bihurtu zuen, eta elkartetik areago urrundu^[7].

Luterok, XVI. mendean, Eliz ministeritza horien izaera hain sakralizatua eta klerikalizatua ukatu zuenean, Trentoko Kontzilioak are gehiago baietsi zuen. Klerikoen eta laikoen arteko etena are handiago bihurtu zen. Hona zer idatziko duen Pio X.a aita santuak: “Eliza, berezko izakeraz, gizarte desberdindua da, hau da, bi pertsona-kategoria biltzen dituen gizartea: artzainak eta artaldea, hierarkia-graduetako mailaren bat dutenak eta fededunen jendedia. Eta kategoria hauek hain dira elkarren artean desberdinak, non artzaingoaren baitan baitaude soilik kide guztiak gizartearen helburura eramateko eta gidatzeko eskubidea eta aginpidea. Jendediari dagokionez, ez dauka beste eskubiderik, artzainek gida ditzaten uzteko eta artzainei jarraitzeko baizik” (Vehementer Nos entziklika).

Laburbilduz. Lehen bi mendeetan ez zen elizan “klerorik” izan eta, beraz, “laikorik” ere ez. Klerikoak sortu zirelako sortu ziren laikoak Elizan. “Erlijiosoak” sortu zirelako sortu ziren “sekularrak”. Klerikorik ez balitz, ez litzateke laikorik; “erlijiosorik” ez balitz, ez litzateke “sekularrik”. Horrek ez du esan nahi Elizan hainbeste mendetan zehar nagusitu den “bilakaera klerikala” kolpetik eta behingoan bertan behera utzi edo zokora dezakegunik. Geure historia da, eta geure historia maite dugu. Baina ez dugu historia horretan gertatu den guztia zertan absolutizatu, dena zertan sakralizatu. Ez dago gertatu den guztia “Jainkoaren borondate” izan denik zertan esan. Jainkoaren Espiritu biziemaile eta berritzailea bizirik dago, berrikuntzan dihardu. Garai batean izan ziren berrikuntzak bezain zilegi eta beharrezko izan daitezke gaur gertatzen ari diren berrikuntzak, edo bihar gertatuko direnak.

 

4. Klerikalismoaren erorketa geldiezina

Mendeetan zehar, sistema gotortua izan da klerikalismoa Elizaren barnean eta Mendebaldeko gizartean. Gotortua, baina ez halere gotorra, baizik eta guztiz hauskorra. Mende luzeak dira, klerikalismoa krisi sakonak jo zuela. Duela bi mila urte bai gutxienik, Nazareteko Jesus profeta librearen eta bere mugimendu ibiltariaren eskutik. Bostehun urte lehenago agian, Israelgo profeta ozenen eta Ekialdeko mistiko berritzaileen eskutik (Buda, Lao-Tse…). Bi mila urtetik gora behar izan ditu, beraz, klerikalismoaren krisiak erabat azaleratzen eta gauzatzen. Urte asko? Nondik begiratzen den. Giza kulturen eta erlijioen historia bere osoan begiratuz, ez dira asko.

Erlijio-sistema klerikala Neolito garaian sortu zen, nekazaritzarekin batera: ehizatik eta lurrak berekasa ematen zituen fruituak biltzetik lurra lantzera igaro ziren gizakiak, nekazaritzara (Ekialde Hurbilean, hain zuzen ere); eta nekazaritzarekin batera hiriak sortu ziren, hau da, gizatalde jendetsuago eta konplexuagoak, profesio espezialduak eta aginpide eratua beharrezko zituzten gizataldeak; eta gizartea bezala, erlijioa ere konplexuago bilakatu zen, eta tenpluak eraiki ziren, eta botere sakratuz jantziriko apaiz-kasta agertu zen, “kleroa”.

Baina profetak ere beti izan dira. Eta a zer nolako gorabeherak eta tirabirak izan dituzten tenpluarekin eta apaizekin, erregeekin eta gortearekin bezala! Edozein erlijiotako profetak kleroaren kritiko izan dira beti, klerikalismoaren akuilari eta ziztatzaile, garaiko kulturaren astintzaile, sistema politiko eta erlijiosoaren urratzaile. Jainkotasunaren lekuko, gizatasunaren jagole, garai berrien aitzindari eta, gehienetan, boterearen martiri. Askotan gertatzen da, ordea –zorionez–, profeta aitzindariek bere lepotik ordainduz iragarria eta aurrez eragina, lehenxeago edo geroxeago, kultura orokor bihurtzen dela. Galdutako hazitik landare bizia eta hazi berriak sortzen dira ugari, paisaia eta giroa erabat berritzeraino.

Badirudi horrelako zerbait ari dela gertatzen gure garaian erlijio klerikalari dagokionean: profeta zelatarien aurreikuspen goiztiarra ikuskera kultural bilakatu da gaur, informazioaren eta hedabide berrien kultura super-konplexu honetan. Eta kristautasunean bereziki. Jesusen izanaren eta esanaren kontra eraikiz joandako Eliza klerikalaren murruak nonahi pitzaturik ageri dira, eta ez dirudi arrakala horiek ixteko modurik izango denik. Noski, kristau-historiako bi mila urte hauetan, ez da falta izan klerikalismoa gainditzen saiatu denik: Jesusekin batera bizi izandakoen mugimendu karismatiko ibiltaria (hiri handietan kokatu eta tinko eratu zen Elizak berehala irentsi zuena), Profezia berria deritzan Priska eta Maximilaren mugimendua (II. mendekoa), lehen kristau-mendeetako hainbat mugimendu gnostiko (Joanen Ebanjelioa eta Eliz elkartea bera, “Pedroren” Eliza nagusiarekin oso ondo konpondu ez zena; edo Magdalako Maria “apostoluen apostolutzat” zeukan Eliz elkartea…), Prisziliano andaluziarraren mugimendua (IV. mendekoa), XIII-XIV. mendeetako begina direlakoak, XII-XIV. mendeetako kataro, baldotar eta albitarrak, XVI. mendeko Luteroren Erreforma, handik aurrerako iluminatuak… Hainbat eta hainbat. Baina Elizaren “bazterretan” kokatu izan dira ia beti (baztertzen zirelako ote, edo baztertzen zituztelako?), eta “hereseen” aurkako anatema jasan behar izan dute, edo Inkisizioaren garretan kiskali edo garren beldurretan isildu. Garai modernoen hasieran, Luteroren Erreforma Eliza osora hedatzeko zorian izan zen, baina Europaren erdia bakarrik hartu zuen. Beraz, esan daiteke, Luteroren Erreformaz aparte, fededun banaka batzuen edo talde murritz batzuen edo mugimendu mugatu batzuen kontua izan dela Eliza ez-klerikalaren ametsa. Gaur bestela da. Erakunde arin eta aldakorren gizartean bizi gara, ahoz bederen berdintasunezko harremanak aldarrikatzen dituen kultura batean. Eta askok –gero eta gehiagok– uste dute, klerikalismoa atzera-bueltarik gabeko krisialdi batean murgildua dela, geldiezineko erorketa batean abiatua.

Hiru alderdi edo faktore nagusi ikusten dizkiot klerikalismoaren krisialdi eta gainbehera-bideari. Aipa ditzadan:

Faktore kulturala. Lehenengo, konstatazio soziologiko hutsa: Eliz erakundearekiko fedea eta atxikimendua lur joa ageri da gure gizartean. Instituzio desberdinei dieten estimuaz galdetu zaienean, oso gordina izan da jendearen erantzuna: estimu-sailkapenaren barren-barrenean agertzen da Eliza, Armadarekin batera; familia, irakaskuntza, epaileak, prentsa etab.engandik oso urrun. Zer gertatzen da? Ez gaitezen errudunaren bila bizkorregi abia. Hobe da egoera ulertzen saiatzea, eta gertatzen ari den kultur aldaketa sakonaz eta berekin dakartzan erlijio-aldaketa handiez jabetzea. Erlijio klerikala garaiz kanpoko ageri da gaurko kulturan: Jainko goren baten eta gizaki arrunten arteko bitartekariak beharko lituzkeen erlijioa, batzuen boterea sakralizatuko lukeen erlijioa, kideen arteko harreman bertikalak sagaratuko lituzkeen erlijioa, boterearen eta jakinduriaren monopolioak mantenduko lituzkeen erlijioa… Gure kultura deserrotu bezain bilatzaile, aldabera bezain sentiberan, erlijioa ez da galdu, ezta galduko ere, baina ez du gaurko moldean iraungo, ezta lehenera itzuliko ere. Erlijioari –Errealitatearekiko nahiz Misterioarekiko begiruneari– muzin egiten dion kultura agortu egiten da, eta bere garaiko kultura erdeinatzen duen erlijioa zimeldu egiten da. Lehenean setatzen den erlijioak bizi-muinari egiten dio uko. Ez ote da horrelako zerbait gertatzen ari? Eliza klerikala gero eta baztertuago ageri da gure gizartean, eta jendeak Elizari muzin egin badio, ez ote da neurri handi batean Elizak kultura modernoari muzin egin diolako edo, zehatzago esanda, Eliza klerikalegia (“sakralizatuegia”, bertikalegia eta “gizonezkoegia”) delako? Uste dut baietz.

Faktore psikologikoa. Jendeak Eliza klerikala baztertzen eta erdeinatzen duenean, nor da biktima nagusi? Klerikoak berak, zalantzarik gabe, erlijiosoak ere hor sartzen direlarik nolabait. Elizak husten, taldeak husten, seminarioak husten, eta etorkizunik ez. Hedabideetan, goizetik gauera, Elizaren eta erlijioaren alderdirik lotsagarrienak solasgai eta irrigai. Inkesta guztietan, Elizaren irudia eta estimua hutsaren hurrengo. Horrek guztiak, tantoka-tantoka, apaizaren (edo erlijiosoaren) psikologiari derrigor erasan behar. Izan ere , besterengandiko estimuak osatu ohi du, neurri handi batean, geure buruarekiko dugun estimua; besteren errekonozimendua behar izaten dugu geure buruarekin gustura sentitzeko. Beraz, klerikoak berak ari dira zuzenean sistema klerikalaren zehar-ondorio hori jasaten.

Eta ondorio horiek are erasankorrago dira kleriko eta erlijiosoentzat, zeren hauen psikologia dependente xamarra izan ohi baita oro har. Pertsona batzuk besteren iritziari oso lotuak egon ohi dira, inork zer esango, nola begiratuko; beste batzuk, berriz, libreago eta tinkoago izan ohi dira, eta besteren iritziak ez die hainbesteko axolarik izaten. Eta, hain juxtu ere, esandakoa: kleriko eta erlijioso askoren izaera aski dependentea da, besteren iritziari lotua eta, beraz, kordoka xamarra (norbere buruarekin oso seguru eta besterekiko jaun agertzen denak ere barruagoko insegurtasuna gorde ohi du sarri asko). Autoestima gutxi, edo barneko askatasuna eskas… Ez dakit horrela esatea gogorregi ez ote den izango, baina bai, bere buruarekin gehiegi sufritzen duen kleriko eta erlijioso asko dago. Eta ez erdipurdiko pertsonak direlako, bai zera!, alderantziz baizik: finak, zintzoak, arduratsuak, sentikorrak, zerbitzaileak direlako… Baina, agian, halako barne-segurtasun edo tinkotasun bat falta dute/dugu askok. Berezko izaerarekin ez ezik, gazte-gaztetatik bizi izandako historiarekin ere zerikusi handia du horrek, noski. Beti besteren arduraz, besteren begietan, besteren ahotan: hala ohitu ziren edo zituzten. Izakeraz ere agian dependente ziren eta bizimoduak dependenteago izatera eraman zituen. Esateko modu soilegia edo sinpleegia da beharbada, baina esango nuke, botere sakratuaren zama astunegi gertatu zaiola “eliz-gizon” askori (“eliz-emakumeek” botere gutxiago izan duten heinean, zama arinagoa izan dute alde horretatik). Eta zelibatoak ez du egoera arintzen batere laguntzen, larriagotzen baizik edo, gutxienez, konponbidea zailagotzen^[8].

Faktore pastorala. Gizartean ez ezik, Elizan bertan ere klerikoen baztertze-prozesu bat dago abian. Eta esan daiteke, teologia klerikala bera dela azken finean klerikoen baztertzaile. Kirtenkeria dirudi, baina egia dela uste dut. Esplika nadin. Apaizik ezean, gero eta zeregin gehiago utzi da laikoen esku: haurren nahiz gazteen katekesia, helduen hezkuntza, Ebanjelioaren zabalkundea oro har, parrokiaren koordinazioa eta kudeaketa, ezkontzarako prestaketa, gaixoen ardura, igandeetako “mezaren ordezko” ospakizunak… Laikoak dira ikastetxe askotan pastoraltza-arduradun eta laikoak ospitale askotan kaperau. Apaizek egin ohi zuten guztia egiten dute edo, hobeto esan, “kasik” guztia. Badira bi gauza laikoak ezin egin dituenak: “meza eman” eta “bekatuak barkatu”. Eukaristia eta penitentzi sakramentua ospatzeko apaiz-botere “sakratua” behar omen, eta laikoek ezin.

Baina gertatzen da, fededun arruntak nekez ulertzen duela hori. Zuzenbide kanonikoa eta sakramentuen ohiko teologia ikasi ez duen kristau “soilak” ez du alde handirik edo ez du inolako alderik nabaritzen igandean apaizak ematen duen “mezaren” eta laiko batek zuzentzen duen ospakizunaren artean. “Gaur Anak eman du meza”, esango dizute lasai asko elizatik etxerakoan. Eta deskuidatzen bazara, Anak “emandako meza” gehiago gustatzen zaio askori, berritasunagatik baizik ez bada ere. Gero eta gutxiago ageri da “apaiz ordenatua” fededun-elkarte askotan, eta fededun asko ohartu ere ez, edo ezeren faltarik sumatzen ez. Zoaz, bestela, emakume nahiz gizonezko laikoren bat edo mojaren bat kaperau dagoen ospitale batera (gure artean ez dira oraindik asko ikusten; Europako herrialde askotan erabat): berari barrena hustu dion gaixoak nola ulertuko du “barkamenaren sakramentua” beraren eskutik hartu ezina? Nola ulertuko du horretarako “botere sakratu” bat behar duenik edo, emakumea denean, horrelako botererik inolaz ere eduki ez dezakeenik?^[9]

Horra bada: klerikoen “botere sakratua” klerikoen beraien kalterako da, eta klerikoen eta laikoen bereizkuntza zurrunak, arian edo ezarian, lehenxeago edo geroxeago, bereizkuntzari berari azpiak jaten dizkio. Eliza klerikalaren ironiazko patua. Klerikalismoa, apaiz-eskasia dela medio, ustekabeko ondorioa ari da izaten hainbat lekutan: “apaiz-boterearen” erlatibizazioa eta apaiz-eginkizunaren gutxiespena. Botere klerikala bereiz eta salbu gordetzearren, hutsean geratzen ari da. Boterearen kontraesanak.

5. Eliza berrirantz

XX. mendearen lehen hamarkadetan, Eliza katolikoaren barnean berrikuntza-mugimenduak bizi-bizi agertu ziren: mugimendu biblikoa, liturgikoa, ekumenikoa…, hainbat ikerketaren itzalean. Eta Vatikanoko II. Kontzilioa eman zuten fruitu. Baina Kontzilioa erdibidean gelditu zen Eliz ereduari dagokionean: alde batetik, funtsezko aldaketa-bidea urratu zuen, Lumen Gentium Konstituzioan Jainko-herriari buruzko kapitulua hierarkiari buruzko kapituluaren aurretik ezarriz, eta bataiatu guztien “apaizgoa” tinko azpimarratuz. Baina Eliz ereduaren aldaketa ez zuen burutu. Eta jakina da, azken hogeita bost urteetan atzeraka goazela…

Borondatez egin nahi ez dena, ordea, premiak beharturik egin ohi da maiz. Eliza klerikalak ere, bere gogoz eta kabuz ez bada, derrigorrean onartu beharko du agian berrikuntza-bidea. Beste hainbat arlotan –zientziak, demokrazia, giza eskubideak, Bibli irakurketa kritikoa…– gertatu zaiona gertatuko zaiola uste dut desklerikalizazioaren arloan ere. Ari zaio gertatzen jada. Eta zergatik ez esan Jainkoaren Espirituaren eraginez ari dela gertatzen? Zergatik ez pentsa, Eliz erakunde klerikalak urratzen dituzten gertakari eta faktoreak “aldien ezaugarri” direla, hots, Espirituak amesten duen Eliza berriaren ezaugarri? Ez genioke Espirituaren bultzadari eusten saiatu behar. Espirituaren bultzadaren eragile izaten saiatu behar genuke, Jainkoaren bultzakide.

Onerako den guztia Jainkoaren esku ezkutu eraginkorrari esker gertatzen dela sinesten dugu fededunok, errealitatearen muinean eta historiaren bilbean dagoen onaren ernagarritasuna, onaren ahala dela Jainkoa. Eta sinesten dugu, Elizaren berrikuntza Elizaren beraren onerako ez ezik, gizartearen eta kreazioaren onerako izango dela. Eta Elizaren berrikuntzak, beste zenbait gauzaren artean, Elizaren desklerikalizazioa esan nahi du. Hots, klerikalismoa desagertzeak ez du esan nahi Eliza berrituko denik, baina nekez berrituko da Eliza klerikalismoa gainditu gabe.

Eta nolakoa litzateke Eliza desklerikalizatua? “Botere sakratuan” oinarrituriko elkarte “hierarkikoa” ez, baizik eta Jainkoarengan eta Jesusengan egiazki oinarrituriko senide-elkartea. Bere baitan gradurik eta kategoriarik izango ez duen Eliza, guztiak guztien neba-arreba izango diren Eliza. “Kleriko eta laiko” edo “erlijioso eta sekularren” artean banatu gabeko Eliza senidetasunezkoa, neba-arrebaz osaturiko elkarte malgu eta bizia. Zerbitzu desberdinez erantzukizun bera eta bokazio desberdinez santutasun bera biziko duen Eliza. Inork inoren beldurrik izango ez duten eta denek denen ardura izango duten Eliza. Emakumeen eta gizonezkoen artean inolako genero-diskriminaziorik bere baitan onartuko ez duen Eliza, eta gizartean mota guztietako genero-diskriminazioak desagerrarazten saiatuko dena. Eliz gidaritzari dagozkion zerbitzu edo “ministeritzak” ahal den demokratikoen izendatzen eta kontrolatzen saiatuko den Eliza, bere Jaun eta Askatzaile Jesukristo duela ager dadin. Batzuk betiko irakasle eta besteak betiko ikasle, batzuk nagusi eta besteak morroi, batzuk betiko buruzagi eta besteak “kide huts” bihurtu gabe, guztiak hitzaren jabe eta erantzule, guztiak ikasle eta irakasle, guztiak eskudun eta arduradun, guztiak libre eta zerbitzari izango diren Eliza. Elkartea gidatzearen ardura, irakaspenaren ardura eta sakramentuen ardura, elkarrekin derrigor lotu gabe eta derrigor bizitza guztirako ardura gisa ulertu gabe, malgutasun handiz eratuko dituen Eliza. Elkartearen gidaritza, Jainko-hitzaren predikua eta sakramentuen zerbitzua gainerako eginkizunen gainetik jarri gabe, eginkizun gorena gizaki eta izaki guztien duintasuna, bizidun guztien bizia, kreazioaren santutasuna zaintzea dela aitortuko duen Eliza. Manikeismo eta espiritualismo ororen gainetik, munduaren, naturaren, gorputzaren, sexuaren santutasuna aitortuko duen Eliza. Zerbitzu “sakratuak” edo zerbitzu “profanoak” bereiziko ez dituen Eliza eta are gutxiago haiek hauen gainetik jarriko, baizik eta Jesusek amestu zuen mundu berria eraikitzen saiatuko dena, Jesus bera bezala: berri ona iragarriz eta injustiziak salatuz, fedeko errituak ospatuz eta bizitzako beste errituetan pozik parte hartuz, otoitz eginez eta gizarte-egiturak berrituz, fededunen artean elkar berotuz eta “fedegabeengandik” ere ikasiz. Bere buruari eta “barne-arazoei” begira hainbat indar eta denbora galdu gabe, gizadiaren eta izadiaren etorkizuna salbatzen buru-belarri saiatuko den Eliza. Sakramentuak elkartearen benetako adierazpen eta bizitzaren egiazko ospakizun bihurtuko dituen Eliza. Jainko-elkartasunaren, senidetasun unibertsalaren, elkartasunezko eta justiziazko bake unibertsalaren sakramentu izango den Eliza. Gerra den tokian justiziazko bakea, zapalkuntza den tokian bakezko justizia, nahigabea den tokian konfiantza kontsolagarria jarriko duen Eliza. Doktrina eta morala baino adorea eta itxaropena iragarriko dituen Eliza.

Sinesten dut horrelako Eliza. Eraiki dezagun, Espirituaren eraginari eraginez!

(Hemen 4 [2004], urria-abendua, 25-37 or.)

1. Nagusiak aipatzeko: Vatikanoko II. Kontzilioko “Dekretua laikoen apostolutzari buruz” (Apostolicam actuositatem, 1965), Joan Paulo II.aren “Esortazio apostolikoa laikoen eliz bokazioari eta misioari buruz” (Christifideles laici, 1988), Espainiar Gotzain-Konferentziaren “Jardunbideak eta proposamenak laikoen erantzukizunkidegoa eta partaidetza Eliz bizitzan eta gizarte zibilean bultzatzeko” (Los cristianos laicos, Iglesia en el mundo, 1991), Iruñea-Tutera, Bilbao, Donostia eta Gasteizko Gotzainen Gutun apostolikoa: “Laikoak: kristau-identitatea eta Eliz misioa” (1996). ↑

2. Ik. J.A. Estrada, La espiritualidad de los laicos, San Pablo, Madril 1992; X. Pikaza, Sistema, Libertad, Iglesia. Las instituciones del Nuevo Testamento, Trotta, Madril 2001; E. Schillebeeckx, El ministerio eclesial, Cristiandad, Madril 1983; R. Velasco, La Iglesia, Verbo Divino, Lizarra 1992. ↑

3. Ik. G. Lohfink, La Iglesia que Jesús quería, DDB, Bilbao 1986. ↑

4. Bestalde, Itun Berrian ez da inon ageri Jesusen “apaizgoa” bitan banatzen denik: bataiatu guztien apaizgoa batetik eta ministeritza “ordenatuen” apaizgoa bestetik. Askoz geroagoko kontua da hori. ↑

5. Ik. H. Legrand, “Los ministerios en la Iglesia local”, in Iniciación a la práctica de la teología, Cristiandad, Madril 19984, 175-267 or. ↑

6. Ik. I. Oñatibia, “Ministerios eclesiales: orden”, in D. Borobio (zuz.), La celebrazión en la Iglesia II. Sacramentos, Sígueme, Salamanka 1988, 593-652 or. ↑

7. Kleroarekin batera xamar sortu eta zabaldu zen Elizan, IV. mendetik aurrera, bizimolde edo mugimendu monastikoa ere, “mundutik ihesi”, ebanjelio-berotasunik gabeko gizarte ofizialki kristau batean –edo gizarte horretatik kanpo– Ebanjelioaren berritasuna eta erradikaltasuna bizitzeko irrikak bultzaturik. Erdi Aroan “erlijioso” izena eman zitzaien, eta orduan gainerako guztiak “sekular” bihurtu ziren, “mundutar” (saeculum hitzak, latinez, “mundua” esan nahi du). Hala, kleriko/laiko bereizketari erlijioso/sekular bereizketa gehitu zitzaion. Erlijiosoen bizimoldea “perfekziozko bizimolde” bilakatu zen eta beretzat bakarrik hartu zituen nolabait santutasuna, bokazioa, Jesusen jarraipena, ebanjeliozko bizikera etab. Elizarekikoak eta Jainkoarekikoak klerikoen eta erlijiosoen esku gelditu ziren, eta “munduko” gauzak laiko eta sekularrentzat. Eskema hori oso hedatua eta errotua dago oraindik askorengan. Jesusengan eta Itun Berri osoan, ordea, ez da horrelakorik inon ageri. ↑

8. Honen guztiaren inguruan analisi zorrotzak egin ditu E. Drewermann-ek: Clérigos. Psicograma de un ideal, Trotta, Madril 1995 (788 orrialde); exagerazio-puntu bat ez zaio falta askotan. Liburu horren irakurketarako lagungarri bikaina honako beste hau: J.I. González Faus – C. Dominguez – Torres Queiruga, “Clérigos” en debate, PPC, Madril 1996. ↑

9. Ik. B. Sesboüé, ¡No tengáis miedo!, Sal Terrae, Santander 1996. ↑