DESBERDINTASUN HISTORIKOAK ETA KRISTAU EKUMENISMOA

Kristau ekumenismoaz zenbait oinarriko gogoeta eskainiko dut, bilakaera historia ardatz harturik. Ekumenismoaz, hau da, kristauok osatzen dugun, osatu behar genukeen, oikumene edo batasun zabalaz, herri eta izaki guztien batasunera bidean.

Eliza deitzen gara, hots, Elkarte. “Eliza” esatea, ordea, “elizak” esatea da, asko baikara ezinbestean. Areago: Eliza bat osatzen dugun eliza bakoitza ere askotarikoa da nahitaez, ohartu ala ez. Historia eta hitza anitza dira berez.

Eta non da batasuna? Elkarteak berekin du batasuna, baina zer batasun? Zer leku dagokio eliza bakoitzaren ezinbesteko berezitasun historikoari kristau eliza guztien oikumene edo elkartasunean? Eta zer leku dagokio bestetasunari, diferentziari, hitzaren eta formaren aniztasunari eliza bakoitzaren barnean? Bestetasuna gutasunaren edo batasunaren funtsezko osagai da historian. Batasuna ez du berdintasunak egiten: zerk egiten du? Historian eta hitzean behar du batasunak lekua, baina formaz harago.

Uda honetan irakurri dugu, Vatikanoan, Frantzisko aita santuaren ingurumaririk hurbilenean, bi ekumenismo-eredu omen daudela bata besteari kontrajarriak: gorrotozko ekumenismoa eta inklusiozko ekumenismoa, Errazuri kardinalarena lehenengoa eta Spadaro-rena bigarrena. Gorrotozko ekumenismoan ez dago, noski, batasunik, ezta, egia esan, egiazko bitasunik ere, etsaigoa baizik; ez dago horretaz zertan ezer esan.

Eta zer esan “inklusiozko ekumenismoaz”? Inklusio hitza nola ulertzen den da kontua: bakoitzari den bezalakoa izateko eskubidea aitortzea edo bakoitzaren beretasunari leku egitea baldin bada, gurea bezainbat bestearena den eta guk inor onartu aurretik gu geu onartu gaituen espazio zabal berean bestea onartzea, irudi eta ideien hesi guztiez harago, inklusioa egiazko ekumenismoa litzateke, egiazko batasun unibertsalaren oinarria. Aldiz, bestea gure sisteman “sartzea” eta nola edo hala “geure” bihurtzea bada, inklusioak ez luke batasunerako aukerarik emango; “inklusibismoa” izango litzateke, eta inklusibismoak berekin du esklusibismoa, norberaren espazioan eta neurrian sartzen den ez dena kanpora uzten den heinean.

Vatikanoko kurietan “inklusiozko ekumenismoa” defendatzen omen dutenek zehazki nola ulertzen duten ez dakit. Nik nola ulertzen dudan azaldu nahi nuke hemen, Jesusengandik hasita eta historia gaingiroki errepasatuz, gaurko aniztasun-paradigma kulturalean kokaturik beti ere. Eta, tradizioz eta hautuz, Erromako eliza katoliko partikular honetan kokatua nagoenez gero, ikuspegi partikular honetatik antolatuko dut gogoeta eta, ondorioz –zilegi bekit–, Erromako elizak ekumenikoaren aurka eman dituen urratsak aipatuko ditut bereziki.

1. Jesusen ekumenismoa?

Jesusek ez zuen, noski, ekumenismoaz irakaspenik eman. Irakaspenik ez, baina bizi-lezioak ugari. Lezio praktikoak, ez teorikoak. Ez zen teologoa izan, profeta baizik, eta bere profeta-bizieraz erakutsi zigun gure teologiek zer balio duten. Biziak balio du, eta guztion bizia ontzeko baliagarri den heinen balio du teologiak. Errepara diezaiogun, bada, hurbiletik Jesusen bizi-ekumenismoari. Oinarrizko zenbait zertzelada besterik ez dut emango.

Jesus ez zen “eliz ekumenismoaz” batere arduratu, ez baitzuen inolako elizarik eratu, gizon eta emakumez osaturiko dizipulu- taldetxo ibiltari bati –ez arau eta ez agintari– “eliza” deitzen ez badiogu behintzat. “Jainkoaren erregetza” hitzez iragartzera eta bizieraz egiaztatzera deitu zituen Jesusek: nekazariei lurraren jabegoa aldarrikatzera eta bihurtzera, zorpean eta miserian bizi zirenei zorren barkamena, eguneroko gosea pairatzen zutenei eguneroko ogia, zapalduei eta presoei askapena, gaixoei osasuna, baztertu eta erdeinatu guztiei duintasuna, nahigabetuei bizi-poza. Horra Jesusen ekumenismo zabala, eliz eta erlijio-muga guztien gaindi.

Mundu, gizarte, biziera libre eta gupidatsua, on eta zoriontsua sustatzea zuen amets. Amets ezezik, arnasa. Sinetsia zegoen mundu berria hasia zela beraren eskutik, eta egunero ernamuindu eta hazi behar zuela, garia soroetan bezala, lurraren jainkozko sormenetik eta guztion eskutik. Ez zitzaion inoiz burutik pasa eliz erakunde baten antzekorik ezer antolatzea, are gutxiago erlijio berri bat sortzea: dogma eta sakramentu, apaiz eta gotzain eta aitasantu, zuzenbide kanoniko eta horrelakorik ezer ez. Bere garaiko judu fededuna zen burutik orporaino, baina judu fededun libre eta eraldatzaile, fededun guztiek izan behar luketen bezala.

Jesus ez zen kristaua izan, “kristau” kontzeptua bere adiera erlijioso eta konfesionalean ulerturik, ulertu ohi den bezala. Urrunago eta hondorago begira arazteko probokatzea zilegi bada, esango nuke: funtsean, kristau bezainbat izan zen musulman, eta musulman bezainbat –zergatik ez esan?– budista, eta budista bezainbat –hau ere zergatik ez esan?– erlijio-gabe edo agnostiko. “Funtsean”, diot. Azaleko pentsaeraz, sineskeraz, jokaeraz, judu erlijiosoa izan zen, noski. Baina ez nuke esango funtsean eta bete-betean izan zenik judu erlijioso, hots: ez zen erlijio-sistema juduarekin osoki identifikatzen. “Nahiago dut errukia, sakrifizioak baino”, dio Oseas profetaren hitzak bere eginez (Mt 9,13)^[1]. Bestela esanda: “Nahiago dut errukia erlijioa baino”. Erlijio-sistema judua zartaraziz izan zen judu, profeta guztiak bezala. “Nahiago dut biziaren ontasuna, sineskizun guztiak baino. Nahiago dut justizia, dogma guztiak baino. Nahiago dut ontasun eragilea, errito guztiak baino”. Hori esan nahi dut, esatean Jesus erlijio batekoa bezainbat izan zela beste edozeinetakoa, eta erlijiosoa bezainbat agnostikoa edo erlijio-gabea. Errukia eta justizia dira –“da”, hobeto esan, gauza bera direnez funtsean–erlijio guztien muina, eta biziaren arnasa bera, erlijioaz harago.

Horra non kokatuko nukeen Jesusen ikuspegi ekumenikoa bere hondo-zabalean, eta horretaraxe bildu nahi nituzke ekumenismoari buruzko ondorengo gogoetak. Hasierako uren gainean hegaldari zebilen espiritu edo bizi-arnasa sortzailea da Jesusen espiritua. Bizidun ororen, den ororen arnasa bera da. Biziaren arnasa da Jesusen erlijioa, sinesmen eta kredo guztietatik harago. Biziaren arnasan biltzen da Jesusen ekumenismoa, batasuna eta bestetasuna elkartuz, muga guztiez harago. Biziaren ekumenismoa, arnasa dotrinan itotzen ez duena, jarrera esklusibista zein inklusibista guztiez harago^[2].

2. Ebanjelioetan irizpide bila

Hasteko: Jesusen oroitzapen interpretatuak eskaintzen dizkigute ebanjelioek, ez Jesusen mezua eta biziera soila. Bestetik: edozein testu bezala, Ebanjelioak ere itxita eta zabalik daude aldi berean. Itxita, baina irakurleak zabaltzeko zain. Itxita, baina egoera berrietan esanahi berriak eskaintzeko gai. Itxuraz itxita dagoenaren mugarik gabeko irekitasuna agerian uztea da irakurketa. Irakurleak ez luke, bada, testu ebanjelikoa esanahi mugatu eta aldaezinetan itxi behar, idazleak iraganean “entzun eta gertatu” soilari lotu ez zitzaizkion bezala.

Hori kontuan dugula, biziaren ekumenismoa erakusten duten Jesusen zenbait jokamolde eta adierazpen jasoko ditut ebanjelioetatik. Adibidetxo batzuk besterik ez dira, eta helburua ez da ezer erabakitzea, ekumenismoa bere eremu zabalean kokatzea baizik, ezer itxi gabe.

1. Jesus sinagogara doa, “Jainkoaren hitzaren” irakurketarako eta otoitzerako juduen bilgunera. Han, elbarri bat, beste askoren irudi. Eta fariseuak zelatari, salatari. “Jainkoak” debekatua du gaixoa larunbatez sendatzea, baldin eta beste egun batean senda baliteke. Jesusek “Jainkoa” eta erlijio-sistema osoa azpikoz gain jartzen du: ez du galdetzen “legezko edo zilegi al da larunbatez inor sendatzea?”, baizik eta “larunbatez zer dugu legezko: bizia sendatzea ala kentzea?” (Mk 3,1-6). Zertarako dira larunbat, sinagoga, “Jainkoaren hitz”, doktrina eta otoitz guztiak sendatzeko ez badira? Sendagarria ez den ekumenismoa ere zertarako?

2. Errukizko praxia da ekumenismoaren neurri, irizpide: “Zergatik esaten didazue ‘Jauna, Jauna’, eta ez duzue egiten esaten dizuedana?” (Lk 6,46). Elkarrizketa eta eztabaida ekumenikoetan pentsaerak izan ohi dira ardatz, ideien batasunean jokatuko balitz bezala batasunaren funtsa…

3. Samariar onaren parabola eskandalagarria, hain eskandalagarria ere (Lk 10,25-37). Apaizak eta haien laguntzaile lebitarrak, Jerusalemeko tenplu santuaren arduradun, “Jainkoaren presentziaren” berme direnak, edozein bilkura ekumenikotan hitza eta erabakia izango luketenak, Ebanjelioaren ukatzaile garbi gisa aurkezten ditu Jesusek, bide-bazterreko zaurituari ezikusiarena egiten diotelako, erlijiozko purutasunaren izenean. Samariarra, aldiz, ez-judua edo gutxien-gutxienez heterodoxoa, bera da eredu; errukizko egintzek egiten dute eredu. Erlijioak eta ortodoxiak ez dute inor errukitsuago egiten, eta erlijio eta ortodoxia guztien gainetik dago errukia.

4. Eliza desberdinen artean nahiz eliza partikular baten barnean eztabaidak direnean, auzia zirt edo zart erabakitzeko norbaitek azken hitza behar duela uste dutenentzat, hona Jesusen zenbait adierazpen, hain errotuak ditugun usteak erro-errotik ezeztatzen dituztenak: “Ez utzi inori zuei ‘maisu’ deitzen… eta ez deitu lurrean inori ‘aita’… eta ez utzi ‘gidari’ deitzen ere” (Mt 23,8-10).

5. Eta Ebanjelioko harako pasarte hura, ikuspegi konfesional eta ekumenismo esklusibista nahiz inklusibista guztiak ederki astintzen dituena: Mk 9,31-41. Bidean doazela, Jesusen izena formula exorzista bezala baliatuz gaixo batengandik “espiritu gaiztoa” botatzen ari den bat aurkitzen dute, eta eragotzi egiten diote gaixoa barne-indar gaiztotik libratzea edota horretarako “Jesus” izenaz baliatzea, “ez baita gure taldekoa”, ez baita kristaua, fededuna, katolikoa, gutarra… “Ez eragotzi”, esaten die Jesusek: “Gure kontra ez dagoena gure alde dago”. Ez eragotzi inori gutarra ez delako on egitea… On egiten duen oro gutarra da, edo gu beretarrak, zer axola. Egia da, ordea, juxtu kontrakoa dioela Jesusek, itxuraz behintzat, Mt 12,30 eta Lk 11,23an, nahiz eta hemen Jesusen hitzak Markosen kontaketarik gabe azaldu (ñabardura honek, ordea, esaldiaren esanahia osorik alda dezake): “Nire alde ez dagoena nire kontra dago”. Alferrekoa deritzot hemen Jesusek kontrako bi esaldi horietan zein esan ote zuen ikertzeari, baita itxuraz elkarren kontrako esaldi bi horiek, sakonago, bateragarri nola izan daitezkeen erakusteari ere. Jesus ez zen teologia-irakasle sistematikoa, beti gauza bera erakusten zuena. Baliteke behin bata eta hurrengoan bestea esan izatea (edo ez bata eta ez bestea). Biak agertzen dira Jesusen ahotan: har ditzagun biak eta uler ditzagun esanguratsuen edo kitzikagarrien edo eraginkorren gerta dakizkigukeen moduan. Nik bi ondorio aterako nituzke, azaltzen ari naizen gairako oso garrantzitsuak biak: 1) Hitzei, doktrinei, sineskizunei dagokienean, ez dezagun esanahi bakarra, pentsaera bakarra, teologia bakarra bila (“Jainkoari” buruzko hitzak ezin dira agortu ez erabat bateratu); 2) “Gutasuna” edo “batasuna” ez da jokatzen, azken batean, ideia batzuetan, ekintza askatzailean baizik (ez gara Eliza bateratuago zenbat eta berdinago pentsatu, baizik eta zenbat eta askatzaileago izan).

3. Hasieratik bat eta desberdin

“Kristau” izatea zenbait sineskizun, errito eta arauri atxikitzea, “erlijio kristaua” jarraitzea, “eliza kristau” bateko kide izatea baldin bada, goraxeago esana lasai esan genezake berriro: Jesus ez zen kristaua izan. Kristori, Espiritu Santuari eta Elizari buruzko dogma bat bakarrik ere ez zuen “sinesten”; sakramentuetako bat bakarrik ere ez zuen praktikatu, eliz tradizioan ulertu izan diren bezala ulerturik; kristautasuna erlijio judutik bereizten duten arau moral bat bakarrik ere ez zuen jarraitu. Eta erlijio kristauko kide izan ez bazen, are gutxiago izan zen “Erromako Eliza katolikoko” kide, beste Elizetatik bereizten den heinean.

Jabetzen ote gara egiazki horretaz guztiaz? Egiazki jabetuko bagina, izango ote genuke hainbeste arazo eta gorabehera ekumeniko? Eztabaidan teologikoetan bizia jokatzen ariko bagina bezala ariko ote ginateke? Ez da txantxetako galdera.

Baina Jesus ez zela kristau izan bezain bistakoa da kristau erlijioa edo “kristautasuna” Jesusengandik sortu zela. Nolabait. Ez zen, noski, Jesusengandik zuzenean sortu, baina bai hark zuzenean sortutako mugimendutik. Ez zuen Jesusen mugimendutik zertan sortu, baina mugimendu hura gabe ez zen inolaz sortuko. Kristautasunaren forma historikoak Jesusi baino Paulori zuzenean gehiago zor diola esan daiteke, baina arnasa eta bulkada Jesusi zor dio zalantzarik gabe.

Jesus judu berritzailea izan zen bezala –Joan Bataiatzaileari jarraituz–, Jesusen mugimendua ere mugimendu judu berritzailea izan zen hasieran, mugimendu berritzaileetako bat. Jesusen garaiko judaismoa ez baitzen inondik ere irudikatu ohi dugun bezain bateratua eta zurruna. Gauzarik funtsezkoenak ere eztabaidatuak ziren –tradizioa loteslea ote zen, zer zen zilegi eta zer ez larunbatean egitea, zer balio zuen tenpluak, non zegoen “Jainkoaren hitza”, nork zuen azken hitza…–. Asko harrituko ginateke gaur, eta asko ikasiko genuke, saduzearrak, Jerusalemeko apaizak, fariseuak, eseniarrak… eta “profeta berriak” (Joan Bataiatzailea, Jesus…) denak batera ikusita, batera eta bestera. Inork ezin zion inori esan “Zu ez zara egiazko judua”, nahiz eta Sanedrina, apaizak buru, hitzaren eta epaiaren jabe bilakatua zen.

Judu-mugimendu berritzaile horien artean nahiko eroso kokatu zen, beraz, Jesusen mugimendua, hasieran behintzat. Ez, noski, barne- eta kanpo-eztabaidarik gabe. Juduen idazki sakratu berak zituzten, juduen Jainkoarengan sinesten zuten, larunbatero sinagogan biltzen ziren beste juduekin, eta edozein judu bezalaxe joaten ziren Jerusalemeko tenplura sakrifizioak eskaintzera.

K.o. 70ean erromatarrek Jerusalemeko tenplua suntsitu izanak funtsezko aldaketak eragin zituen judaismoaren baitan eta baita, ondorioz, Jesusen mugimenduan ere: tenplua desagertzean, apaizak eta saduzearrak berez desagertu egin ziren, baita eseniarrak ere erromatarren armek sarraskiturik; tenplurik eta sakrifiziorik eta apaizik gabeko erlijio bilatu zen judaismoa, errabino edo irakasle fariseuen mendean, sinagogetan bildurik eta neurri batean (berriro) gotorturik. Horrek guztiak zerikusi handia izan zuen Jesusen mugimenduaren berezitasuna nabarmen zedin eta, azken buruan, judaismotik bereiz zedin. Hori ez zen, halere, I. mendearen amaiera aldera arte erabat gertatu.

Baina bizi den guztia mugimenduan osatzen da, behin betiko inoiz osatu gabe. Eta Jesusen mugimendua ere osatuz joan zen, osatu ahala aldatuz, aldatu ahala osatuz. Berehala eratu zituen, nolabait, kanpotik bereizten eta barnetik bateratzen zuten zenbait sineskizun: Jesus aitortzen zuten denek azken garaietako profeta, profeta martiri Jainkoak goratua eta “Jainkoaren Seme” edo Mesias eta “Gizakiaren Seme” izendatua, eta Jainkoaren ondotik berriro laster –berehala– etortzekoa zena, gizadi osoaren epaiketa eta “gauza guztien berrikuntza” gauzatzera. Bazituzten bi errito bereizgarri ere: Jesusen izeneko bataioa eta “ogiaren zatiketa” Jesusen oroitzapenean larunbat arratsean.

Sineskizun eta errito horiek bateratzen zituzten, bada, barnetik eta bereizten kanpotik. Baina barnea eta kanpoa ez dira muga ziurrak mugimendu bizietan, eta halaxe erakusten digu Jesusen mugimenduak. Ebanjelioak irakurri besterik ez dago, Jesusi buruzko tradizioak –hitzak, egintzak– eta haren irudia zeinen desberdinak diren ikusteko (Joanen kristologia guztiz desberdina da sinoptikoekiko, baina Mateo, Markos eta Lukasen kristologiak ere ez dira guztiz bateragarriak). Eraldaketa eta diferentzia: biziaren ordainsaria. Jesusen mugimendua “eliza” deitzen ziren elkarte desberdinez osatua zegoen, eta desberdinen arteko batasunari deitzen zioten “elkartasuna”, grekoz koinonia. Azken hitza? Inork ere ez, ez elkarte batek, ez besteak, ez Pedrok, ez Santiagok, ez Paulok. Guztien artean hegaldaka dabilen eta inork eskura ez dezakeen Espirituak bakarrik, hitzaz harago.

Egia esan, Ebanjelioak idatzi baino askoz lehenago agertu ziren diferentziak eta eztabaida larriak Jesusen jarraitzaileen –bien bitartean “kristau” deitu zituztenen– artean. Eta batasunaren ikur eta eragile nagusi den gunean sortu zen, hain zuzen ere, gatazkarik larriena: ogiaren zatitzean, Jesusen oroitzapena berritzen zuten otordu konpartituan, mahaikidegoan. Zilegi ote zen jatorriz judu ez ziren kristauekin mahai berean esertzea? Paulok baietz uste zuen, Santiagok eta beste askok ezetz. Derrigorrekoa ote zen, beraz, kristau jentilak erdaintzea, gizonezko judu guztiak bezala, Jesusen oroitzapeneko otordua elkarrekin egingo bazuten? Paulok ezetz esaten zuen, Santiagok eta beste askok baietz. Azkenean, Pauloren iritzia onartu zuten gehienek, baina gaur barregarriak iruditzen zaizkigun baldintza batzuen trukean (odolkirik ez jatea, kasu…).

I. mendearen amaiera aldera kristau-elkarte edo eliza batzuen eta besteen artean zeuden diferentziak hurbiletik ikusiko bagenitu, “Eliza” bera zirela sinestea kosta egingo litzaiguke, Markosen eta Joanen ebanjelioak irakurrita asko kostako litzaigukeen bezala bi ebanjelioak pertsonaia berari buruz ari direla pentsatzea; ezingo luke hala pentsatu, ebanjelio horietako izen propioak aldaturik lehenengo aldiz irakurriko lituzkeen batek. Lau molde nagusitako elizak bereizten dira lehen kristau belaunaldietan: 1) Kultura hebertarreko eliza judu-kristauak (hasieran Santiago buru zuena –aipatzekoa da berau ez zela “12 apostoluetakoa”– eta bereziki Jerusalemen kokatua); 2) Kultura helenistikoko eliza judu-kristau ugari (Sirian, Asia Txikian, Grezian zabaldurik zeudenak, Pedroren eta Pauloren gidaritzapean hasieran –Paulo ere ez zen “12 apostoluetakoa”, ez ahaztu–); 3) Kultura helenistikoko eliza kristau jentilak (Palestinatik kanpo erromatar inperioko hirietan zabalduz joan zirenak, Pauloren gidaritza pertsonalaren eta gero sinbolikoaren pean); 4) Hainbat eliza gnostiko, hauek ere euren artean aski edo oso desberdinak. Pertsonaia edo irudi desberdinei loturiko tradizio desberdinak zituzten iturri inspiratzaile: Santiagoren tradizioa, Pedrorena, Paulorena, Joanena (“Joan” pertsonaiak ere, bat baino gehiago dira), Tomas, Judas, Felipe, Magdalako Maria (aipamen berezia ondo mereziko lukeena).

Horiek denak eta euren kristologiak eta teologiak eta ministeritzak eta erritoak bat ote ziren? “Bat izatea” nola ulertzen den. Baina zilegi bekit anakronismo bat botatzea: eliza horiek ez ziren batuago gaurko eliza ortodoxo, katoliko eta hainbat gisatako eliza protestanteak baino. Ez ziren batuago Lefebvre, “Comunión y Liberación”, Opus Dei, Munilla eta apaizik gabeko “Oinarriko kristau elkarte herritarak” baino.

Berrikuntzak eta diferentziak, hots, malgutasunak osatzen du biziaren historia. Gogortzen dena ez da bizi. Bat izateko aitzakian gogortzen den fede biziak ere hiltzeko arriskua du galanta. Arrisku hori ere laster nabaritu zen lehen kristau elizetan. Erori ere, esango nuke erori zirela arriskuan. Juduekin zituzten eztabaidek, batetik, eta kristau- elkarte batzuen eta besteen artean handituz zihoazen diferentziek, bestetik, barne-kohesioa eta “gutasuna” sendotzera bultzatu zituzten: “sineskizun zuzenen” corpusa osatuz eta itxiz joan ziren, nahiz eta osatzeak irekita egotea eskatzen duen egiazki. Elizak erakunde hierarkiko konplexu gisa eratzeari ekin zion: 1) Sineskizunak finkatuz, arautuz, ezarriz joan ziren: ortodoxia heresiaren aurka; 2) Idazki propioen corpusa bilduz joan ziren (Pauloren idazkiak eta ebanjelioak bereziki): idazki kanonikoak idazki apokrifoen aurrez aurre; 3) Eta aginpidea egitura klerikal hierarkiko gisa antolatuz joan ziren: gotzain sagaratuak –beste gotzain baten esku-ezartzeaz Jainkoaren botere sakratuaz jantziak– eliz elkartearen gain, egiazko fedearen babesle, batasunaren berme, ekumenismoaren giltza. Itxi da sistema.

Noski, ortodoxia, idazkien kanona eta botere klerikala ez ziren “zerutik” etorri: elizkideen eta elizen arteko harremanek eta inguruabar historikoek sortarazi zituzten, erakunde sozial guztiak bezalaxe. Egiazko sinesmena edo ortodoxia zer zen ez zuen “Jaun goiko” batek agertu, baizik eta eliza nagusien artean pixkanaka nagusitu ziren sineskizunek osatu zuten “ortodoxia”. Idazki inspirituak zein ziren ere eta zein ez, ez zuen “Espiritu Santuak” orakulu batez errebelatu, baizik eta elkarte gehienetan erabiliak ziren idazkiak aitortu zituzten kanoniko eta besteak apokrifo. Eliz elkarteko burua edo gotzaina nor izan eta nola hautatu, ez zuen “Kristoren autoritateak” erakutsi, baizik eta elkarteek hautaturiko arduradunen boterea –hasieran demokratikoa eta aldi batekoa– sakralizatuz, klerikalizatuz eta betikotuz –eta, jakina, maskulinizatuz– joan zen, “apostoluen ondorengo” eta Jesusen ordezkari bihurtuz. Batasuna gogortu da.

Eta hori guztia gertatu ahala, “arazo ekumenikoak” sortu ziren. Ordu arte, orokorrean, esan daiteke, kristauen arteko ekumenismoa ez zela edozein giza talderen artekoa baino larriago. Egia ez zen, berez, inoren jabego. Bizikidetza orekatsua oztopatzen ez zen bitartean, aski zen elkarren arteko diferentzia guztiak onartzea eta, diferentzia guztiekin ere, “kristau” aitortzea elkar. Eta eztabaidan eta elkarrizketan jarraitzea, hobearen bila. Zergatik ukatu bestea, desberdin pentsatzen duelako? Zergatik hautsi bestearekin, gu bezalakoa ez delako?

4. Erakundea zurrunduz

Luzaro baino lehen sortu ziren hausturak, baina hausturak ez ziren sortu, kristau elkarteak ugaldu eta hedatu ahala, diferentziak handituz joan zirelako, baizik eta diferentziaren onarpena neurri berean handitu ez zelako, edo diferentziaren onarpena murriztu zelako. Egiaren izenean batasuna zurrundu zelako sortu ziren hausturak. Egia da edozein organismo bizik –eliz elkarte batek, esaterako– gutxieneko barne-koherentzia organiko bat eskatzen duela iraungo badu, baina barne-koherentzia etengabe (eten gabe) zabal daiteke, elkarren errespetua eta aitorpena bezala. Bizia malgua da, eta malgua ez da hausten. Zurruna hauskor da. Zurruna hilda dago edo hil-hurren.

Lehen elizen artean, ordea, hirugarren belaunaldirako, baziren pitzadurak. Gutun Pastoraletan^[3] “doktrina arrotzak” (1 Tm 1,3), “berritsukeriak” (1 Tm 1,6), “sinesmena ukatu dutenak”, “espiritu liluratzaileak” eta “deabruen irakaspenak”(1 Tm 4,1), “fedearen kontrako ipuin zentzugabeak” (1 Tm 4,7), “egiatik okertu direnak” (2 Tm 2,18), “liluratzaileak”, “buru usteleko jendea”, “sinesmenean porrot egina” (2 Tm 3,8), “belarriak egiatik saihesten dituztenak”, “ipuinak” (2 Tm 4,4), “jende errebelde, berritsu eta liluratzailea” (Tt 1,10), “juduen ipuinak” (Tt 1,14)… aipatzen dira. Eta egin kontu: horrela ari diren kristauak beste kristau batzuei buruz ari dira. Egia elkarren aurka egiteko aitzakia eta arma bihurtu dute.

Laster, “katoliko” izateak doktrina jakin batzuk aitortzea eskatuko du, “ortodoxoa” izatea: hori gertatzen da jada laugarren belaunaldi kristauan, eta hizkera eta ikuspegi horiexek nagusitu ziren Erromako elizan, baita Erromakoarekin gero eta estuago lotuz joan ziren beste eliz elkarteetan ere (Antiokiakoa, Greziakoak, Asia Txikikoak, Afrikakoak, Galiakoak eta Hispaniakoak).

Aipamen berezia zor zaio gnostizismoari, “heresiaren” eta batasun-apurtzailearen sinonimo bilakatu baitzen. Eliz korronte indartsu eta zabal hori non eta nola sortu zen zehazki esatea ez da erraza, baina arnasa filosofiko eta espiritual handiko mugimendu “ekumenikoa” izan zen: juduen erlijioa, Jesusen berri ona, Greziako filosofia, Pertsiako pentsamendua eta Indiako mistika bateratu nahi izan zituen. Ez zen txantxetako xedea!. Eragin sakona izan zuen eta arrasto nabarmenak utzi zituen hainbat kristau elizatan, bereziki Egipton, Arabian, Palestinan, Sirian eta Galian. I. mendetik bertatik nabari daiteke haren presentzia, eta VI. mendera arte bizirik iraun zuen, nahiz eta II. mendetik aurrera gogor salatu eta gaitzetsi zuen Erromako eliza “protokatolikoak”, gaitzespen horretan Lyongo Ireneo gailendu zelarik Adversus haereses (“Heretikoan aurka”) obrarekin (180 urte aldera).

Eliza gnostikoen aurrez aurre ez ezik, beste eliz korronte nagusien aurrez aurre ere –Santiagoren moldeko eliza judu-kristauak eta Joanen tradizioan oinarriturikoak bereziki–, Erromako elizaren teologia eta erakundeak nagusitu ziren. Zergatik nagusitu ziren? Ez, noski, “Jaun Goikoak” halaxe xedatu eta inposatu zuelako, ezta Erromako eliza “ortodoxoa” zelako ere eta besteak heretiko, baizik eta hainbat indar eta eragile historikok historia halaxe bideratu zutelako. Arrazoi horietako batzuk, funtsezkoenak, aipatzearren: Erromako eliza Pedrok eta Paulok fundatua zela eta haien hilobiak bertan gordetzen zituztela uste zuten, Inperioko hiriburua zen Erroma, beste eliz korronteen artean nolabaiteko erdibidea jarraitu zuten edo nolabaiteko oreka zaindu, eta –ez zen hau arrazoietan makalena– eliza pobreei laguntza ekonomikoa ematen gailendu zen (hortik sortu zen Erromako elizari lehentasuna aitortzen zion “elkartasunaren buruzagitza” esamoldea; ohar bedi: “elkartasunaren buruzagitza”, ez “aginpidezko buruzagitza”).

Nolanahi ere, ortodoxia ez zen izan prozesu historiko honen guztiaren iturburu, ondoriozko emaitza baizik. Gordin esateko: historiak (kulturak, hizkuntzak, politikak, ekonomiak) osarazten du “ortodoxia”. Gauzak izan diren bezala izan dira, noski, eta ez dago atzera-bueltarik, baina historia osoa (kredoa, dogmak, eliz erakundeak, sakramentuak, elizen arteko harremanak… dena) oso bestelakoa izan zitekeen. Historia ezin da berregin, baina ezin dugu ahaztu. Ezin dugu gertatu dena ukatu ez gaitzetsi, ustezko jatorri puru baten ilusioz, baina ezin dugu ere gertatu dena bere horretan sakralizatu edo kanonizatu, dena “Jainkoaren borondatez” gertatu balitz bezala gertatu zen moduan.

Nekez eraiki daiteke biziaren ekumenismoa Elizaren baitan nahiz elizen artean, irizpide hauek gogo-gogoan hartu gabe. Elizaren, elizen, erlijioen (eta ez-erlijioen) historiak kontrakoa erakusten digu sarriegi, tamalez: mugimendu bizi eraldatzaileak eratu ahala eta erakundeak nagusitu ahala, desberdintasunarentzat tarteak estutu egiten direla. Eta orduan bietako bat gertatzen da, edo biak batera: (ustezko) formen batasunera derrigortzen dira denak edo batasuna hausten da (ustez). Batasuna ez da hausten derrigorrezko berdintasuna haustean, berdintasunera derrigortzean baizik.

5. Diferentziak “haustura”

Horra kristautasunaren historia gaurdaino: hainbat faktore historiko medio, eliza batzuk –edo eliza beraren barnean korronte batzuk– beste batzuen gain ezarri dira, eta zenbaitetan eliza batzuk beste batzuengandik eten. Aurreko atalean azaldu dudanez, eliza judu-kristauak, Joanen tradizioko elizak eta eliza gnostikoak arian-arian baztertuak izan ziren (edo baztertu egin zituzten) eta aldi baten buruan desagertu (edo desagerrarazi). “Pauloren eta Pedroren eliza” deituak bakarrik gelditu ziren, ez denak berdin eratuak, baina bai Inperioko hiriburu handien inguruan antolatuak: lehenik Jerusalem, gero Erroma, Alexandria eta Antiokia, eta Konstantinopla berehala.

Baina Pedro eta Pauloren “Eliza nagusi” edo garaile horren baitan ere, bide luzea eta azkarra egin du harrezkero hausturak (“ustezko hausturak” esango nuke, egiazko batasunak berdintasuna berea ez duen heinean). Guztien artean bi dira ezagunenak, eta kristautasunaren historiari lehen mendeetatik gehien eragin diotenak: Ekialdearen eta Mendebaldearen arteko “haustura” XI. mendean eta Luteroren eta Erromaren arteko “haustura” XVI. mendean. Labur-labur aipatuko ditut hemen, eliz ekumenismoaren kontra-eredu nagusi bezala.

1. Ekialdearen eta Mendebaldearen arteko “haustura”. V. mendetik aurrera, arrazoi politiko, kultural eta teologikoak medio –elkarrekin korapilatuak beti–, Ekialdeko eta Mendebaldeko elizen arteko aldeak handituz joan ziren. Ekialdekoak Konstantinoplaren inguruan antolatuak zeuden –behin Jerusalem, Antiokia eta Alexandriako aulki patriarkalek boterea galdu eta gero–; Mendebaldekoak, berriz, Erromaren inguruan. Ekialdekoak bizantziar inperioari lotuak zeuden; Mendebaldekoak, aldiz, inperio erromatar-germanikoari, Erromako elizari eta bertako gotzain edo aita santuari gero eta menperatuago bestalde. Ekialdeko kristauek grekoa erabiltzen zuten kultuan; Mendebaldekoak, ostera, latina (IV. mendetik aurrera). Eukaristian, Ekialdekoak legamiadun ogi arrunta baliatzen zuten; Mendebaldekoek, legamiarik gabeko ogia (“azimoa”). Ekialdeko apaizak ezkon zitezkeen (eta daitezke), eta Mendebaldekoak ez. Gainera, Mendebaldeko elizek esamolde berri bat sartua zuten Kredoan (Filioque sonatua: “Espiritua Aitarengandik eta Semearengandik dator”), Ekialdekoek inoiz onartu ez zuten berrikuntza. Ekialdeko elizek, mendeetako tradizioari jarraituz, aitortzen zuten Erromaren “ohorezko lehentasuna”, baina inolaz ere ez beste elizen gaineko eskumena.

1054an Erromak egoera behartu zuen, Konstantinopla bere eskumendean makurrarazten saiatuz. Horretarako, Humberto Kardinala igorri zuen Konstantinoplara, baina bertako Patriarka Zerulariok ez zuen burua makurtu. Erromako ordezkariak hantxe bertan eskumikatu zuen arrandiaz, eta Erromako aita santuarekin beste hainbeste eginez erantzun zion Zerulariok. Huskeria batzuengatik hautsi zen batasuna. Batasuna hautsi ote? Hobe da esan huskeria horiek oinarri dituen batasuna ez dela batasun.

Handik mila urtera, 1965ean, altxatu zioten eskumikua elkarri Atenagoras patriarkak eta Paulo VI.a aita santuak, elkarri barkamena eskatuz. Elkar-gaitzespen guztiengatik barkamena eskaturik, eskumiku guztiak elkarri altxatzea eta senide eta mahaikide bezala elkar onartzea nahikoa litzateke batasun beterako, diferentziak diferentzia. Baina hortik urrun gaude oraindik. Zerk banatzen gaitu? Filioque delakoaren eta gainerako dogma guztien inguruan ez dago elkar ulertu ezinik, batasunak hori beharrezkoa balu. Sineskizun eta erritoei dagokienean ere ez dago oztopo larririk, onartu ezineko desberdintasunik, gai horietan onartu ezineko desberdintasunik bada. Zerk eragozten digu, beraz, batasun betea? Batasun beterako oztopo nagusia, edo oztopo nagusiaren sintoma, aita santua bera da, eliza ortodoxoek ez baitute onartzen –ez dute zertan onartu– beren gain Erromako gotzainaren eskumena eta Erromak ez baitio uko egiten beste eliza guztien gaineko eskumenari.

Arazoa ez da, beraz, Ekialdeak aita santuaren eskumena ez onartzea, Erromak eskumen hori ezarri nahi izatea baizik. Botere absolutuaren pretentsioa da batasunerako oztopo nagusia. Batasunaren giltza ez da inondik ere eliza guztiek zuzenbide kanoniko bat bera onartzea, dogma guztiak berdin ulertzea ez den bezalaxe. Diferentziak onartzea da giltza. Berdintasuna ezartzeko borondatea alde batera uztea da giltza. Eta gako nagusietakoa, nagusia ez bada, botere absolutuari uko egitea da.

Egiazko batasunak elkartasun sakonagoa eskatzen du, elkartasun sakonak berdinen arteko elkarrekikotasuna, eta elkarrekikotasunak elkarren aitortza doktrina, guztiez gain eta botere-harremanik eta menpekotasunik gabe. Horra jo beharko dugu eliza guztiok, axaleko edo hutsalezko ekumenismoarekin konformatu nahi ez badugu.

2. Erromaren eta Luteroren arteko “haustura”

Gauza bera erakusten digute, eta are nabariago, XVI. mendean Mendebaldeko elizen artean –Lutero batetik, Erroma bestetik– gertatu zen gatazka larriak eta “haustura” gogorrak. Orduko gertakari haiek beste ezerk baino gehiago baldintzatu dute harrezkero Mendebaldeko eliza guztien eta kristandade osoaren bilakaera ezezik, Mendebaldearen bilakaera kultural eta politiko osoa.

Eraldaketa sozio-politiko sakonean buru-belarri murgildurik aurkitzen zen Europa XVI. mendean: nazio-estatuen sorrera (Frantzia, Ingalaterra, Espainia), trukearen ekonomiatik diruaren ekonomiara igarotzea, landa eta hirien arteko tirabira, mugimendu humanista indartsua, inprentaren agerrera… Bestalde, Eliz erakundearen barne-egoera eutsiezina zen: Erromako Kuriaren absolutismoa eta usteldura, gotzainen handikeria eta politizazioa, klero baxu ugariaren pobretasuna eta formakuntza-gabezia, erlikien inguruan hedaturiko sineskeria, Biblia ezagutzeko irrika, eliz erakundearen kritika zabaldua… Aitasantutza, berriz, politikan eta boterearen eta aberastasunen irritsetan murgildua zegoen erabat. Hots: kanpotik nahiz barrutik begiratu, berrikuntza sakon baten premia larrian aurkitzen zen Eliz erakundea. Askok eta askok aldarrikatzen zuten Eliza osoaren eta bereziki aitasantutzaren berrikuntza sakonaren beharra.

Eskakizun eta premia guztiok profeta handi baten burua, bihotza eta hitza behar zituzten, eta pare-parean agertu zen Lutero (1483-1546), agustindar erlijiosoa, teologia irakasle, predikalari paregabe, gizon bihozti eta burutsu, idazle distiratsu, fededun sutsu. Aita santuak, Vatikanoko San Pedro eliza berreraikitzeko dirua lortze aldera, kristandade osoan induljentzien salmenta abiatu izanak eman zion Luterori bultzada erabakigarria. Gogor salatu zuen 1517an induljentzien salmenta lotsagarria; aita santuarekiko nahikoa bigun agertzen zen, halere, eta inolako haustura-asmorik gabe oraindik. Haren ideiek sekulako arrakasta izan zuten Europa osoan, inprenta medio. Erromak kontuak hartu zizkion eta zuzenketak eskatu. Luterok, alabaina, bere bideari eutsi zion eta Eliz mugimendu zabal baten oinarri bilakatuko ziren tesiak zehaztuz eta formulatuz joan zen: gizakia ez dela salbatzen bere ahaleginari esker eta betebehar erlijiosoak zintzoki betetzeagatik, Jainkoaren grazia hutsari esker eta hartan konfiantza jartzeagatik baizik; Idazki Santuek erakusten digutela, ez Elizaren usadio eta tradizioek, zer sinetsi eta nola jokatu; Jainkoaren eta gizakiaren artean ez dela inolako bitartekorik behar, ezta Maria eta santuak ere; Eliza elkartea dela eta hierarkia ez duela berezko, Jesusek ez baitzuen “apaizgoa” sakramentu jarri, eta elkarteak berak hautatu behar dituela bere gidariak, eta zelibatua ez dela derrigorrekoa; Eukaristia Kristoren heriotzaren oroitzapena dela, ez “sakrifizioa”, eta Kristo ogi-ardoetan presente dagoela, baina “transubstantziazio” kontzeptu eskolastikoa ez dela beharrezko Kristoren presentzia eukaristikoa adierazteko; Jainkoak doan eta hutsaren truke barkatzen dizkiola bekatuak damu denari, eta Jesusek ez zuela penitentziako sakramentua ezarri.

Horiexek dira Luteroren ideia teologiko nagusiak eta okerrik gabe esan daiteke gaurko hainbat eta hainbat teologo katolikok onartzen dituztela funtsean. Orduan ere, kritikak kritika eta ideiak ideia, haustura ez zen derrigorrezkoa. Baina batzuen eta besteen jarrerek ezinbesteko bihurtu zuten, Erromaren erantzukizuna delarik larriena. 1520an, aita santuak Exurge Domine bulda atera zuen, Luteroren 45 baieztapen gaitzetsiz eta haiei uko egiteko exijituz. Luterok buldari publikoki su eman eta are ausartago jarraitu zion bere bideari, Alemaniako printze asko elkartu zitzaiolarik euren herrialdeekin batera.

Elizaren erreforma abian zen, baita “haustura” ere. Eliza batzuen erreformari Erromako eliza katolikoak kontrarreforma antolatuz erantzun zion: Trentoko Kontzilioak (1545-1563) heresia deklaratu zituen Luteroren baieztapen nagusiak eta kontrako tesiak dogma bihurtu. Eta hemen ere funtsezko galderak datoz gogora eta hitzera: Luteroren ondoren baino batuago ote zeuden Mendebaldeko elizak Luteroren aurretik? Eta batzuen eta besteen ideiek hautsi ote zuten batasuna, batasunik bazen? Ez, ideia batzuk heresia eta beste batzuk dogma bihurtzea da batasunaren urratzaile. Batasuna ez da hausten desberdin pentsatzen edo jokatzen dugulako, nork berea absolutu bihurtzen eta besteak anatema deklaratzen dituelako baizik. Ekumenismoa ez da ideia kontua, izaera, jarrera eta elkarrekiko jokaera kontua baizik.

6. Vatikano II.a: ekumeniasmoan aurrera nahi eta ezin

Trentoko Kontzilioak ez zien erantzun urrundik ere Elizaren berrikuntza-premiei. Ekumenismoari dagokionean, zehazki, juxtu alderantziz gertatu zen: Erromako elizak inoiz baino urrutiago eraman zuen bere absolutu-pretentsioa, egia absolutuaren ustea, dogmaz eta anatemaz osaturiko harresien atzean gotorturik. Inoiz baino areago aldarrikatu zuen Erromakoa zela Jesusen Eliza bakarra, egiazko Eliza katoliko bakarra. Egiaren eta Elizaren berme gorena, berriz, aita santua.

Hori aski ez bailitzan, Vatikanoko I. Kontzilioak (1869-1870) areagotu egin zuen Erromaren eta aitasantutzaren goralpen “teologikoa”: aita santuaren hutsezintasuna eta eliza guztien gaineko botere absolutua dogma bihurtu zituen, arrazionaltasun modernoaren eta tokian tokiko elizen –batik bat Frantziako Elizaren– autonomia-eskakizunei eutsi asmoz. Erromatar zentralismoaren eta aita santuaren mugarik edo kontrolik gabeko boterearen logika antiekumenikoak gailurra jo zuen. Ez du merezi horretaz luzatzea.

Gero zer? Are nabarmenago geratu zen Eliz erakunde katoliko erromatar monolitikoaren eta mundu modernoaren arteko leizea, baita Erromako elizaren eta beste elizen arteko haustura ere. Eta erakunde katolikoa gainbehera hasi zen, hondoa jo arte geratuko ez den gainbeheran.

Vatikanoko I. Kontziliotik ehun urtera –egoerak behartuta, baina ez, halere, guztien gogora–, Vatikano II.a saiatu zen mundu modernoak nahitaez eskatzen zion berrikuntza bideratzen, elizen arteko bide ekumeniko berria ere bai, besteak beste. Horretan ere, ordea, ukitu zituen gainerako arloetan bezala, oso hankamotz geratu zen Kontzilioa. Aurrera nahi eta ezin. Vatikano I.ari bere hartan eutsi nahi ziotenentzat aurreraegi, gehiago amesten zutenentzat erdibidean edo bidearen hasieran.

Hortxe jarraitzen dugu oraindik. Okerrago, esango nuke: aurrera ez egitea atzera egitea da, hori batetik, baina, hori gutxi bailitzan, Vatikano II.ak duela 50 urte zabalik utzitako zenbait zirrikitutxo ere itxi egin dira Joan Paulo II.aren (1978-2005) eta Benedikto XVI.aren aitasantualdietan (2005-2013). Horixe erakusten digute, garai horretan Erromak ekumenismoaren inguruan argitara eman zituen bi dikumentuk: Ut unum sint Entziklika (1995) eta Dominus Jesus Adierazpena (2000). Atzera-pausoak izan dira biak, lehen itxuraren aurka lehenengoa eta espresuki bigarrena. Erreferentzia arin batzuk emango ditut Kontzilioko aurrera ezinari eta ondorengo atzerakadari buruz.

Vatikano II.ak mila urtez itxia egon zen ekumenismo-bidea berriro urratu zuen nolabait, eta aurrera-pausotxo bat eman, motela bazen ere. Lumen Gentium Konstituzioan esaten da: Kristok ezarritako Elizak Erromako “Eliza katolikoan dirau” (subsistit in) (LG 8). Eliza katolikoan bakarrik ote dirau? Eztabaida sutsuak eragin zituzten eta eragiten jarraitzen dute oraindik ere bi hitz soil horiek; ez da ahaztu behar, nolanahi ere, bi hitz horiek sartuz, Lumen Gentium dokumentuak apropos zuzendu zuela aurreko erredakzioa, non esaten baitzen: Erromako “Eliza katolikoa da” Kristoren Eliza. Alde handia dago. Baina Kontzilioak ez zuen auzia erabakita utzi, ezta gutxiagorik ere.

Nabaria da zalantza Unitatis Redintegratio, ekumenismoari buruzko Dekretuan: “kristau guztien arteko batasuna berreskuratzeari bultzada ematea” Kontzilioaren “asmo nagusietako bat” dela aldarrikatuz hasten da (UR 1), eta Erromaren mendean ez daudenei ere “Eliza” deitura ematen die (zer gutxiago?), baina, hori bai, “gugandik banatutako senide” direla argi utziz (UR 3), eta “Espiritu Santuaren barneko dohainak eta ageriko osagaiak” “Kristoren Eliza bakarrarenak” direla (UR 3) (Erromakoarenak, esan gabe doa…).

Vatikano II.ean gera zitezkeen zalantzak argitu nahi izan zituen Joan Paulo II.ak Ut unum sint Entziklikan eta Dominus Jesus Adierazpenean, Joseph Ratzinger, Fede eta Doktrinaren Kongregazioko kardinal prefektu eta gero Benedikto XVI.a aita santuaren teologia jarraituz. Ut unum sint harrigarri samarra da: ausart eta egoki aitortzen du Erromako Gotzainaren betebeharra “beste kristau gehienentzat oztopo” dela (UUS 88), eta gehiago, aita santuaren zerbitzua gauzatzeko “batzuek eta besteek onartzeko moduko era” denen artean bilatzera gonbidatzen ditu denak (UUS 95), eta Erromako elizaren eta beste kristau-elizen artean lehen mila urteetan izan zen harremana jartzen du eliza guztien arteko harremanen eredu (UUS 55). Esaldi horiek harridura eta itxaropen handiak sortu zituzten duela 22 urte, baina, esaldi osoak arretaz irakurrita, ez zen egiazki itxaropenerako motiborik, geroak erakutsi duenez.

Izan ere, aipatu berriak ditudan esaldi horietako batek baitio ezen aita santuaren zeregina betetzeko modu berria bilatzerakoan, ezin zaiola “funtsezkoari inolaz ere uko egin” (UUT 95). “Funtsezkoa” zer den, hortxe maratila. Entziklikak, ordea, egiazko ekumenismorako nabarmen gehiegizkoak diren baldintzak aipatzen ditu “funtsezko”en artean: Erromako gotzaina “Pedro apostoluaren ondorengoa” dela eta “batasunaren iturburu eta oinarri betikoa eta ageria” (UUS 88), aita santuaren botere absoluturik gabe egiazko batasuna ezinezkoa balitz bezala. “Funtsezkoen” artean sartzen du Entziklikak Erromako gotzainak eztabaidetan “behin betiko erabakia” hartzeko ahalmena ere (UUS 81), are “ex cathedra” hitz egiteko ahalmena (UUS 94).

Aipatu dudan bigarren esaldiak argumentu historikoa baliatzen du horren guztiaren euskarri eta berme, esanez lehen milurteko osoan zehar, hasiera-hasieratik, gotzain guztiak –“apostoluen ondorengoak”– Erromako gotzainarekin elkarturik egon zirela, apostoluak Pedroren inguruan bezalaxe (UUS 55, 56, 61). Historia hartzen du, beraz, lekuko; kontua da, ordea, historiak ez duela lekukotasun hori baieztatzen, gezurtatzen baizik, Pedrori ez baitzitzaion inoiz burutik pasa “ondorengoak” izan behar zituenik, eta ez baitzen inoiz eliza guztien buruzagi izan, nahiz eta beste apostoluen artean berari lehen postua aitortzen zaion nolabait; bestalde, V. mendera arte gutxienez, Erromako gotzaina ez zen inoiz “aita santu” izan, hots, ez zuen beste elizen gaineko eskumenik izan, ez berak eskatu, ez besteek aitortu; Leon Handia izan zen eskumen hori erreibindikatu zuen aurrena, baina hainbat elizek ez zioten aitortu, eliz elkartasuna horregatik inolaz ukatu gabe. Gainera, aztertzen ari naizen zenbakian (UUS 55), Joan Paulo II.aren Entziklikak iruzur egiten digu: Kontzilioko Dekretuko zenbaki bat hartzen du oinarri (Unitatis Redintegratio 14), baina zenbaki horren hasieran esaten den honako hau jakinaren gainean isilduz: “Ekialdeko eta Mendebaldeko elizek, mende askotan zehar, bakoitzak bere bidea jarraitu” zutela eta “desadostasunak zirenean”, “Erromak erabakitzen” zituela hauziak, bai, baina “elkarrekin ados” (alegia: Erromak ezin zuela ezer erabaki, baldin eta beste elizek Erromaren arbitrajea onartzen ez bazuten). Historiak gezurtatzen du, beraz, Ut unum sint Entziklikak egozten dio lekukotasun historikoa. Eta beste galdera bi, guztiz funtsezkoak biak, eta biak bat azken batean: eta Pedro Erroman “ondorengoak” izango zituela sinetsia egon balitz ere zer? Eta lehen milurtekoan zehar eliza guztiek Erromakoari men egin izan baliote ere zer? Gauza bera egitera behartuak ote leudeke eliza guztiak gaur eta sekulorum sekulotan?

Dominus Jesus (2000) Adierazpenaren tonua are gogorragoa da: egiazko Eliza bakarra Erromako Eliza katolikoa dela dio, Eliza ortodoxoak “eliza partikular” soil direla eta eliza protestante eta anglikanoak, berriz, “eliz elkarte huts”, “ez propioki eliza” (DJ 17). Ondorioz, Vatikano II.ak subsistit in harako esamoldearekin (LG 8) apropos saihestu nahi izan zuena orain espresuki baieztatzen da, hots, Kristoren Elizak Erroma-ko Eliza katolikoan bakarrik dirauela (DJ 17). “Inklusio” baino gehiago, “esklusio” deituko nioke jarrera honi, edo “inklusio esklusibista”: Erromak bakarrik gordetzen eta betetzen du eliztasun betea. Nolanahi ere, Vatikano II.ak eman nahi izan zuen aurrera-pauso zalantzatiaren ukapen argia da.

6. Bestelako ekumenismo baten premia

Bigarren milurtekoan nagusitu, Vatikanoko I. Kontzilioak muturreraino eraman, Vatikano II.ak ezin gainditu izan eta Joan Paulo II.ak irmoki berretsi zuen batasun-ereduaren porrota bistan da. Beste paradigma ekumeniko baten premia, larria. Eta Erromak ez ditu bi mila urte eginkizun hori burutzeko.

Frantzisko aita santuak ere ez dauzka urte asko-asko berrikuntza ekumenikoa gauzatzeko, egiazki gauzatu nahi badu. Urrats berri handiak eman beharko ditu, duela urtebete, urriaren 31n, Lund-eko katedralean egindako keinua batasun-bide zabal bilakatuko bada. Orduan, Antje Jackelén anderea, Suediako artzapezpiku luterotar primatua besarkatu zuen. Bakoitzaren berezitasunak ukatu gabe, elkarren pare elkar besarkatzea da bidea. Elkarrekin sinatu zuten agirian, Eliza luterotarrak eta Erromako Eliza katolikoak aitortzen dute: “Ez gara elkarrentzat arrotz…”, elkarri barkamena eskatzen diote, duela 500 urteko gertakariak beste modu batera ulertzeko konpromisoa hartzen dute, eta giza eskubideen eta duintasunaren alde, atzerritarren, errefuxiatuen eta baztertu guztien alde elkarrekin lan egiteko asmoa adierazten. Egiazko asmo ekumenikoa da. Asmoetan ez da ezer falta.

Kristauen Batasunerako Kontseilu Pontifikalak eta Elizen Munduko Kontseiluak –Eliza ortodoxo gehienak, Eliza anglikanoa eta Eliza protestante gehienak biltzen dituen erakundeak– aurten adosturiko dokumentuak “Ebanjelioaren lekuko” deitzen dio Luterori (Gatazkatik Elkartasunera 29). Lund-eko elizkizuneko homilian, Luterok Elizari ekarritako mesedeak aitortu zituen Frantzisko aita santuak. Harrezkero, 2017ko urtarrilaren 18an Santa Martan emandako homilian, argi eta garbi esan zuen Luteroren asmoa ez zela Eliza haustea izan, berritzea baizik. Lutero profeta baten pare jartzea bezala da.

Lehenago, Evangelii gaudium Entziklikan idatzi zuen: “Bide horretan [aitasantutzaren berrikuntzan] gutxi aurreratu dugu. Aitasantutzak eta Eliza unibertsaleko erakunde zentralek ere konbertsio pastoralerako deia entzun behar dute” (EG 32). Eta hasiera-hasieran, aita santu izendatu zutenean, Vatikanoko balkoitik “Erromako gotzain” bezala aurkeztu zen.

Zer falta da? Hori guztia gauzatzea eta egituratzea. Eta, hasteko, elizen batasuna oso bestela ulertzea: eredu hierarkiko, zentralista eta dogmatiko batetik eredu deszentralizatu, demokratiko eta praktiko, samariar onaren moldezko eredura. Batasunaren funtsa ez da guztiek doktrina eta dogma berak aitortzea, baizik eta diferentzia guztiekin elkar onartzea. Batasuna ez da ideietan eta erritoetan oinarritzen, are gutxiago elkarrekiko menpetasunean, senidetasun zabalean, gizatasunean eta bizitzan edo gizatasunezko eta senidetasunezko bizieran baizik.

Esan beharrik ez dago, horrek guztiak aitasantutza erro-errotik berrikustea eskatzen duela. Aitasantutzaren eta Vatikanoaren itxura berritzea ez da aski, ezta aita santu izateko era malgutzea eta gizatiartzea ere. Mendeetan zehar eraiki den boterezko irudia eta eginkizuna da lekuz eta garaiz kanpo dagoena, errotik berrikusi edo erauzi beharrekoa. Eliz elkarteen elkarte izaten ikasi behar du Elizak, eta, gizon eta emakume, berdintasunezko senide-elkartasunean bizitzen eta berregituratzen ikasi behar du eliz elkarte bakoitzak, jatorrizko elkarte haien espirituari, Nazareteko Jesusen espirituari, Bizi-arnasa unibertsalari jarraituz.

Konklusio gisa: batasuna, formaz harago, azken hitzik gabe

Batasunak ez du inondik aniztasuna mugatzen, eta desberdintasunak ez du inolaz batasuna eragozten. Denok ados egon gintezke horretan, baina zer egin gure teologiak bateragarri ez direnean, pentsaeran eta antolaeran adostasun batera iristea posible ez denean? Ba ote da eztabaida guztiak itxiko dituen azken hitzik?

“Jainkoak esan du”, “Jesusek esan zuen”, “Elizak dio”… hainbat argumentu eratu dugu batasuna bermatuko digutelakoan, egiaren eta gezurraren mugak ongi zehaztuz. Zehaztu ustez. Azken hitz usteko argumentu guztiak, ordea, hitzaren –gizaki hiztunaren– eraikuntzak dira azken buruan, eta hitzaren mugetan desegiten zaizkigu lehentxeago edo geroxeago, itsas uhinak hondartzaren mugan desegiten diren bezala, hurrengo uhina osatuz, itsasoaren eta lurraren arteko mugak lausotuz, ikuspegiak etengabe aldatuz, gure begiak mugarik gabeko ur handietarantz, lur zabaletarantz irekiz, iritsi ezineko zerumugarantz…

Azken hitzaren usteari atxikitzen gatzaizkion bitartean, ezingo dugu batasunezko aniztasunean nahiz aniztasunezko batasunean aurrera egin, elkartu bezainbat banandu egiten baikaitu hitzak. Aniztasunari behar duen adina leku aitortzetik oso urrun gaude oraindik Eliz eredu teorikoan nahiz erakunde praktikoetan, eta horixe da gaur ekumenismoak duen erronkarik handiena, bai eliza kristauen artean, bai Erromako eliza katolikoaren baitan. Hitzaz –dotrinaz, teologiaz, dogmaz– harago bakarrik elkar gaitezke, isiltasunean eta apaltasunean, elkar aitortuz, mahai beraren inguruan elkar onartuz, askotariko bideetan barrena elkarrekin solaskide eta bidaide izanez eta helmuga ezagunik gabe bideari jarraituz, eliza eta erlijio guztiez haragoko ekumenismo unibertsalerantz.

Ez gaitu banantzen desberdintasunak, desberdintasuna onartu ezinak baizik. Ez gaitu banantzen teologiak, egiazko teologiaren jabe garelako usteak baizik. Denak berdin ote dio, bada? Ez, noski: hizkuntza bat behar dugu elkar ulertzeko, eta hizkuntza bakoitzak gramatika bat behar du ulergarri eta ulerpide izateko. Baina esan daitekeen guztia hizkuntza askotan esan daiteke, eta, zenbat eta hizkuntza gehiago jakin, hainbat eta jende gehiagorekin uler genezake elkar munduan zehar erromes gabiltzanok.

Denak ez dio berdin, beraz, hiztunak garenez eta hiztunak garen heinean. Baina hitz guztiek ere ezin dute esan beharreko guztia esaten, isilduz ez bada, uhina hondartzan bezala bare-bare.

“Egia” deitzen duguna –azken batean, Errealitatea, Badena– hitz guztiak eta hizkuntza guztiak baino gehiago da, infinituki gehiago. Errealitate osoa esanezina da osoki. Baden guztia ez da hitzean kabitzen.

Ezta munduko hitz nahiz hizkuntza guztietan ere, dio Joanen ebanjelioak, eta horixe da hain zuzen ere laugarren Ebanjelioko azken hitza: “Ikasle huraxe da gauza hauetaz guztiez testigantza egin duena eta idatzi dituena, eta guk ongi dakigu egiazkoa dela haren testigantza. Beste gauza asko ere egin zituen Jesusek. Guztiak banan-banan bilduko balira, nik uste mundu osoan ere ez liratekeela sartuko idatz litezkeen liburuak” (Jn 21,24-25). Hitzak agortezinak dira, baina infinituki agortezinago da Errealitatea.

“Dizipulu maitearen” lekukotasunak –eta lekukotasun erlijioso nahiz ez-erlijioso orok, dogma eta hitz guztiez harago– aitorrarazi nahi ligukeenez, Lehen eta Azken Errealitatea Maitasuna da, hots, ontasun zoriontsu eta eraldatzailea. Eta Maitasunak denontzat du lekua, hitzaz –ortodoxiaz eta heterodoxiaz– harago, den guztia ontasunean eralda dadin, izaki guztiok biziaren Hats berean atseden eta atsegin hartzen lagun diezaiogun elkarri egunero, estuasunik gabe. Hori da egiazko ekumenismoa, eliz muga, erlijio-muga nahiz konbikzio-muga guztiez harago, forma guztiez harago, azken hitzik gabe.

BIBLIOGRAFIA

R. Aguirre (arg.), Así empezó el cristianismo, Verbo Divino, Lizarra 2011

J. Arregi, Cristianismo. Historia. Mundo moderno, Nueva Utopía, Madril 2011

J. Arregi, “Aitasantutza eztabaidan”, in Hemen 40 (2013), 55.71 orr.

W. Kasper, Cosechar los frutos. Aspectos básicos de la fe cristiana en el diálogo ecuménico. Editorial Sal Terrae, Santander, 2010, pág. 160

W. Kasper, Caminos de unidad. Perspectivas para el Ecumenismo. Ediciones Cristiandad, Madril, 2008, pág. 189.

K. Schatz, El primado del Papa. Su historia desde los orígenes hasta nuestros días, Sal Terrae, Santander 1996

G. Theissen, El movimiento de Jesús. Historia social de una revolución de valores, Sígueme, Salamanka 2005

G. Theissen, La religión de los primeros cristianos. Una teoría del cristianismo primitivo, Sígueme, Salamanka 2002

L. Michael White, De Jesús al cristianismo. El nuevo testamento y la fe cristiana: un proceso de cuatro generaciones, Verbo Divino, Lizarra 2007

(Hemen 55, Uztaila-iraila, 41-63 or.)

1. Ez naiz sartuko esaldi hori –eta gero aipatuko ditudan beste hainbat– Jesus gizaki historikoak hitzez hitz horrela esan ote zituen ala ez. Ebanjelioek –euren arteko diferentzia bateraezin eta guzti– aurkezten diguten Jesusen irudi orokorra hartuko dut bere osoan, eta neurri batean neure erara ulertzen dudala ukatu gabe hartu ere, nahitaezkoa baita geure erara ulertzea, batasuna horregatik ukatu gabe. ↑
2. Jarrera esklusibista: “Gurea bakarrik da egia”. Jarrera inklusibista: “Gurea bakarrik da egia osoa, eta gurean bakarrik kabitzen da egoki edo burutzen da osoki bestearen egia partziala”. ↑
3. “Gutun pastoralak” (1-2 Timoteo eta Tito) Pauloren izenpean datoz, baina ez dira Paulorenak, honen jarraitzaileek idatziak baizik, I. mendearen hondarretan edo II.aren hasieran. ↑