Arreta. Arreta. Arreta. Filosofiaren alde ikuspegi espiritual edo mistikotik

“Filosofiaren defentsan” bildu gara, baina utz iezadazue galdera deseroso batekin hasten: “Filosofiak ba ote du defenditu beharrik?”. Tamalgarria deritzot, noski, hezkuntzan filosofiari lekua murriztea, are hezkuntzatik filosofia erabat kentzea. Galera larria litzateke gizartearentzat, gizartea ez baita bizi dirua ematen duenetik bakarrik, ezta “beste zerbaitetarako” balio duenetik bakarrik ere.

Baina nago, filosofiaren alde egin nahi dugunean –eta egin behar dugu, noski–, okerreko bidetik abiatzeko arriskua dugula. Okerreko bidea litzateke, nire ustetan, filosofia honetarako eta hartarako zeinen onuragarri den erakusten eta frogatzen saiatzea. Dena zerbaitetarako baliabide, irabazbide, tresna erabilgarri bihurtu nahi duen sistema honetan, ez gaitezen abia filosofiaren defentsan argudiatuz filosofia “zerbaitetarako baliabide”, etekin batzuk lortzeko ezinbesteko tresna dela. “Kritikoago, toleranteago izateko, edo gizarte demokratikoagoa bermatzeko lagungarri edo ezinbesteko da filosofia”: horrelako argudioak labainkorregiak dira. Historiak nekez baieztatzen du, alde batetik, zenbat eta filosofia gehiago are kritikoago, toleranteago eta demokratikoago izan dela gizartea. Aldeko bezainbat kontrako adibide aurki daitezke historian zehar. Eta, bestetik, argumentu hori erabiliz, dena irabaziarekin neurtzen dutenen eta, horregatixe hain zuzen, filosofia kurrikulumean “alferrekoa” dela diotenen ikuspegia onartzea litzateke. Nork erabakitzen du zer den “irabazia”: hor dago gakoa?

Zetarako da jolasa, artea, poesia, musika? Edo espiritualtasuna? Asko balio dute, noski, eta askotarako. Baina musika entzuten edo poesia egiten edo kuadro bat margotzen duenak ez du egiten “beste zerbaitetarako”. Helburu batzuk lortzeko baliabide baino askoz gehiago dira. Ezbaliagarritasunak egiten ditu baliagarrien.

Berdin filosofia. Zergatik ikasi filosofia? Gure izaera delako. Izaki hiztunak garelako, eta hitz bakoitzak beste batera garamatzalako. Izaki galdetzaileak garelako, eta erantzun bakoitzak beste galdera batera garamatzalako. Izaki bidelariak garelako, eta zeruertz bakoitzak beste bat zabaltzen digula. Zertarako da filosofia? Garenak izateko.

Hori esanik, bost gogoetatxo proposatzen dizkizuet, gehiago filosofia zer den erakusteko, zertarako den baino, zerbaitetarako delako baino gehiago behar baitugu filosofia gure izaera delako, hots, garena baino gehiago garenaren isla. Eta azalduko dudan ikuspegitik, mistika eta filosofia hurbil daude. Batak bestea darama, eta batak bestera.

1. Filosofia: uste, dogma, konbentzio eta konbikzio guztien kritika

Filosofia-ikasle gaztea nintzela, Spinoza, Voltaire eta Kant, zer esanik ez Marx eta Sartre eta guztien gainetik Nietzsche eroa/madarikatua irakurtzea debekatzen ziguten, erlijioaren edo fedearen etsai zirelakoan. Eta halaxe ziren izan ere, erlijioa Jaun goiko batek errebelaturiko egien, erritoen eta arauen sistema hertsia zen heinean, fedea sinesmen zen heinean, Jaun goiko berak ezarritako autoritate sakratuz jantzitako apaiz, gotzain, lama edo imam baten menpean.

Hor ez zen filosofiarentzat lekurik, filosofia, ezer izatekotan, galdeketa kritikoa eta etengabeko bilaketa baita, erlijio eratu eta erakunde guztien aurrez aurre, egia inposatu guztien aurrez aurre. Sistema hertsi guztien zartarazle da filosofia. Mitoak kritikoki jorratuz sortu zen, eta sineskizun eta ideologia guztiak kritikatzea du izaera, helburu baino gehiago.

Baina filosofiarentzat, galdera kritiko guztientzat, bilaketa librearentzat, pentsamenduaren eta hitzaren askatasunarentzat, hurkoaren errespetua beste mugarik gabe, lekua libre uzten ez duen erlijioan ez da espiritualtasunarentzat lekurik, biziaren arnasa itotzen baitu, eta espiritualtasuna horixe da, ezer izatekotan: biziaren arnasa. Espiritualtasuna ez da hau eta hura sinestea, arnasa hondoenetik hondoraino hartzea baizik.

Horretarako ez da sineskizun eta dogma ziurrik behar. “Zalantzan bizitzeko gai egiten zaituen oinarrizko ziurtasuna da mistika” (S. Panikkar). Mistika baretzaile eta eraldatzaile horri deitzen diot espiritualtasuna, eta ezinbesteko osagai du filosofia, hitzez nahiz hitzik gabe.

2. Filosofia: bizi-jakinduria, ezagutzaz harago

Filosofia: filos (maitale) edo filía (maitasun) eta sofia (jakinduria). Filosofia jakinduriaren maitasuna da. Filosofoa, jakinduriaren maitalea. Zeri deitzen diogu, ordea, jakinduria? Jakinduria ez da hau eta hura jakitea, ezagutzen multzoa, informazio askoren jabe izatea. Jakinduria ez da izakiak, gizakia, norberaren burua, errealitatea oro har ezagugai edo ezagutzaren objektu bihurtzea. Jakintsu izateko ez da aski Wikipedia osoa buruz jakitea. Buruz dakiguna gure buruaren produktua da.

Ezagutzaren gizartean bizi gara, eta informazio ugari izateari deitzen diogu ezagutza. Industria-arotik, ekoizpenaren arotik, informazioaren arora igaro gara urte gutxitan. Inportanteagoa da informazioa ekoizpena baino. Informazio asko izateak, ordea, jakintsu bihurtzen ote gaitu? Informazioa nola eta zertarako erabiltzen den. Duela hiru urte, Sami Naïr-ek idatzi zuen: “Informazioaren monopolio gehien bere esku duenak bere esku izango du munduko boterea”[1]. Informazioak egiten gaitu lehiakor, aberats, ahaltsu. Irabazle, menperatzaile. Elkarren etsai, zapaltzaile, suntsitzaile bihurtzeko baliabide, tresna, arma ote lirateke, beraz, ezagutza, informazioa, zientzia? Beldurgarria litzateke, baina munduari begiratu besterik ez dago. Ezagutza teknologia suntsitzaile bihurtzen duen zibilizazioak beldurra ematen du. Altxa bedi aurka guregan den jakinduriaren maitasuna!

Ezagutza menperatzailea ezagutzaren, egiazko zientziaren ukapena da, eta horretaz jabetzean datza filosofia. Ondo bizitzen jakitean, hau da, bizikidetzan zoriontsu izaten, bizikide on eta zoriontsu izaten jakitean datza “jakinduria” izena merezi duen ezagutza. Jakinduria horri deitzen diot filosofia, eta espiritualtasunetik hurbil dago, espiritualtasunarekin bat egiten du. Ez derrigor erlijioarekin; bai, ordea, espiritualtasunarekin.

Espiritualtasun hitza “espiritu”tik dator. Eta “espiritu” hitzak bi hizkitxo ditu erroan: s eta p, sp. Hizkuntzalariek diotenez, sp erroak, hizkuntza indoeuroparretan, hedadura, irekitasuna, zabaltasuna adierazten du. Hortik letorke spatium: espazioa. Eta hortik inspirare, spirare, respirare: arnasa hartu, arnasa eman, arnastu. Eta hortik, halaber, spes eta sperare: esperantza, esperantzaz bizitzea. Espero duguna gauzatuz bizitzean datza esperantza. Esperantza eranginkorra.

Biziaren arnasa zabalaz ari naiz. Den orok ematen digun eta den orori eskaintzen diogun arnasaz, den guztia hasierarik eta amaierarik gabeko arnasak eraginda balego bezala. Norberarekin eta hurkoarekin, izaki guztiekin senidetasunean eta bakean biziaraz gaitzakeen arnasa zabalaz.

3. Badena da hasieran, filosofiaren aurretik

“Hasieran bazen hitza”, dio San Joanen Ebanjelioak, eta hori ere egia izan liteke nolabait, hitzez esan dezakeguna besterik ez baitakigu jakin. Baina giza hitzaren aurretik bazen mundua; gu hitz egiten hasi aurretik bada mundua, zerbait: txoriak, mendiak, izarrak. Errealitatea. Badena.

Begiak ireki orduko, “badenarekin” eta “ez naizenarekin” egiten dut topo. Eta ohartzen naiz, nik begiak irekitzerako ere baden hori bazela. Nire begiak baino lehenago ziren niri begira ikusi nituen amaren begiak.

Eta gogoetan hasi orduko, ohartzen naiz zerbaitez ari naizela gogoetan. Nire gogoeta baino lehenagokoa da gogoetan jartzen nauen zer hori, errealitatearen presentzia. PRESENTZIA. Neure neuronekin egiten dut gogoeta, eta nire gogoeta baino lehenagokoak dira nire neuronak. Ni neu baino ere lehenagokoak dira neure buruaz jabetzeko gai egiten nauten neuronak, garuna, gorputza. Zerbait. Dei diezaiogun “materia”, matrix, forma guztien iturburu edo sorburu ezkutua.

Horrelako zerbait esan nahi duela ulertzen dut Joxe Migel Barandiaranek herri-hizkuntzatik jaso zuen esamoldeak: Ez gara geure baitakoak. J. Sarrionandiak liburu baten izenburu bihurtu zuen.

Ez gara geure baitakoak: ez gara geure buruaren azken egile, ez gara geure izatearen lehen emaile.

Ez gara geure baitakoak: garenaren erdia besterik ez gara, gizakume edo emakume –inoiz ez, halere, erabateko emakume nahiz erabateko gizakume–, eta bata bestearen bila gabiltza hamaika modutan, falta dugun “bestearen” oroiminez.

Ez gara geure baitakoak: geu gara, baina halere beti eta erabat bestez osatuak. Arnasten dugun aireari esker gara, elikatzen gaituen ogiari eta asetzen gaituen urari esker, begirunez zapaldu behar genukeen ama lur sakratuari esker, egunez epeltzen eta argitzen gaituen eguzki jaunari esker, gauez laguntzen eta erakartzen gaituen ilargi amandreari esker, ameslari eta haraindira zabalik jartzen gaituzten izarrei esker.

Ez gara geure baitakoak: ez gara geureak eta ez gara geuretzat. Geure burua besteren dohain badugu, besteri zor diogu. Geure buruaren jabe gara, baina besterengandik hartuta. Geure buruaren jabe gara, baina besteri emateko. Besteren senar-emazte, aita-ama edo neba-arreba, besteren herrikide edo lankide, adiskide edo maitale, lagun hurko edo laguntzaile izanez bakarrik gara geu.

Ez gara geure baitakoak: horregatik da gizakia funtsean izaki mugalari. Ageri ez denaren muga eta zantzu bezala ageri zaio den guztia, baldin eta begiratzen badaki. Beti barnerago eta gorago. Haratago begira beti, eta gehiagoren egarri. Geure baitan baitaratu edo kabitu ezinik.

4. Galdera beti, dakigunaz harago

“Behin batean, biolin batek urretxindorra kantuan entzun zuen. Txoritxoak biolinarentzat inoiz entzun gabeak ziren erregistroak ematen zituen: txorrotxio, txiruliru, xaramela goi eta alaiak. Biolinak inbidia hartu zion eta urretxindorrak bezala abestu nahi zuen; ezin zuela imitatu ikusirik, galdetu zion: ‘Zertaz zaude egina?’. Txoriñoak erantzun zion: ‘Eta zu?’. Biolina erregeen aurrean joa zen, garaiko eskurik trebeenetan, eta urretxindorraren lotsagabekeriak mindurik, erantzun zion: ‘Ni Alemaniako pago-zur finenaz egina nago, nire sokak ezin hobeto gozatuak daude, hirurogeita bederatzi piezaz osatua naiz, eta ez dago dirurik nire nota tinbretsu eta ozenak ematen dituen arkua ordaintzeko’. Urretxindorrak kantuan jarraitu zuen; egun eguzkitsua zen, eta udaberriko haizeari erakutsi nahi zion baso-bazter bateko txaradian kontzerturik ederrena entzun daitekeela. Biolinak ostera galdetu zion: ‘Baina zertaz zaude egina?. Orduan urretxindorrak erantzun zion: ‘Nik musikaren arima dut’. Eta hegan egin zuen…”[2].

Arima horren bila gabiltza, oratu ezinik. Eta den guztia, txoria, txaradia, eta biolina bera, eta airea eta ura eta harria, ez ote du arima horrek biziarazten, mugiarazten, izanarazten?

“Arima” edo Izate huts, Izate bete, Izamen misteriotsu hori gure ezagutza eta informazio guztiez harago dago, edo honago. Den ororen izamuina da, geure izatearen hondoa bera, baina ez da “zerbait”, ez da “deus”. Deus. “Mistikoa ez da mundua nolakoa den, mundua izatea baizik”[3]. Hori da misterioa. Horretaz dagi galde filosofiak. Misterio ezagutezina, esanezina. Eta ezagutzen nahiz esaten dugun guztiaren funtsa, huts eta betea. Hitz bakoitza esan ezin horren lekuko. Hitz bakoitza, gure muga-izaeraren adierazpen. “Adierazezina bada, ziur. Mistikan ageri da”[4].

Den guztia esan nahi eta ezin. Hortik datorkio hitzari bere ondoeza, “hitzen ondoeza” (J. Sarrionandia): sumatzen den guztia esan ezin, esan nahi den guztia agortu ezin, esaten den guztia gauzatu ezin. Ondoez horixe da, halere, gure hitzen zoriona, ahalmen gorena: errealitatearen, munduaren, guztion bizipenaren funtsezko “gehiagoa” eta gehiegia. Esanago eta esateko gehiago, esateko gehiegi beti. Eta hori mingarri da, baina baita gozagarri ere, edozein poetak esango ligukeenez. Zertaz hitz egingo genuke, esan ezin denaz hitz egiterik ez balego?

Dakiguna errealitatearen muga da. Mugak mugaz harago irekitzen gaitu, ez dakigunaren eta esan ezinaren erresuma mugagabera. Ezagutzen dugun hitza haragotik datorkigu eta harago garamatza, dakigunari galdezka, ez dakigunaren bila. Dakigunak ez dakiguna erakusten digu.

Badena, izamen miresgarria. Dei iezaiozu nahi duzun bezala: energia, espiritua, arnasa, Jainkoa, edo Dena edo Ezereza, edo “Ezerez eta Dena”. Horretaz elikatzen da funtsean espiritualtasuna, erlijioarekin edo erlijiorik gabe, erlijioaren aurretik, erlijioaz harago. “Deus”. “Jainkoa”: Esanezinaren ikur, Izendaezinaren izen, Onezko Misterioaren iradokizun. “Jainkoa” ez da den ororen azalpen, misterio ezagutezinaren izen baizik.

Esanezin hori ez ote da, azken batean, filosofia ororen gai nagusia, isiltasunetik isiltasunera?

5. Isiltasunetik hitzera, hitzetik isiltasunera

Laozi, “jakintsu isilak”, irakatsi zuen:

“Dakienak ez du hitz egiten.

Hitz egiten duenak ez daki”[5].

Hitzaren aurretik, misterioa da. Hitzaren ondoren, misterioa da.

Errealitatea misterio ageri zaio den guztian arreta jartzen duenari.

Gizon batek galdetu zion Ikkyu maisuari [XV. mendeko maisu japoniarra]:

– Maisu, eman ahal diezazkidakezu idatziz jakinduria gorenaren arau nagusi batzuk?

Ikkyuk pintzela eta papera hartu zituen berehala eta idatzi zuen:

– Arreta.

– Horixe da guztia?, esan zion gizonak. Ez duzu beste ezer erantsi behar?

Eta Ikkyuk idatzi zuen:

– Arreta. Arreta.

Gizonak, nabarmen mindurik, galdetu zion hori ote zen guztia.

Orduan, Ikkyuk berriro pintzela hartu eta idatzi zuen:

– Arreta. Arreta. Arreta.

Horixe. Horixe da mistika. Horixe da espiritualtasuna. Filosofia ere, azken batean, isiltasun arretatsu horretatik jariatzen den hitza da, beti behin-behineko, beti bilakari, BADENA esan nahi eta ezin.

In: Iñigo Martinez

Filosofiaren defentsak

Erein, Donostia 2017, 43-52 or.

  1. “Imperialismo digital”, in EL PAÍS, 2013-11-02.

  2. Ignacio Núñez de Castro, “Emergencia, vida y autotrascendencia activa: reflexionando sobre la realidad evolutiva”, en D. Bermejo, Pensar después de Darwin, Sal Terrae-Comillas, 2014, 186. or.

  3. L. Wittgenstein, Tractatus logico-philosophicus 6.522

  4. L. Wittgenstein, Tractatus logico-philosophicus 6.522.

  5. Laozi, Dao De Jing 56.