TEOLOGIA EKOLOGIKO BATERANTZ

Gure teologiak badu berritu on baten premia. Kristau-teologiaz ari naiz hemen batik bat, eta “teologia” esatean, zera esan nahi dut: fedea ulertzeko eta adierazteko hitza, hizkuntza, hitz-ariketa. Garai bateko hitz askok ez didate balio fedea ulertzeko eta adierazteko.

Hitz guztiak baino haratago sinesten dugu Jainkoarengan, baina ezin sinetsi nolabait ulertu gabe, eta hitzik gabe ezin ulertu. Sinesten duguna ulertzeko eta sinesten jarraitzeko hitz egiten dugu. Ulertzeko sinesten dut, eta sinesteko ulertzen dut. Ezinbesteko dut hitza.

Beraz, Jainkoaz mintzo gara. Badakigu Jainkoa ez dela gure hitzetan kabitzen, gure hitzetan kabiarazten duguna ez dela Jainkoa. “Ulertzen baduzu, ez da Jainkoa”, idatzi zuen Agustin handiak. Ez dezagun, bada, teologiatik gehiegi espero izan. Ez gaitezen teologiaz lehengoaz nahiz gaurkoaz gehiegi fida. Baina Jainkoa ulertezina dela esateko ere hitzak behar ditugu, hitz ulergarriak. Jainkoaren misterioa ulertezina dela ulertzeko saiakera apala besterik ez baita teologia, ez dezagun horregatik elkar kondena!

Baina fedea ez da mutu. Ez dugu gaurko munduan fededun mutu izan nahi. Garai bateko hitzek, ordea, ez digute balio zuri balio badizute, ez naiz zutaz ari, eta eutsi lasai lehengo hitzei, lehengo hitzek gaurko fedean eusten dizuten bitartean . Kultura munduaren biziera eta ikuskera aldatzen ari zaigunez gero, ezinbestekoa da fedearen ulerpidea eta esapidea aldatzea, gure fedea ulergaitz gertatuko ez bada edo mutu geldituko ez bagara.

Ekologia da gaurko kultur aldaketa guztien elkargune edo bidegurutze nagusietako bat. Ekologia ez da ibaiak eta bazterrak txukun edukitzea bakarrik, gure begientzat atsegingarri. Ekologia ez da mendia zaintzea bakarrik, txori-kantuek alai gaitzaten. Izaki guztiak begirunez begiratzea eta tratatzea da ekologia. Zientziak, filosofia, etika, erlijioa, politika… dena kokatzen da ikuspegi berri batean. Baita teologia ere, teologiako arlo guztiak: Jainkoa, Jesu Kristo, kreazioa, gizakia, etika, esperantza… Gaurko munduan fededun eta hiztun izateko, ezinbestekoa dugu teologia ekologikoa.

Teologia ekologiko horretarako bidean funtsezkoak iruditzen zaizkidan zenbait zedarri aipatzea dute helburu orrialdeok: nola ulertu kreazioa, gizakia, etika, materia, materia eta espirituaren arteko erlazioa, Jainkoa, Jesu Kristo… ikuspegi ekologikotik begiratuta?

1. Izaki guztien harremana eta bilakaera

Kosmologia teologiko berria behar dugu aurrena.

Unibertsoko izaki guztiak daude elkarren artean loturik, eta dena ari da batera aldatzen. Harreman-sare unibertsal bateko erkide gara izaki guztiok, eta bilakaera unibertsal bereko partaide. Ezer ez dago geldi, ezer ez dago isolaturik. Nire azkazal puntako atomo ikusezina loturik dago Australiako kangurua jaten ari den belar-puntarekin eta galaxiarik urruneneko izarrarekin. Oro ororen kide, eta oro orotan aldakor: azkazala, belarra, kangurua, izarra…

Mundu-ikuskera baterakor eta mugikor horretara irekitzen gaituzte egungo puntako zientzia guztiek: fisika kuantikoa, astrofisika, biologia molekularra, genetika… Gure Lurra eta planeta guztiak, planetak eta izar guztiak, izarrak eta galaxia guztiak, denak daude elkarrekin loturik. Big Bang edo hasierako eztanda erraldoi hartako lehen uneetan harat-honat abiatu ziren atomoez atomo berez osatua dago kosmoseko errealitate ezagun guztia^[1], gizakiak ere bai noski. Eboluzio bat beraren baitan kokaturik dago dena: lehen partikulak, atomoak, zelulak, izaki bizidunak, gu geu garen abere bitxiok… Dena katea berean gertatu da eta gertatzen da, mugimendu berak garamatza guztiok.

Ez dago ezer ezertatik bereiz. “Materia bizigabe” deitzen duguna eta “espiritu” deitzen dugunaren adierazpenik sublimeenak: guztia dago guztiarekin elkarturik, dena denarekin. “Ez dago zelula bakartirik. Ehun baten zati da, eta ehuna organo baten zati, eta organoa organismo baten zati, eta organismoa nitxo ekologiko baten zati, eta nitxo ekologikoa planeta Lurraren zati, eta planeta Lurra eguzki-sistemaren zati, eta eguzki-sistema galaxia baten zati, eta galaxia Kosmosaren zati, eta Kosmosa Misterioaren edo Jainkoaren adierazpen, adierazpenetako bat”^[2].

“Hasieran, Jainkoak zeru-lurrak egin zituen”, dio Bibliako lehen esaldiak (Hasiera 1,1). “Hasieran”: ez du esan nahi Jainkoak mundua aspaldi egin zuela^[3], baizik eta den ororen iturria eta oinarria dela. Jainkoa kreatzen ari da. Kreazioa ez zen aspaldi gertatu: gertatzen ari da, etengabeko eboluzio baten eraginez. Ezer ez dago behin betiko buruturik, bidean baizik. Izaki batzuk desagertzen dira, eta beste batzuk agertzen. Espezie batzuk galtzen, eta beste batzuk sortzen. Izar batzuk itzaltzen, eta beste batzuk pizten. Galaxia batzuk amaitzen, eta beste batzuk hasten. Horra Jainkoaren ezaugarririk bikainenetakoa: guztiari eragiten dion indar gorde misteriotsua, “bizitzaren pilpira eternala” (P. Aristi). “Mundua egiterakoan, Jainkoak bilakaera egin zuen aurrena”, eta dena ari da bilakatzen.

Eta dena elkarturik ari da bilakatzen. Ezer, inor, ez da bakarka, ez doa bakarrik. Elkartasun orokor batek besarkatzen eta bultzatzen du guztia, eta elkartasun horixe da Jainkoaren ezaugarririk ederrena, izaki guztion funtsezko euskarria eta bokazio gorena. Jainko-esku kreatzaileen zantzua daramagu izaki guztiok. Denok elkar kreatuz goaz, senidetasun zabal irekian, sorkuntza betean.

Bilakaerak, ordea, ez du lege zurrunik. Gertatzen dena ez da nahitaez gertatu behar zuelako gertatzen. Materiak baditu bere legeak, lege matematikoak, eta eskerrak badituen: bestela ez genuke pilularik eta hegazkinik eta ordenagailurik izango. Baina materian ez dago determinismo zurrun itsurik, erakutsi digu fisika kuantikoak. Ordena bai, baina ez ordena gogor itxia. Errealitate osoa “sistema irekia” da, eta dena dago zabalik. Ezin konta ahala posibilitate ditu zabalik, eta kasualitateak badu bere tokia. Aurrez ez zegoen inolaz jakiterik gizakia gaurko bilakaera-puntura iritsiko zela. Ez dago jakiterik giza espezieak zer bilakaera izango duen, hau da, hemendik 5 milioi urtera nolakoak izango garen (baldin bagara). “Jainkoak berak ere ez daki aurrez” esatera nindoan. Esan dut. Ez, Jainkoak ezer ez daki “aurrez”, presente hutsa baita gure denboraren joanean.

Einstein-ek esana da, “Jainkoak ez duela zotz egiten”, baizik eta matematikari goren baten gisan aurrez taxutu eta erabaki duela guztia, dena lege zorrotzez loturik, eta unibertsoan gertatzen den guztia nahitaez gertatzen dela hala eta ez bestela. Jainko matematikari goren eta determinista hori ez da oso ekologikoa. Materiaren eta biziaren ekologian dena zabalik dago, bide asko dira posible, ez dago patu itxirik. Zozketan eta jolasean bezala doa bere bilakaeran aurrera, inoiz inork erabaki gabeko bidea asmatuz. Hori bere legea eta ordena. Eta bilakaera ireki horren bihotzean, hortxe da Jainkoa, bideko ezin eta samin guztietan kontsolatzaile gorde, gorabehera eta errakuntza guztietan sostengu, onezko eta formarik gabeko helburu baten itxaropen bilakari eta ziur. Bilakaera unibertsalaren Materiaren bihotzean, Jainkoa ere aurrera bidearen bila ari da, den oro izatearen poz osora eraman nahirik.

2. Gizakia kreazioko zentro eta gailur?

Antropologia teologiko berria ere behar dugu kosmologia berriaren baitan.

Duela hamar mila urte hasi ziren gizakiak lurra lantzen. Ama lurrak berez ematen ziena biltzeari utzi eta lurra “lantzen” hasi ziren. Lurra zulatu eta haziak ereiten ikasi zuten. Eta Ama Lur emankorrak areago eman zien.

Baina Lurraren jabe zireneko edo izan behar zuteneko burutazio zentzugabeak hartu zituen berehala. Lurraren jabe eta elkarren jabe. Nagusigoa nagusitu zen, eta nagusitasunaren morroi bihurtu zen gizakia. Eta goitik beherako hierarkia zorrotza eraiki zuen, diren guztiak elkarren menpean lotuz: lurra Jaun-goiko ahalguztidunaren menpe, gizartea erregearen nahiz apaiz nagusiaren menpe, emakumea gizonaren menpe, izadia gizakiaren menpe. Milurtekoak joan, milurtekoak etorri, menpetasuna sagaratu eta erlijio hierarkiko handiak garatu ziren Jainkoaren izen santuan. Jainkoak aukeratzen zituen erregea eta apaiz nagusia, eta inork ukitu ezin.

Beste izaki guztien aldean handi eta inportante iritzi zion gizakiak bere buruari, “Jainkoaren irudira” egina, beste izakiak ez bezala. Eta harako hitz haiek jarri zituen Jainkoaren ahoan, gizakiei zuzendurik: “Bete lurra eta izan haren nagusi; menpera itzazue itsasoko arrainak, zeruko hegaztiak eta lurrean arrastaka dabiltzan piztia guztiak” (Hasiera 1,28).

Kristautasunak are inportanteago egin zuen gizakia, eta bereziki gizona, Jainkoa gizon egin baitzen eta ez abere (“ezta emakume ere”: hori esateraino iritsi gara kristautasunaren izenean …). Hierarkia eta menpetasun ororen hausle izan zen Nazareteko Jesus, baina kristau-erakunde handiak ez zion horretan jarraitu.

Gure ikuspegi estuak zabaltzera eragiten digute gaurko zientziek eta, azken batean, gauza guztietan ari den eta mintzo den Jainkoaren Espiritu unibertsalak. Zabal dezagun bista: ehunka mila milioi galaxia dago, eta ehunka mila milioi izar ditu galaxia bakoitzak, eta izar bakoitzak bere planetak jirabiran^[4]. Ezagutzen den unibertso osoan hidrogenozko molekula berdinak daude, eta bat bera da energia, energia laukoitza. Posible da gure galaxiako bazter batean edo beste galaxietan gurean bezalako edo bestelako bizia sortu izatea, eta gizakiak bezainbateko bizidun inteligenteak edo askoz ere inteligenteagoak sortu izatea. Eta badakigu, bestalde, homo sapiens gure giza espezie honen aurretik (eta honekin batera ere) izan direla beste espezie batzuk.

Kristauok ez daukagu zertan pentsatu, gure Lur planeta dela unibertsoaren zentro eta gizakia Lurreko zentro eta, ondorioz, eboluzio unibertsalaren erdigune eta gailur. Ez daukagu zertan pentsatu, gizakia dela Jainkoaren Kreazioko zentro eta buru. Ez daukagu zertan pentsatu, gizakiak sortzea dela orain arte izan den eboluzio guztiaren helburu. Eta ez daukagu zertan pentsatu, gaurko homo sapiens dela giza eboluzioaren amaiera. Eta ez daukagu zertan pentsatu, gure espezie honek Lur planetaren eta unibertso osoaren amaiera arte iraungo duela, eta gizakiontzat bakarrik izango dela betiereko “zerua”…

Noski, badirudi horrelako zerbait adierazten dela Biblian. Biblia antropozentrikoa da (gizakia unibertsoko zentro, Jainkoaren asmo guztien zentro). Baina Biblia geozentrikoa ere bada (lurra eguzki-sistemako zentro), baina hala ere aspaldi utzi genion ikuspegi horri. Eta Biblia androzentrikoa ere bada (gizona emakumearen buru), baina ari gara ikuspegi hori ere aldatzen (nekez halafede!). Bibliak hilketak eta gerrak ere bedeinkatzen ditu. Gaur inork onartzen ez dituen gauza asko dago Biblian. Beraz, Biblia antropozentrikoa izateak ez gaitu ezertara lotzen. Aska dezagun begirada, pentsaera, bihotza!

Eta hor ditugu zientziak, eta hamaika gauza erakusten diote teologiari. Bakterien ondorengoak gara, eta astroen eta galaxien ondorengoak. Antzina-antzina unibertsoa osatu zuten elementuak eta gure gorputz (arimaren sorgune) hau osatzen dutenak elementu berak dira. “Izarren seme-alaba gara benetan”^[5]. Txinpantzeen asaba berak ditugu guk ere. Hori aspalditxotik genekien, baina duela urte eta erdi jakin dugu txinpantzearen “lehengusu propio-propioak” garela, txinpantzearen eta gizakiaren ADNa berdin-berdina dela %99an (!), eta hamar aldiz alde handiagoa dagoela arratoitik sagura txinpantzetik gizakira baino…

“Gizakia ez da kreazioaren gailur, eta ez da guztia harentzat sortua izan. Kreazioko elkarte zabalaren baitan kreatura dira gizakiak”^[6]. Kreazioan erkide, kreatura guztien senide: hori da gakoa. Harriak, ura, eguratsa, bizia, kontzientzia… ez daude bata bestearen gainean, bata besteagandik bereiz, baizik eta elkarrekin loturik daude denak, bata bestearen baitan, bata bestearekin harremanean, denak errealitate organiko bat bera osatzen dutelarik. Elkarte planetario eta kosmikoa osatzen dugu izaki guztiok, L. Boff-ek behin eta berriro dioen bezala. Zein dago zentroan? Izaki bakoitza da zentro, baina beste guztiekin batera. Ez dago zentro absoluturik. Inor ez dago inoren gainean, ez inoren azpian.

Antropozentrismoak ez du, beraz, lekurik. Eta Jainkoa ez da horrela txikiago, urrunago, hotzago gertatzen, baizik eta handiago, hurbilago eta beroago. Izaki guztien elkarte unibertsalean Jainko “hirukoitzaren” irudia begiztatzen dugu, elkartasun eta harreman oro den Jainkoaren irudia.

3. Izaki guztien begirunea

Teologia ekologikoak etika berria darama berekin, izaki guztien senidetasunean, izaki guztien eskubideen errespetuan, izaki guztien arteko bakean oinarrituriko etika. Asko da gizaki guztien eskubideetan oinarrituriko etika, eta hortik urrun gaude oraindik. Baina ez da aski. Etika antropozentrikoa izango litzateke, hots, gizakia izango luke erdigune eta irizpide. Zabal dezagun hemen ere ikuspegia: izaki guztien erkidegora, izaki guztien eskubideetara, izaki guztien arteko itunera.

Direna izateko eskubidea dute izaki guztiek: horra etika ekologikoaren oinarrizko printzipioa. Berez dute eskubidea, eta ez gizakiaren izenean, ez gizakiaren onerako. Duela hilabete batzuk jarri zen abian “Tximino Handiak Proiektua”, eta nekez ulertzen dut kontra egotea, are nekezago elizgizonak kontra egotea, ez bada tximino handien eskubideak ez ezik, “tximino txikienak” eta abere guztienak ere babestu behar liratekeelako^[7]. Proiektu horretan ez da esaten tximinoak “giza eskubideen jabe” direla, askok ezjakinez edo maltzurkeriaz egotzi izan dioten bezala. Ez, “tximino-eskubideen” jabe dira tximinoak. Esate baterako, txinpantzeak libre eta zoriontsu izan nahi du: ez daukagu eskubiderik kaiola batean sartu eta turisten entretenigarri bihurtzeko, edo geuretzako sendagaiak probatzeagatik minbizia haiei kutsatzeko, gure zorionaren izenean haiei sufriarazteko.

2006ko Aste Nagusiaren atari-atarian, “Zezenean aurkako manifestazioa” egin zen Donostiako Bulebarrean. Karteletan mutil gazte bat, eskuak eta belaunak lurrean, ahotik odola dariola eta banderilla bi bizkarrean zut. Eta Leonardo Da Vinci-ren aipamen sonatua: “Animalia baten erailketa gizaki batena bezain krudela kontsideratuko den eguna iritsiko da”. Argi dago oraindik ez dela iritsi gehienentzat, eta inon baino gutxiago Mendebaldeko kultura aurreratuan. Parte oneko aurrerapena ote dira gure abeltegiak eta hiltegiak?

Ez nuke arrazoia muturreraino eraman nahi. Ez dut esango okela edo arraina jatea bidegabekoa denik. Baina hortxe dago galdera. Bizidun guztiak beste bizidunez bizi dira, eta badirudi gizakiontzat ere derrigorreko legea dela hori. Baina egin dezagun galdera eta izan dezagun begirune. Hiltzekotan ere, hil dezagun begiramenez, jan behar dugun aberearekiko are landarearekiko gupidaz, esker onez eta nolabait ere barkamena eskatuz, tradiziozko hainbat kultura zaharretan egin ohi duten bezala.

Ez gara besteen jabe, munduaren jabe, lurraren jabe, izakien jabe. Izakien eta bizidun guztien elkarte kosmikoan erkide gara guztiok, biziaren mahaian mahaikide. Izaki guztien neba-arreba gara, eta Jainkoaren Espiritua sumatzen dugu guztiengan. Beraz, esan daiteke: “Den orok den hori edo izan nahi lukeen hori izateko eskubidea du”. Aireak eta urak garbia izan nahi dute. Zuhaitzak bizi egin nahi du. Abereak osasuntsu eta zoriontsu izan nahi du. Ohartzen naiz, noski, “nahi du” esatean, giza kategoriak aplikatzen ari naizela abereei, landareei, izaki guztiei, eta hori ez dela guztiz koherentea. Baina jokoan dagoena ez da hizkuntzaren koherentzia, izaki guztiei zor diegun begirunea baizik, izaki guztien arteko itun kosmikoa. Itun kosmiko hori zaindu behar genuke gizakiok ahal dugun neurrian, erantzukizuna gurea bakarrik balitz bezalaxe, eta izaki guztien eskubideei buruzko eztabaida korapilatsuetan denbora gehiegi galdu gabe.

Izaki guztiek zoriontsu izateko eskubidea berez dutela onartu nahi ez duenak eta gizakiok pribilegioa dugula mantendu nahi duenak, nolanahi ere, jakin beza: izaki guztiekin senidetasunezko, begirunezko, ardurazko harremanak ez baditugu, hondamendira goaz guztiok, gizakiak barne. Gaur planetak bizi duen larrialdi-egoera eta milaka milioi gizakiren miseria gizakiak berak eragina dira, eta giza aurrerapenaren izenean hain zuzen. Gizaki “aurreratuek” eraman dute Afrika gosezko, IHESezko, etsipenezko amildegira. Gizakia da izadiaren eta gizadiaren etsairik handiena. Daukagun garapen-ereduari eusten badiogu, planeta Lurrarenak laster egingo du, eta gureak ere bai. J. Lovelock zientzialari ospetsua aspalditik ari zaigu ohartarazten; dagoeneko beranduegi dela dio: sekulako hondamendi ekologikoa gertatuko dela XXI. mendean, eta gaurko 6.000 milioi gizakiak 500 milioitaraino jaitsiko direla, eta Artiko alde izoztuan bizi beharko dutela. Ez dakit hori gertatuko ote den. Gerta ez dadin ahalegindu behar genuke, eta ez dago bide bat besterik: izaki guztien begirunea. Eta hondamendia gertatzen bada ere, bide bat besterik ez da izango berriro hasteko: izaki guztien begirunea.

4. Materiari eta gorputzari gorazarrea

Erlijio gehienak bezala, kristautasuna ere oso dualista izan da, eta materia arbuiatu du espirituaren ustezko amodioz; gorputza gaitzetsi dute, arima onesteko ustez. Espiritua eta materia bi elementu bereiz direlakoan, bata bestearen etsai eta bata bestearen gain: espiritua gora eta materia baxu, espiritua garbi eta materia lohi, espiritua argi eta materia itsu, espiritua libre eta materia morroi, espiritua bertutetsu eta materia grinatsu, espiritua jainkozko eta materia lurrezko.

Zenbat korapilo makur eragin duen dualismoak teologian, espiritualtasunean, arau moraletan! Zenbat erru eta “bekatu” ez dizkio egotzi gure gorputz miragarri bezain hauskorrari! Zenbat mehatxu begien, belarrien, ezpainen, eskuen plazerrari! Zenbat larritasun sexuaren gozamen urduriari! Zenbat irain materia santuari, gorputz santuari!

Iruditzen zait, oraindik ere dualismoan korapilatuak gaudela neurri handi batean, fedearen kalterako, osasunaren kalterako, biziaren kalterako. Aska ditzagun, bada, dualismoaren korapiloak!

“Zer maite dut, ene Jainkoa, zu maite zaitudanean?”, galdetzen zuen Agustin santuak, bizitza osoa gorputzarekin eta materiarekin adiskidetu gabe igaro zuenak, eta gorputzarekiko nahiz materiarekiko etsaigo manikeoa kristau-teologian luzaroko erroturik utzi zigunak. Eta erantzuten du: “Zu maite zaitudanean, ez dut maite gorputzaren edertasuna, ez denboraren erritmoa, ez begien distira maitagarria, ez doinu atseginak, ez loreen lurrina, ez gorputzen besarkadan gozatzen diren gorpuzkiak”^[8]. Jainkoa materiaren eta gorputzaren etsai? Etsaigo hori errotik gaindituz, J. Moltmann-ek idazten du: “Nik Jainkoa maite dudanean, maite dut gorputzen edertasuna, mugimenduaren erritmoa, begien distira, besarkadak, sentimenduak, perfumeak, kreazio ugari honetako doinuak. Dena besarkatu nahi nuke zu, ene Jainko hori, maite zaitudanean, neure sentimen guztiekin maite baitzaitut, sentimen guztiak zuk maite dituzun kreaturetan jarriz. Nirekin topo egiten duten gauza guztietan zaude zu zain”^[9].

Materia eta gorputza mesprezatuz ezin da espiritua ohoratu. Materia eta gorputza arbuiatuz ezin da Jainkoa maitatu. Espiritu-materiazkoak edo gorputz-arimazkoak dira on guztiak, gozamen guztiak, gogoeta guztiak, asmo guztiak, amets guztiak. Eta maitasun oro, eta Jainkoaren maitasuna maitasun orotan. Hala da mundualdi “honetan” eta hala izango da “beste” mundualdian, edozein ere den “beste mundualdia” irudikatzeko modua.

Harkaitz zuria urreztatzen duen arratsaldeko argi aratza, pago handiaren hostaila dardararazten duen haizeska leuna, enaren hegaldi arina, erle erratuaren durdurioa, kanpaien durundia, zeruaren urdina. Materiaren mirariak dira. Materiaren miraria da gizakia ere. Aurpegi honen irribarrea, begi haien tristura, ezpainen laztana, odolaren beroa, bidarien lehia, asearen ametsa, nahi eta ezina. Eta samin guztien artean, itxaropenaren zerumuga, eta bakezko otoitz bat bihotzaren hondotik Jainkoaren hondoagora. Materiaren miraria da hori ere.

Iruditzen zait, materiari gorazarre eginez hasi behar duela teologia ekologikoak. Materia ohoratuz, santu aitortuz, muin emanez, barkamena eskatuz. Hona Teilhard de Chardin-ek 1919an idatzi zuen “Materiari gorazarrea” (gorputzarentzat berdin balio du):

“Bedeinkatua zu, Materia ahaltsu, bilakaera geldiezin, etengabe sortzen ari zaren errealitate hori, gure eskemak uneoro leherrarazten dituzuna eta egia gero eta urrunago bilatzera behartzen gaituzuna.

Bedeinkatu zu, Materia unibertsal, mugarik gabeko iraupen, bazterrik gabeko aire hori, izar, atomo eta belaunaldien leize hirukoitz, gure neurri estuak gainditzen eta birrintzen dituzuna, Jainkoaren dimentsioak agertzen dizkiguzularik (…).

Agur, izangaitasun eta berrigaitasun agortezin hori: zuregan sortzen eta hazten da izaki aukeratua.

Agur, hurbilketa- eta elkarketa-ahalmen unibertsal hori: zure bitartez korapilatzen da monaden saldoa, den-denak Espiriturantz bidean bateratzen direlarik.

Agur, arimen iturri harmoniatsu hori: zuregandik sortu da Jerusalen berria kristal aratza bezala.

Agur, jainkozko ingurune hori, sorgarritasunez betea, Espirituak irabiatzen zaituen ozeanoa, Hitz haragiztatuak oratzen eta arnasa ematen dizun buztina (…).

Zureganaino, Materia horrenganaino iristeko, nahitaezkoa dugu, hemen behean mugitzen den oro ukituz eta abiapuntu hartuz, eskura dugun guztiaren forma partikularrak nola desagertzen diren apurka sentitzea, iraunkortasun eta elkartasun ororen esentzia bakarrarekin topo egin arte (…).

Zu, Materia hori, zeru-goi oskarbietan ere hantxe zaude erregina, santuek uste izan arren alde batera utzia zaituztela; zu, gorputz hain garden eta mugikorra, non ezin baitzaitugu espiritutik bereizi.

Jaso gaitzazu, Materia horrek, han gora, ahaleginaren, banantzearen eta heriotzaren bitartez; jaso gaitzazu Unibertsoa halako batean kastuki besarkatu ahal izango dugun hartara!”^[10].

5. Materia eta espiritua

Baina egin dezagun pauso bat aurrera. Espirituak irabiaturiko ur handien itsasoa bezala erakusten digu materia santua Teilhard-en gorazarreak. Materia ez ote da, ordea, Espirituak ernaltzen duen buztin-orea besterik? Edo bere baitan bizia eta espiritua, noiz agertuko zain, gorderik daramatzan masa formagabea besterik ez? Edo espiritu izatera iritsiko den materia hila besterik ez? Materia eta espiritua bi ote dira, beraz? Zer da, ordea, materia?

Begira hor harri-puska bat. Zer ikusten duzu? Materia geldi, hil eta hotz hutsa? Begira bide-bazterrean belar-izpia. Bizi da, baina zer da bizia? Begira zure aurrean txakur bat zuri begira. Zer sumatzen duzu begi horietan? Begira ispiluan zeure buruari. “Zeu” zara zeure memoriarekin, sentimenduekin, galderekin. Baina zer duzu harriak edo belarrak edo txakurrak ez duenik? Haien materia berdinez osatua zaude. Hobeto esan: haiek diren materia berdina zara. Hobeto esan: haiek diren materia bera zara.

“Baina nik espiritua ere badut” edo “arima ere badut”, esango dit norbaitek. Edo agian: “Espiritua ere banaiz”. Ez diot ukatuko, noski. Baina, tentatzen hasita, galde niezaioke: “Zer esan nahi duzu ere horrekin?” Eta behin honetara ezkero: “Materia eta gainera espiritua dituzula esan nahi ote duzu, bi osagai desberdin bazenitu bezala? Ez, ez didazu hori esan nahi… Orduan zer? Esan nahi al didazu bi izaera desberdin dituzula, materiazko izaera eta espirituzko izaera, biak dituzula edo bietara zarela? Ados nengoke zurekin… Baina ez dut oso ondo ulertzen, esplika iezadazu beste pixka bat: materiazkoa eta espirituzkoa bi izaera desberdin ote dira berez, nahiz eta biak elkartuta egon? Eta zertan datza materiazko izaera, eta zertan espirituzkoa?”…

Antzarak ferratzera bidaliko ninduke nire solaskideak, eta beharbada irakurleak ere bidali nau dagoeneko. Hala ez balitz, eta irakurtzen jarraitu nahi baduzu, oraintxetik esango dizut: ez naiz galdera horiek argitzeko gauza, eta ez natorkizu horretara atal honetan. Ez dakit errealitatea zer den, zer naizen, zer garen. Ez dakit materia zer den. Inork ba ote daki?

Dena delarik, den oro miraria da, eta miresgarria: harriak, landareak, abereak, harriduraz eta galderaz josiriko abere gizakiok… Eta ikusten dudan guztia materia da, baina materia guztia espirituzkoa da. Harriak ere badu arima, edo arima da. Eta belarra, eta txakurra, eta gizakia. Dena ageri zait materiazkoa eta espirituzkoa aldi berean. Antzina-antzinatik dakite horrelako zerbait hinduek, tupi-guaraniek, azalgorriek…: “Espiritua lo dago harrian, amets dagi lorean, sentitzen du abereagan eta sentitzen duela jabetzen da gizakiagan”. Ebanjelio apokriforik inportanteenean Jesusek dio: “Zula egur-puska bat: barruan nago ni. Jaso harri-kozkor bat: hor aurkituko nauzu” (Tomasen Ebanjelioa 81). “Barruan nago”, edo agian hobeto: “barrua naiz”. Materiaren “barrua” espiritua da, baina egiaz eta benetan ez dago kanporik, ez barrurik. Espirituaren agerpena materia da, baina ez dago muinik eta azalik. Mundu honetako errealitate oro biak da batera: kanpoa eta barrua, azala eta muina, materia eta espiritua.

Jabetzen naiz guztiz hizkera traketsa dela hau guztia, baina ez naiz bestetara iristen. Betoz poetak eta mistikoak hobeto esatera. Ez nuke esango: “Dena materia hutsa da”, ez “Dena espiritu hutsa da”. Baina esango nuke agian: “Dena da materia”, bai eta “Dena da espiritu”. Edo hobeto: “Dena da materia gisa agertzen den espiritu” eta “Dena da espirituzko materia”.

Eta Jainkoa? Ez dakit. Baina Jainkoa materiazko eta espirituzko errealitate osoaren “bihotza” baldin bada, zergatik ez dugu esango Jainkoa bera ere espiritu bezainbat dela materia? Noski, ez materiazko eta espirituzko errealitatearen parte, ezta izaki guztien bilduma ere, ez guk ezagutzen dugun bezalako materia eta ez guk ezagutzen dugun bezalako espiritu, baina bai guk ezagutzen dugun guztiaren muin, oinarri, iturri… Geroxeago itzuliko naiz honetara.

Hel diezaiogun berriro atal honetako hariari. Dena da materia gisa agertzen den espiritu. Dena da espirituzko materia. Ez dago espiritu hutsik, materiazko izaera baitu nolabait esateko espiritu orok, hau da: masa, kolorea, mugimendua, denbora, energia, erakarmena… Ez dago “materia hutsik”, espirituz betea baitago materia guztia, hau da: irekitasunez, ahalmenez, jolasez, asmamenez, eternitatez, memoriaz, kontzientziaz, adimenez, borondatez, maitasunez… edo horretarako guztirako gaitasunez. Nola jarraitu? Nola esan? Nola imajinatu?

Beharbada zehatzago izango litzateke esatea: dena da “gaitasun” huts, materia gisa agertzeko gai den espiritua, espiritu bezala iratzartzeko gai den materia. Dena da gerorako eta gehiagorako gaitasun. Baina ez hori bakarrik. Dena da halaber lehenaren “oroipen”, materia-puska bakoitzak jasoa baitu bere baitan unibertso osoaren materiazko eta espirituzko historia. Ezkurrean dago pagoa osorik, izan den pagoa nahiz izango dena: ikusten jakin behar; eta entzuten jakinez gero, adar-puntarik altuenean udaberriz kantuan ari den birigarroaren txistu ozenak ere entzungo genituzke ezkurraren bihotzean. Zer dakigu zer izan den, milaka milioi urtetan zehar, bidean zapaltzen ari garen harri-kozkorra? Zer dakigu zer izango den? Zer dakigu nondik norako bide misteriotsuan agertu eta igaro den tximeleta horiaren egun bateko hegaldia?

Materia, bizia, arima edo espiritua… Ez da hurrenez-hurreneko bilakaera hutsa: materia bizigabetik bizia eta izaki bizidunetatik espiritudun izakiak. Bilakaera hori ere hortxe dago, noski, eta eboluzio horren baitan agertu gara izaki bizidun guztiok, jarraitasunezko eta etenezko katea etengabekoan. Baina ez dakit egoki ote den esatea: “Hasieran materia zen eta amaieran espiritua izango da”. Ba ote dakigu zer diren “hasiera” eta “amaiera”? Edo ba ote dakigu zer diren denbora eta eternitatea? Guk ezagutzen dugun hasiera ez ote da beste zerbaiten amaiera, eta guk ezagut dezakegun amaiera ez ote beste zerbaiten hasiera? “Hasierako” materia ez ote da funtsean espiritu, eta “amaierako” espiritua ere materia?

Nolanahi ere, materia eta espiritua ez dira bi errealitate, ez errealitatearen bi osagai desberdin, dualismo guztiek pentsatu izan dutenez. Materia eta espiritua ez dira errealitatearen bi izaera desberdin ere. Materia guztia espiritu da osorik, guk materia gisa ikusi arren. Espiritua ere materia da osorik, nahiz eta guk materia horren mehetasuna ezin ikusi… Materiaren eta espirituaren artean ez dago, beraz, mugarik, dena baita materia eta dena espiritu.

Ez dakit idazten ari naizen honek guztiak zentzurik ba ote duen, baina esan nahi nukeenak uste dut baietz. Fisika kuantikoak barkatu beste ausarkeria bat! ez al digu horrelako zerbait iradokitzen, espirituzko materia eta materiazko espiritua nolabait den errealitatea, alegia? Atomoen eta atomoak baino infinituki txikiago diren partikulen mundua ikertzen du fisika kuantikoak. Harrigarria da fisikariek mundu horretaz esaten digutena: mundu horretan ez dute balio geure giza begi hauekin ikusten eta esku hauekin ukitzen dugun munduko legeek. Dena da oso misteriotsu txiki-txikiaren mundu horretan: ez dago objektibotasunik, ikusteak berak aldatzen baitu ikusten dena; gauzek ez dute forma tinkorik, iraunkorrik, ikusten diren uneko forma arin iragankorra baizik; ez dago halabeharreko legerik, dena izan baitaiteke modu batera edo bestera; eta hau bai benetan harrigarria partikula ezdeus horiek (gaurko zientziak atzeman ditzakeen txikienak) ez daude ez han eta ez hemen, aldi berean han eta hemen baizik, toki guztietan batera…; argazki bat atera eta argazkiari zatitxo bat mozten badiozu, argazki osoan dagoen guztia aurkituko duzu zatirik txikienean; guztia ez da, beraz, zatien guztien batura, eta bat eta bat ez dira ez dira beti bi, bai bata eta bai bestea aldatu egiten baitira bi direnean…^[11] Eta non da hor denbora? Non espazioa? Gure segundo, minutu, ordu eta urteek ez dute hor fitsik balio, ezta gure zentimetro, metro eta kilometroek ere.

Eta mundu atomiko neurrigabe txikia denaren antzera izan daiteke mundu astronomikoa, etengabe sortzen eta zabaltzen ari diren galaxien mundu neurrigabe handia… Fisika kuantikoak erakusten digun mundu txiki harrigarri hori materiazkoa ote, espirituzkoa ote? Astrofisikak erakusten digun mundu handi harrigarria materiazkoa ote, espirituzkoa ote? Materiazkoa eta espirituzkoa dela esango nuke, bai fisikariei eta bai filosofoei barregarri gertatzeko arrisku eta guzti.

Nolanahi ere den, iruditzen zait, zuzeneko zerikusia duela honek guztiak teologia ekologikoarekin. “Materia eta espiritua” esaten dugu. Baina “eta” horrekin ez dakigu zer egin. Ken dezagun erditik. Apur ditzagun geure neurri estuak. Asma ditzagun, beharbada, errealitatearen konplexutasuna eta misterioa egokiago adieraziko duten beste kategoria filosofiko batzuk, dualismoa gaindituz. Eta funtsezkoena: begira diezaiogun errealitateari harria, ura, airea, landarea, aberea, gizakia begiramenez eta miresmenez! Jainkoaren misterioa guztian, guztia Jainkoaren misterioan. Jainkoa guztiaren iturburu, euskarri, babes, memoria, bihotz eta hitz, izaki guztien izate, izen guztien izen propio.

6. Jainkoa denean, dena Jainkoarengan

Jainkoari buruz ere ikuspegi bereziak zabaltzen dizkigu ekologiak. Baina ikusten dugun errealitatea zer den esateko hitzik ez badugu, zer esan Jainkoaz? Isiltzea hobe. Isiltasunerako bidea, ordea, hitzak urratzen du.

Jainkoa mundutik aparte eta munduaren gainean irudikatzen ohituak gaude milaka urtetan: “Jaun goikoa”, Izaki Gorena, unibertsoaren Subirano handia, munduaren Arkitekto eta Eratzaile jakintsua, gauza guztien Ordenatzaile eta Begirale zuzen bezain errukitsua… Izaki guztiengandik aparte den Izakia, Nor guztiengandik bereiz den Norbait. Ikuspegi honetan, munduko errealitatea eta Jainkoa bi izango lirateke, gizakia eta Jainkoa ere bi. Dualismoa berriro. Dualismoaren sarean harrapatua dago gehienbat gure Jainko-irudia (eta espiritualtasuna, otoitz egiteko modua…).

Noski, ezer gutxi lortuko genuke, dualismo hori gainditzearren Jainkoa eta mundua bat direla esanez, dena Jainkoa dela edota Jainkoa gauza guztien bilduma dela esanez. Hori panteismo gordina litzateke, eta hortik ere ez goaz inora. Dualismoak eta panteismoak zuztar bera dute: substantziaren kategoria. Utz dezagun bazter kategoria hori. Jainkoa eta mundua ez dira ez substantzia bat, ez bi. Balia dezagun hobeki erlazioaren edo harremanaren kategoria: errealitate oro harremana da funtsean, ez substantzia itxiz osaturiko substantzi bilduma handia. Jainkoa harreman ororen eragilea eta euskarria da: harreman ororen azken har-emailea, hitz ororen azken esale- entzulea, begi ororen azken begiralea, sentimen guztien azken sentitzailea. Negar ororen gupida, ezin ororen bakea, promes ororen bermea.

Errealitate osoa da harreman, eta harreman ororen barrena baino barrenago da Jainkoa, eta harreman ororen barrutik ari da dena kreatzen, sostengatzen, erakartzen. “Harengan bizi gara, harengan mugitzen eta izan ere harengan gara” (Apostoluen Eginak 17,28).

Hori hala bada, ordea, zergatik hainbeste oinaze? Zergatik eragiten diote abereek hainbat borroka eta sarraski elkarri? Zergatik sufriarazten dio gizakiak izadiari, gizakiari, herri errukarriei? Fededunak hor ez dauka erantzunik, fedegabeak bezalaxe. Ez diogu Jainkoari zergatia galdetzen ere, ezin baitugu sinetsi oinazearen zergati gordea bere baitan izango lukeen Jainko makur batengan. Ez dugu, beraz, zergatientzat erantzunik. Baina fedea lagungarri dugu erantzunik gabe oinazeari aurre egiteko, izaki guztiak oinazetik askatzen saiatzeko, askapen osoaren esperantza izateko. Askatasun betearen erdiminetan dago izadi guztia (Erromatarrei 8,22). Ez gaude bakarrik. Jainkoaren esku gupidatsuak eskutik garamatza. Presentzia gozo bat ari zaigu etengabe: Ez beldurtu! Zurekin nago!

Beraz, Jainkoa ez da mundu, baina ez da mundutik kanpo, bere oinaze eta guzti. Jainkoa ez da ez zer eta ez nor, baizik eta zer eta nor guztiak izanarazten dituen harreman, hitz, erantzun, erakarmen, konfiantza. Jainkoa ez da ni neu, ez nitaz kanpoko Zua, baizik eta ni neure barneneko Nia, Zua, Gua.

Jainkoa Hirukoitza dela diogu kristauok. Hirutasuna. Ez dira, noski, hiru Jainko. Baina Jainkoa ez da munduaz kanpoko Izaki goren bakartia. Izaki guztiek osatzen duten harreman-sarearen iturria da: dena norberarenganatzen eta bestearenganatzen eta elkarrenganatzen duen Aita/Ama, Seme/Alaba, Neba/Arreba. Sortzailea, Adiskidea, Maitalea. Elkartasuna, Harremana. Ni, Zu, Gu. Ni ororen Zua da eta zu ororen Nia. Eta beti aldi berean Gu. Beti norbera eta beti bestea.

Otoitz egitean, ez diot/diogu otoitz egiten beste Nor bati, neure/geure nortasunaren barneneko Nor horri baizik. Edo Bera ari da geure baitan otoitzea, esan ezin ahaleko intziriz, askatasun osora bidean (Erromatarrei 8,21.26)

7. Jesus eta Logos edo Sofia edo Espiritua

Kristologia ekologiko bat ere landu beharrean gara kristauok, eta ez da zeregin makala, ez erosoa. Gure fedeko ardatz nagusiak kolokarazten dituela irudi lekiguke: Jesus Jainkoaren Semea delako fedea, Jesus Jainkoaren gizakunde oso delako aitorpena, Jesus salbatzaile unibertsal bakarra delako baieztapena, kristautasuna erlijiorik egiazkoena eta guztiz egiazko bakarra delako ustea… Gauza asko dira, eta gogoeta berria hasi besterik ez dugu egin arlo honetan, eta beldurra ematen du. Baina egingo nuke Jesusek berak ez lukeela beldurrik izango, eta gogoetan ausartak izatera eragiten digula haren Espiritu libreak, kristau-fedea gaurko munduan adierazteko, dogmak elkarren aurkako armatzat hartu gabe.

Jesusek nekazari pobretuei, gaixo etsiei, emakume baztertuei eta “bekatari” arbuiatuei iragarri zien berri pozgarriarekin hasi zen guztia: “Badator Jainkoa zuek askatzera!” (Markos 1,15). Jainkoaren hurbiltasun sendagarria, kontsolatzailea, eraberritzailea sumatu zuten harengan, eta jarraitzaileak bildu zitzaizkion, gizon eta emakume. Ordena erlijioso eta politikoarentzat arriskutsua zen eta agintariek, Jainkoaren eta Inperioaren izenean elkar harturik, gurutzean josi eta garbitu zuten. Baina haren jarraitzaileek ez zuten etsi. Gurutziltzatua osorik eta betiko Jainkoarengan zegoela aldarrikatu zuten, osorik eta betiko gurekin: “Jainkoak goratu egin du! Bizi berrira piztu du!” Eta juduen artean aspalditik espero zen Mesias edo “Jainkoaren seme” askatzailea zela aitortu zuten.

Zenbait kristau-elkartetan beste bide bati ekin zioten Jesusen misterioa adierazteko: Itun Zaharrean Jainkoaren Jakituriari edo Hitzari buruz esaten zirenak aplikatu zizkioten Jesusi. Joanen elkarteak, esate baterako: “Hasieran bazen Hitza. Hitza Jainkoarekin zegoen… Gauza guztiak beronen bidez egin ziren… Hitza zen egiazko argia, mundura etorriz gizaki guztiak argitzen dituena… Eta Hitza gizon egin zen” (Joan 1,1-14; ik. Hebertarrei 1,1-3; Kolosarrei 1,15-20; Efesoarrei 1,3-14). Jesus baino lehenago zen Jainkoaren Hitz edo Jakituria edo Espiritu kreatzaile unibertsala, izaki guztietan presente eta eragile. Eta Jesus gizakiarengan gorputz hartu du osoki. Baina Jesusengan agortu ote da?

Ezetz erantzungo digute kristologia ekologikoa taxutu nahian dabiltzan askok. Hau da: Jesus gizaki historiko partikularra eta Jainkoaren Hitza/Jakituria/Espiritua ez daitezke elkarrengandik erabat banandu, baina ezta ere elkarrekin erabat berdindu. Jesus Jainkoaren Hitza da, baina Jainkoaren Hitza Jesus baino gehiago da. Jesus Jainkoaren Espiritua da, baina Jainkoaren Espiritua Jesus baino gehiago da. Jesus Jainkoa da, baina Jainkoa Jesus baino gehiago da.

Baieztapen horiek pentsakor eta zalantzan uzten gaituzte. Dena den, Jesus historikoa gizaki historiko mugatua da, eta ez da egoki bere historikotasun partikularra absolutu bihurtzea. Absurduetara iritsiko ginateke bestela. Galdera handiak datoz hor, eta ezin dira ito. Esate baterako: 1) Milioika urte igaro zen giza espeziea (edo hobeto esan espezieak) sortu zirenetik Jesus jaio zen arte: aurreko gizaki guztiek ez ote zuten Jainkoaren Hitza eta hurbiltasun betea gozatzeko inolako modurik? 2) Gaurko gizaki guztiak bezala, Nazareteko Jesus homo sapiens espeziekoa izan zen: beste giza espezietan ere ez ote da Jainkoa gizakiekin gizaki egin? 3) Zenbait milioi urte barru, gaurko giza espeziea galdu eta beste bat sortuko balitz, gizaki berri horiek aitortu beharko ote dute Jainkoa homo sapiens egin zela eta ez beraiek bezalako gizaki? 4) Unibertso neurrigabeko beste planetaren batean gu bezalako edo bestelako izaki inteligenteak inoiz aurkituko balira, Jainkoa gure planeta Lurrean bakarrik agertu dela osoki iragarri beharko ote genieke?

Galderak haratago ere eraman daitezke: gizakiak ote dira Jainkoaren Hitzaren edo Espirituaren enkarnazio bakar edo enkarnazio goren? Izaki guztiak ez ote dira Jainkoaren agerpen, irudi, gorputz? Izaki guztiak zoriontsu izatera iritsiko direnean bakarrik osatuko da egiazki munduan Jainkoaren presentzia. Izaki guztien zauriak osatuko direnean. Jainkoa guztietan guztia izango denean (1 Korintoarrei 15,28).

Ildo horretatik, Jesus historikoa Jainkoaren Hitz unibertsala da, baina Jesus historikoa baino unibertsalago da Jainkoaren Hitza. Beste modu batera ere esaten dute askok: Jesus Kristo da, baina Jesus baino gehiago da Kristo, izadi guztiaren erabateko askatzaile eta askapena. Izan ere, zapalketak eta negarrak gutxi gora-behera lehenean jarraitzen dute munduan: nola aitortu, beraz, Jesus Mesias edo Kristo dela? Kristau askok egin zuten galdera gordin hori euren golkorako. Eta itxaropenari heldu zioten, esanez: Jainkoak beregana eraman du Jesus hila, baina laster etorriko da berriro Jainkoarengandik, “gauza guztiak eraberritzera” (Eginak 3,21).

Kristologia ekologikoaren ikuspegitik, bidezko da esatea: gauza guztiak eraberritzen direnean izango da Jesus erabat Kristo, Mesias. Jesus ez da oraindik esperantza guztien konplimendua, konplimenduaren esperantza osoa baizik guztientzat. Esperantzaren bitarte horretan bizi gara, Jesusen bidetik esperantzari bultzatuz, eta Jesusengan ikusten dugu kristauok konplimenduaren ispilua izaki guztientzat. Itxaropen hori daramagu geure buztin hauskor honetan altxor eta zeregin.

Bibliografia

BOFF, L., Ecología: grito de la Tierra, grito de los pobres, Trotta, Madril 1996

BOFF, L., La dignidad de la Tierra, Trotta, Madril 2000

BOFF, L., El cuidado esencial: ética de lo humano, compasión por la tierra, Trotta, Madril 2002

BOFF, L., La voz del arco iris, Trotta, Madril 2003

DAVIES, P., Dios y la nueva física, Salvat, Barcelona 1994

GAFO, J. (zuz.), 10 palabras clave en Ecología, Verbo Divino, Lizarra 1999

MCFAGUE, S., Modelos de Dios, Sal Terrae, Santander 1994

SCHMITZ-MOORMANN, K., Teología de la creación de un mundo en evolusción, Verbo Divino, Lizarra 2005

(Hemen 12, urria-abendua, 43-59 or.)

1. Badela iruditzen zaigun materia ez omen materiaren %5a baizik; ezagutzen den grabitatean eragina duen “materia ilun” ezezaguna omen materiaren beste %20a; eta materiaren gainerako %70a, berriz, oraindik inolako modutan ezagutzen ez den materia guztiz iluna… ↑
2. L. Boff, El águila y la gallina, Trotta, Madril 1998, 44. or. ↑
3. Egia esan, ez dakigu inoiz “hasiera” bat izan ote duen, ezta inoiz “amaiera” bat izango ote duen ere. Denboraren harian neur daitekeen hasiera eta amaiera esan nahi dut. Arazo fisiko eta filosofiko txit zaila eta interesgarria dugu hori, baina fedeak ez du zer esan handirik. Fedeak ez digu erakusten denboran eta espazioan gauzak nola gertatzen diren. ↑
4. Eta egin kontu zeinen zabala den galaxia bakoitza, eta zeinen zabala mundua. Tori konparaziotxo bat: argiak 8 minutu behar ditu eguzkitik Lurrera iristeko; gure galaxia puntarik punta zeharkatzeko, berriz… ehun mila urte! Eta kosmos osoa “zeharkatzeko”? Ehunka mila milioi galaxia badira, zeuk atera kontuak, ahal baduzu. ↑
5. D. Simonnet, in H. Reeves, J. de Rosnay, Y. Coppens eta D. Simonnet, La historia más bella del mundo, Anagrama, Bartzelona 1997, 8. or. ↑
6. J. Moltmann, Cristo para nosotros hoy, Trotta, Madril 1997, 27. or. ↑
7. Hortik doa, hain zuzen, Adela Cortina-k Tximino Handiak Proiektuari zuzentzen dion kritika: “La pequeña simia”, in El País (2006-9-5). ↑
8. Aitorpenak, X,6,8. ↑
9. J. Moltmann, El Espíritu Santo y la teología de la vida, Sígueme, Salamanca 2000, 109. or. ↑
10. P. Teilhard de Chardin, Himno del Universo, Trotta, Madril 1996, 65-66 or. ↑
11. Gotzainek eta teologoek hobe genuke fisika kuantiko pixka bat ikasi! Lege aldagaitz eta egia zurrenetan zalantza apur bat mesederako genuke. ↑