“Jainkoa” diogunean zer diogu?

“Jainkoa” diogu, zertaz ari garen bageneki bezala. “Jainkoa” diote aitortzen dutenek nahiz ukatzen dutenek, baita aitortu ala ukatu zer egin ez dakitenek ere. Gaizkiulertu larriak uxatu nahi nituzke ahal bezainbatean hasieratik bertatik, eta diodan hasteko: “Jainkoa” diodanean esan nahi dudana dakigun eta diogun guztiaz haratago dago. Dioguna adierazteko, “Jainkoa” idatziko dut, kakotx artean. Diogun guztiaz haratago, BADENA edo DENA edo Osotasuna edo Den Ororen Misterioa adierazteko, kakotxik gabe idatziko dut: Jainkoa. “Ez den gauzarik ez dezala adieraz Jainkoaren izenak” (J.M. Lekuona).

Libra dezagun, bada, Jainkoa geure hitzaren nahiz jakintzaren mugatik, gure jakintza guztiak hitzaren esparruan osatuak baitira. “Jainkoa” esatean, libra dezagun “esan nahi” duguna diogunaren eta dakigunaren hesitik. Hartara, Jainkoa libre dela, libre gara gu ere hitzaren mugan Esanezinari buruzko hitzak arriskatzeko, Esanezina apalki esateko, jakinaren gainean “esan nahi genukeena” infinituki gehiago dela dioguna baino. Libre gara “Jainkoa” zer den badakitelakoan aitortzen dutenek diotena ukatzeko. Libre gara, hitzaren kulunkan, dakigun ororen ziurgabetasunean, garenaren ezbaian, “Jainkoa” deitzen den guztiaz zalantza egiteko, begiak zabalik beti haratago. Eta libre, bai, libre gara, apalki, diogunaz haratago DENA aitortzeko. Gure hitz eta jakintza guztiek Esanezinaren eta Adiezinaren mugan kokatzen gaituzte: badakigu dioguna eta dakiguna ez dela DENA, baina DENA zer den ezin dugu esan eta jakin. Hitzaren, kontzientziaren, izatearen mugalari gara.

Barka iezadazu, irakurle, aitzin solas honen abia era katramilatsu hau. Utz ezazu lasai bertan, nahi baduzu, eta ekin gogoz orrialde batzuk aurrerago liburuari berari: hamar euskal idazle, bi aroren mugan, biziari, denari, badenari eta ez denari, “Jainkoari” eta Jainkoari buruz galdezka. Zaude ziur, bide erraz eta atseginagoetatik eramango zaitu Sebas Gartzia Trujillok, pausorik pauso, bihurgunerik bihurgune, hamar idazle eta askoz gehiagoren albiste jakingarriak hemen, bizitzako pasadizo bitxiak hor, bizi-poz eta zauriak hunkigarri noiznahi, aipamen ongi hautatuak argigarri nonahi. Asko ikasiko duzu idazleez, euren eta gure garaiaz, orduko eta gaurko teologiaz, denaz, testu nahiz ohar erruz hornituetan. Eta zer pentsa franko emango dizu “huntaz eta hartaz”, biziaz eta heriotzaz, literaturaz eta teologiaz, erlijioaren iraganaz eta presenteaz, sinesmenaz eta sinesgabeziaz, gizarteaz eta elizaz, “Jainkoaz” eta Jainkoaz. Sentsibilitate sozial, espiritual eta teologiko fin freskagarria agertzen du egileak. Gizatasuna. Jakinduria.

Hamar literato ongi ezagunak gure historiatxo apalean. Denak hilak dira –edo Bizira iraganak–, JosAnton Artze izan ezik. Ez dira gaurkoak, nahiz eta gaurko ere zer esanik asko baduten. Erlijio edo “Jainko” tradizionalean sakon erroturik daude erdiak, zalantzarik gabe batzuk (Tx.Agirre, Orixe, Lizardi), barnean hainbat kontraesan pairatuz beste batzuk, sistema zaharra hausteraino agian, baina esatera ausartu gabe (J.M. Lekuona, B. Gandiaga). Badira erlijio zaharrekin erabat hautsi dutenak, “Jainkoa” aurrez aurre borrokatuz, Nietzschek bezala (J. Mirande), edo Kristo “Jainkoaren” aurka aitortuz Nietzscheren kontra (G. Aresti), edo “Jainkoa” eta erlijioa alde batera zokoratuz besterik gabe (Txillardegi). Badira, erlijio katolikoarekin hautsi eta urteak urrun eman ondoren, ur berriekin ase ezinik iturri zaharrera itzuli direnak, bide berriez nekaturik antzinako jakindurian berriro murgilduak, ustezko askatasunaren morrontza dastaturik Bestearengana apalki errendituz egiazki libre sentitzera iritsiak, zalantza eta bilaketa inoiz utzi gabe (X. Lete) edota lotura eta zalantza guztiak Handiagoaren besoetan laxatuz jaioberriak bezala (J.A. Artze).

Denengandik dugu zer ikasia, baina denak batera harturik, ez dute gure garaia inolaz islatzen: hamarretik hiru apaiz (Tx. Agirre, B. Gandiaga, J. M. Lekuona), bost katoliko (aipatu hiru apaizak gehi Orixe eta Lizardi), bi erlijio katolikotik gaztetan urrundu ondoren helduaroan bertara “itzuliak” (X. Lete eta J.A. Artze) –itzulera desberdinak alafede–, eta hamarretik hiru bakarrik erlijio katolikotik betiko eta guztiz urrunduak (J. Mirande, A. Aresti eta Txillardegi) –oso jarrera eta modu desberdinetan, halere–. Bistan denez, ez dira gaurko proportzioak, batekoz besterako ordenan hartuta ez bada.

Ez dira, beraz, gaurko egoeraren isla, baina ederki islatzen dute bizi izan dugun aro-aldaketa. Irakurtzen ditugunean, ez gara eroso sentitzen, baina beraiek ere – denak eta bakoitza, ohartun edo oharkabe– ez ziren eroso sentitzen, bi munduren artean zintzilik. Bi garairen mugarri dira nolabait gure herriaren politikan, literaturan, kulturan oro har eta erlijioan bereziki. Eta urte bat hartzekotan muga, 1957a hartu beharko litzateke: Txillardegik Leturiaren egunkari ezkutua argitaratu zuen urtea, Juan San Martin sozialista agnostikoa Euskaltzaindian sartu zen urtea, ETA sortu aurreko urtea. Hori gure historiatxoa da, baina urte-mugarri hori Europako Mendebalde osoko kultura eta erlijioaren mugarri bera da, hamarkada batzuk gora-behera. Ahokada bat irudituko zaio askori, baina esan egingo dut: aurreko bost eta sei mila urtetan baino gehiago aldatu da Euskal Herria azkeneko bost edo sei hamarkada hauetan. Zabaleta baserriko Joanes artzainarengandik Altzuraingo Joseba Leturiarengana dagoen aldea da.

Zein urrun geratzen zaigun Agirreren eta Orixeren “Jainkoa”, Errejimen Zaharraren euskarria, haiek hain gogo betez sinesten zutena eta hain derrigor sinetsi beharreko zeritzotena, Euskal Herria eta gizatasuna hondoraino galduko ez baziren! Ez dira hainbeste urte igaro, baina zer esango ote lukete gaur baletoz? Eta zer ikarak irauliko liekeen barrena, ikustean haien testuek ateismoa ereiten dutela irakurleen buru-bihotzetan sinesmenaren ordez! Zer dela eta? Ez dakit Agirrek eta Orixek zer esango luketen, baina argi dago gaurko irakurleen ateismoa ez dela berauen borondate txarragatik –nola bada?–, beste mundu batean bizi direlako baizik. Miranderekin batera diote gehienek: “Ezin sinistu dezaket”. Ezin dugu sinetsi haiek bezala. Agirre eta Orixeren Jainkoa ez zaie –ez zaigu– sinesgarri, eguzkia lurraren biran dabilela sinesgarri ez zaigun bezala, lehortekoan oraindik orain arte egin ohi ziren errogatibak jada sinesgarri ez zaizkigun bezala, aita santua edo gotzaina “Jaun-goikoak” jarriak direla sinesgarri ez zaigun bezala, “bekatu mortalak” apaizari aitortu gabe hiltzen dena eternitate osoan infernuan erreko dela sinetsi ezin dugun bezala, Jesus mirakuluz aitaren hazirik gabe jaio zela sinetsi ezin dugun bezala.

“Jainko” eraikiaz harago, “Jainko” pentsatu guztiez harago, ordea, Jainko Infinitu esanezina ageri zaigu. Jainkoa esanezina da. Esaten dugun guztia, aldiz, “Jainkoa” da, hots, gure kategoria mental eta ikuspegi kulturalez eratua. Jainkoa BADA, baina ez dakigu zer den, ezin dugu esan. “Jainkoa”, aldiz, badakigu zer den, baina ez da. Jainko esanezina ez da aldatu –nahiz eta ez den inolaz Errealitate mugiezin, aldaezin, beti bera–, baina esaten dugun “Jainkoa” aldatzen ari da etengabe. Kultura aldatzeak hizkuntza aldatzea bezala dakar berekin. Eta, Mirandek bere buruaz zioen bezala, kultura berri bakoitzak “sineslegai” bihurtzen gaitu etengabe, DENA esateko hitz berrien bila.

Baina goazen aurrerago, jo dezagun sakonagora, zenbaitentzat behaztopa gertatzeko arrisku eta guzti. Ausart nadin galdera deserosoa egitera: Gandiaga eta Lekuona nahiz Artzeren “Jainkoa” sinesgarria ote? Ez dut esan nahi hauek –nahiz aurreko besteek– izatearen eta kontzientziaren barnean, hitz eta kategoria guztiez haratago, barrundatzen zuten Jainko esanezina, baizik eta hitzez adierazten zuten “Jainkoa”, “Jainko” irudikatua, “Jainko” izendatua. Gandiaga, Lekuona eta Artzeren “Jainkoa” ez da Agirre eta Orixeren mamu goren zigortzailea, ez, baina “Jaun-goikoa” da funtsean, Izaki Gorena. Gizaki Gorena azken buruan, gizakion antzera pentsatzen, maitatzen eta erabakitzen baitu.

Munduaren aurretik legokeen, bera inork sortu gabe mundua sortu izango zukeen eta munduko izaki guztiekiko Beste Norbait izango litzatekeen Izaki Goren batengan ezin dugu sinetsi. Hor dago gakoa. Jainkoa Izaki bat ote da, izaki mugatuen ondoko edo gaineko Izaki Gorena? Horrelako “Jainkoa” ez da jada sinesgarri. “Jainko” duala, “Jainko” Izakia, kausarik gabeko Lehen Kausa, giza kontzientziaren eta ikuspegiaren arabera kontzebituriko “Jainkoa”, “Jainko” kontzebitua, “Jainkoaren” kontzeptua, ez da jada sinesgarri. Hori da kontua.

Kausarik gabeko Lehen Kausa, kausa guztien Kausa Gorena… giza adimenak mundua esplikatu ahal izateko eraiki duen ente oro-esplikatzailea da, mundu fisikoko kausak eta irudiak mundu “metafisiko” batean proiektatzen dituena. Proiekzio hori, ordea, tranpa logikoa da. Kantek dekretatu zuen, Modernitatearen hasieran, gisa horretako metafisika teologikoaren amaiera eta, zentzu horretan, Mendebaldeko metafisika osoaren porrota. Arrazoi du. Pentsatzen duguna pentsamendua da, ez izakien berezko izatea. Hitzak hitzaz harago garamatza, baina haragokoa ezin du esan, ezin du mugaz bestaldera egin, nahiz ere harago nahi lukeen, geure itzalaz haratago joan ezin garen bezala, eginahalak egin arren. Pentsamenduak ezin du “Jainko”rik edo Infiniturik gabe pentsatu, baina ezin du Jainkoa edo Infinitua bera pentsatu. Pentsatzen dugun “Jainkoa” gure pentsamendua da. Arrazoi du Nietzschek ere: bere buruaren nahiz munduaren mugatasuna eta mugagabetasuna, biak batera, onartzeko gauza ez delako pentsatu du gizakiak beraz gaindiko Izaki Gorena, eta zigor bilakatu zaio. Arrazoi du Heideggerrek: Mendebaldeko teologia metafisikoak nahiz metafisika teologikoak Absolutua ente partikular bihurtu dute; teologiak eta metafisikak elkar hartu zuten Platon, Aristoteles eta ondorengoengan, eta Absolutua Izaki Goren formadun bihurtu zuten, formarik gabeko Izatea ahazturik, forma guztien Infinitua ahazturik. Bide horretatik, ateismoa derrigorrekoa zen lehentxeago edo geroxeago, eta hala gertatu da.

Urrutiegira joan naiz berriro beharbada, baina hara, horizonte urrun horiek gureak dira gaur, ia oharkabean. “Jaun-goikoa”, Izaki Gorena zergatik ez den jada sinesgarri argitzen digute. Absolutua Izaki bihurtu duen filosofia baten morroi izan da Mendebaldeko teologia, baina azkenetan dago. Sinesgarritasuna galdu du, filosofia eta zientzien eraginez, eta erlijio eratuaren akiduraz.

Orduan zer? Jainkoaz isiltzea besterik ez ote? Esanezina adierazteko, hitzak behar ditugu, baina hitzak isiltasuna du sorburu, isiltasuna helburu. Esanahi guztiak Esanezinaren printzatxoak besterik ez dira. Jainkoa BADENA da. Dena. Guztia. DEN guztiaren Izatea. Eta DEN guztiaren baitan izaki, ezin dugu esan DENA zer den, DENetik kanpora irten gabe, uretan igeri dabilen arraintxoak ezingo lukeen bezala jakin Ozeanoa zer den, lehorrera edo airera, kanpora, irten gabe. Ezin dugu irten. Bagara. Beraz, hitz guztiez haratago, Den ororen hots isilari adi geratuko gara. Isiltasun handian murgilduko gara, geure egotxoaz eta adimentxoaz haratago, libre. Denari, izadiari, naturari begirada soil zoliz begiratuko diogu, gure eskemetara ezer behartu gabe, izaki guztiak Orotasun ederraren printzak baitira. Eta arnasa zabal hartu, gupida izan. Ikus, entzun, senti. Bizi. Indiako Upanishadek eta erlijio nahiz filosofia guztietako mistikoek egin dutena, erlijio baten baitan nahiz erlijio guztietatik kanpo.

Behin horretara iritsiz gero, sinestun eta sinesgabeen arteko mugak ez dira ezer. Sinesgabeek ez dute Misterioa ukatzen. Jakintzak agortzen du, ziurtasunak ukatzen. “Materialistek” –Nietzsche nahiz Mirande nahiz Einstein– ez dute esan nahi masa trinko hau bakarrik denik materia. Espiritu-gaitasuna du materiak. Energia da, masa bihur daiteken energia. Eta, energiaren bihotzean, izaki eta forma guztien sormen edo izamen agortezina, bulkada, “arima” (Mirande). Den orori bestelako eta hobe izatera eragiten dion barne-eragin ahaltsua, enbor zaharrean ustekabean ernetzen den kimu berria, ufada leun batek errautsetan ustekabean pizten duen sugarra. Atomoaren eta unibertsoaren bihotz-taupada. Sormen, izamen, “edermen” (X. Lete).

Zer da hor fedea, zer federik eza? Fededun omen direnen “fedea” ez datza dogma batzuk sinestean, sineskizun guztiak pentsamenduarekin, hizkuntzarekin, kultura partikular batekin lotuak baitira. Fedea ez da beti ziur egotea, beti zutik irautea, beti txintxo izatea. Zalantza eta guzti, erorialdi eta guzti, zauri eta guzti, kontraesan eta guzti, geure buruan eta besteengan eta Biziaren Hondoan, Misterioan, Presentzian konfiantza apala izatea da fedea, izatekotan, eta izaera bera bezain anitza da, eta ez du zertan biziago izan “fededunarengan” “fedegabearengan” baino. Nolanahi ere, nor da nor inor kondenatzeko edo gutxiesteko, zerbait “sinesten ez duelako inor arbuiatzeko? Nor da nor inori erakusteko zer den egiazko fede bakarra?

Horixe erakusten digute orrialde hauek. Eta batzuen “Jainko”-aitorpenen eta besteen “Jainko”-ukapenen barnean, jainkozko Misterioaren printzak jalgitzen dira gure begien aurrean. Jainkoa ez da ez aitortzen dutenek ez ukatzen dutenek diotena, aitorpen eta ukapenenez haratagoko Izatea bera baizik, bere aniztasun agortezinean. Esate baterako: Agirreren fideltasuna, Orixeren Jainko-mina, Lizardiren intimitatea; Agirre, Lizardi, Aresti eta Txillardegiren zintzotasuna; Arestiren suharra, justizia-min beti zauritua, pobre-maitasun baldintza gabea, buruz gora nahiz buruz behera gurutziltzatuekiko solidaritate sutsua; Leteren adimen-argitasun errukitsua, Ezezagunaren errespetua, hauskortasunaren kontzientzia hunkitua, azken akatamendu askatzailea; Txilardegiren galdera-zabaltasun mugatu ezina; Lizardiren inspirazio lirikoa; Orixeren bilaketa; Mirande eta Arestiren errebeldia inkonformista eta transgresorea bezain bihotzandia; Artzeren fideltasuna, izakirik ñimiñoenarekiko arreta; Lekuonaren erruki isila, hurkotasun apala, lasaitasun orekatsu ongarria; Lizardi eta Lekuonaren adeitasuna; Gandiagaren sentiberatasuna eta tinkotasun bigundua; Arestiren ausardia profetiko laikoa, elkarrekiko begirada errukitsu, samur, barkabera; Leteren txiki-maitasuna, giza soiltasuna premiatsua, gizatiartasun soila, egiatasun apal gardena, erruki adikorra.

Bakoitzaren onena da Jainkoa. Ona bakarrik. Eta txarra? Ez dakigu txarra zer den, baina on izatera iristen ez dena izango litzateke, izatekotan. Nolanahi ere, txarrik bada, ez nioke “Jainko” deituko txarrari, txarra on bihurtzeko ahalmen onari baizik, ontasun oro-ontzaileari, bizidun ororen bizia baita da Jainkoaren loria eta epifania.

Ez nioke “Jainkoa” deituko tradizioaren euskarri, berritasunen hesi, gizarte borroken horma denari, ez kontzientzien zama, geroaren beldurra, iraganaren damua eragiten duenari, ez gogorkeriari, zurrunkeriari, garrazkeriari. Aldiz, itxaropen apal eta sendoari deitzen diot “Jainkoa”, tolerantzia eta malgutasunari, xumetasun zabal, zabaltasun sotil, samurtasun eraldatzaileari, biguntasun askatzaile, askatasun senidetzaile, apaltasun iraultzaileari, indarkeria gabeko militantzia indartsuari. “Errukizko izpia” da Jainkoa, “ezin agortuzko Maitasun iturria” (Lizardi), izaki mindu guztiekiko “presentzia amultsua” (J.M. Lekuona). Oinazedun eta zapaldu guztien hurkotasun eraginkorra, “lur eta minez”ko (B. Gandiaga) izaki guztien gupida.

Jainkoa ez da ez da galdera guztien erantzuna, erantzun guztien galdera baizik eta galdera guztien ikur. Ez da hutsarte guztien betegarri, forma guztien hustasun baizik, eta hots guztien baitako isiltasun garden. “Hutsaren mami” (J.M. Lekuona). Hats, Hitz, Hots, Huts. On kreatzaile huts.

(Hemen 53, urtarrila-martxoa, 75-81 or.)